Туркистон тарихи Култобедан бошланади - академик
Ҳозирги кунда ушбу қадимий манзилгоҳни ўрганиш ишлари Евроосиё гуруҳи (ERG) молиявий кўмаги билан Қозоғистон илмий-тадқиқот маданият институти (ҚазИТМИ) ходимлари томонидан олиб борилмоқда. Алкей Марғулан номидаги археология институти директори, Миллий Фанлар академиясининг академиги Бауржан Байтанаев билан суҳбатимиз ушбу Култўбенинг махсус археологик ёдгорлик мақоми билан ҳам боғлиқ эди.
- Бауржан Абишўғли, саволимизни ҳозирда Қозоғистонда олиб борилаётган археологик тадқиқотлар жойлари ҳақидаги суҳбатдан бошласак...
- Умуман олганда, бундай тадқиқотлар Қозоғистоннинг деярли бутун ҳудудини қамраб олади. Ҳар йили баҳорда экспедициялар Жанубий, Шарқий, Шимолий, Ғарбий ва Марказий Қозоғистонга юборилади. Жанубда археологлар Туркистоннинг Култўбе шаҳри каби муҳим археологик жойда, шунингдек, Отирар ва Испиджаб сингари муҳим археологик жойларда жиддий иш олиб боришмоқда. Қоратау тоғи ёнбағирларидаги турли хил тепаликлар, майда тепаликлар ва қадимий аҳоли пунктлари ўрганилмоқда. Марказий Қозоғистонда Тасмола ва Андронов маданияти ёдгорликлари, Ғарбда Сармат цивилизацияси ёдгорликлари ўрганилмоқда. Археологлар Берел маданияти (Алтойнинг биринчи кўчманчилари), турклар ва Сака цивилизацияси ёдгорликларига ҳам эътибор беришди. Фақатгина кенг археологик тадқиқотлар натижасида биз ўтмишимиз сирларини очиб бера оламиз.
- Хўш, ўрганилаётган ушбу тарихий объектлардан қайси бирини алоҳида таъкидлаган бўлардингиз?
- Албатта, ҳар бир археологик майдоннинг ўзига хос хусусиятлари бор. Шу билан бирга, мен Култўбедаги кенг кўламли археологик қазишма ишларини алоҳида таъкидламоқчиман. Бу – ҳозирги кунда Қозоғистондаги пастки қатламлар тўлиқ ўрганилган ягона археологик жой. Шу туфайли биз ушбу тарихий жой икки минг йил аввал қандай бўлганлиги тўғрисида аниқ тасаввурга эга бўлдик. Култўбедаги очилган янгиликлар ўша пайтдаги меъморчилик, хусусан диний биноларда янгича нуқтаи назар яратади. Таниқли қозоқ археологи, марҳум Ерболат Смағулов хоч шаклидаги тузилмани топиб ўрганган эди. Шундай қилиб, тузилмаларнинг бундай жойлашуви қадимги даврлардан бошланганлиги аниқланди.
Бир пайтлар Сирдарёнинг қуйи оқимида милоддан аввалги III-II асрларда қадимий шаҳар маданияти мавжуд эди. Агар Амударё бўйида Грек-Бақтрия давлати ва Улуғ Александрнинг авлодлари - Селевкийлар давлати бўлган бўлса, унда Сирдарё бўйида массагетлар, даис, дахс ва бошқа қабилалар яшаган. Милоддан аввалги II асрдан бошлаб Сирдарёнинг гидро режими ўзгарди ва оқими ўзгарди. Пастки оқим ўзгарганда, унинг бўйидаги шаҳарларнинг ҳаёти тўхтади, ва аҳоли Сирдарёнинг юқори оқимида ҳаракатланиб, яшаш ва экиш учун мос жойларни қидира бошладилар. Қадимги меъморчилик хусусиятларига эга бўлган шаҳарларнинг режаси шу тарзда пайдо бўлди. Хусусан, Туркистонда бошланган Култўбе шаҳарчаси худди шу тарзда пайдо бўлган деб тахмин қилишимиз мумкин. Аммо, менимча, Туркистоннинг илдизи бундан ҳам олдинги даврларга бориб тақалади. Милоддан аввалги иккинчи минг йилликнинг ўрталаридан бошлаб бу ерда Андроново маданияти қабилалари доимий яшаган. Бунинг исботи сифатида шуни айтишим мумкинки, Туркистон ҳудудида ушбу маданиятга тегишли қабристонлар бўлган. Шу сабабли, шаҳарда қадимий аҳоли пунктларининг асосларини топишгина қолади.
- Сиз айтаётган археологик ёдгорлик қанчалик муҳим? Унинг асосий қиймати нима?
- Култўбени ўрганиш Туркистон тарихи биз ўйлагандан ҳам теран эканлиги тўғрисида аниқ хулоса чиқаришга имкон берди. Умуман олганда, Туркистоннинг ёши тўғрисида сўралганда совет давридаги маълумотлардан фойдаланилганлиги маълум. Шу билан бирга, Ерболат Смағулов илмий альманахда «Туркистон неча ёшда?» деган мақола чоп этган эди. Олим қазилма ишларида топилган керамика материаллари ва турли хил ёзма маълумотларни таҳлил қилди. Кейин Туркистон V асрда пайдо бўлди, демак шаҳар 1500 ёшда эканлигини англатади. Шунга асосланиб 2000 йилда Туркистон ўзининг 1500 йиллигини нишонлади. Шуни таъкидлаш керакки, бу совет давридаги тадқиқот материалларига асосланган, фундаментал изланишларсиз сана эди. Туркистоннинг юбилейидан сўнг, 2004 йилда Елбасы томонидан бошланган «Маданий мерос» дастури доирасида пухта ўрганиш ўтказилди. Археологлар бир қатор кашфиётларни кашф этдилар, уларнинг энг муҳими Туркистон ёшидир. Култўбени ўрганиш натижасида Туркистон даврига муносабат ўзгарди ва энди биз шаҳар камида 2200 йил бўлганлигини ишонч билан айтишимиз мумкин. Шаҳарнинг пойдевори бундан ҳам олдинроқ қўйилган бўлиши мумкин.
- Уч йилдан буён Култўбеда шаҳардаги илмий тадқиқотлар ҚазИТМИ олимлари олиб боришмоқда. Улар археологик тадқиқотлар, консервация, қисман тиклаш, этно-ижтимоий ва маданий тадқиқотларни ўз ичига олган комплекс ёндашувдан фойдаланадилар. Археологик жойларни ўрганишда бундай ёндашувларни қандай баҳолайсиз?
- Албатта, ушбу ёндашув яхши натижаларга эришишга имкон беради, чунки иш бирданига бир неча йўналишда боради. Шу билан бирга, менинг ҳамкасбларим томонидан амалга оширилаётган лойиҳа хусусий инвестор томонидан молиялаштирилганлигини таъкидлашни истардим. Бу илмий ишнинг энг катта афзаллиги. Иккинчидан, илм-фан нафақат давлат томонидан, балки йирик бизнес томонидан ҳам қўллаб-қувватланаётганидан жуда хурсандман. Бу Қозоғистондаги биринчи ҳолатдир. Умуман олганда, Қозоғистон илм-фан ва археологиясини ривожлантиришга кўпроқ ишбилармонларни жалб қилиш керак деб ўйлайман.
Лойиҳага келсак, унинг ўзига хослиги - бу мустақил Қозоғистон тарихидаги тарихий ёдгорликнинг биринчи йирик археологик қазилиши. Илгари, жуда кўп куч ва маблағ талаб этадиган бундай экспедициялар фақат Совет Иттифоқининг даврида бўлган. Тўғри. Муболаға қилмайман. Ҳатто уни Тожикистонда археологик тадқиқотлар олиб борган Пенжикент экспедицияси ва совет давридаги кенг кўламли Отирар экспедицияси билан таққослаш мумкин.
Култўбеда 30 гектардан ортиқ ерлар қазиб олинмоқда ва биз шаҳарнинг асрлар олдин қандай кўринишга эга бўлганлигини аллақачон кўриб турибмиз. Тарихий жойларни сақлаш ва қисман илмий қайта тиклаш каби муҳим ишлар ҳам олиб борилмоқда. Ҳам консервация, ҳам тиклаш ЮНЕСКО стандартларига мувофиқ амалга оширилади. Таъкидлаш жоизки, афсуски, Қозоғистондаги барча тарихий жойлар бир хил стандартларга жавоб бермайди. Култўбе ЮНЕСКОнинг Бутунжаҳон мероси рўйхатига киритилган, мамлакатнинг асосий тарихий ва маданий ёдгорликларидан бири бўлган Хўжа Аҳмад Яссавий мақбарасининг буфер зонасида жойлашган, шунинг учун лойиҳани амалга оширувчилар хато қилмайди. Шаҳарда олиб борилаётган ишлар халқаро стандартлар ва қоидаларга мувофиқ амалга оширилади, кейинчалик улар халқаро экспертларнинг хулосалари билан тасдиқланади.
Стандартларга мувофиқ, агар тарихий объектни сақлаш 70 фоиздан кам бўлса ва унинг тасвири туширилган фотосуратлар ва чизмалар бўлмаса, у тикланмайди, аксинча сақланиб қолади. Агар тасдиқловчи ҳужжатлар мавжуд бўлса, объектни илмий қайта тиклаш амалга оширилади. Бу ерда Туркистондаги Верещагин ва Приоровнинг фотосуратлари ва Вележевнинг XIX асрдаги шаҳар тасвирланган расмлари мавжуд. Шу сабабли, XIX аср уфқида иш олиб бораётган мутахассислар ушбу ҳужжатлар ёрдамида ўша даврдаги тарихий объектларни тиклашлари мумкин. XIX аср уфқини сақлаб қолиш ёки уни барча минтақаларда чуқурлаштириш керакми деган баҳс ҳам бўлган. Менимча, бу зарур. Сайёҳлар ўша пайтдаги кўчаларда сайр қилишни ва шаҳар аҳолиси қандай яшаганлигини билишдан манфаатдор.
- Култўбеда амалга оширилган илмий-тадқиқот лойиҳасининг асосий мақсади - очиқ ҳавода «Култўбе шаҳарчаси» археологик паркини яратиш. Унинг имкониятларини қандай баҳолайсиз?
- Менимча, бу сайёҳлар учун жуда қизиқарли жой бўлиши мумкин. Замонавий туризм учун ҳар қандай тарихий жойнинг қадимий келиб чиқиши ҳақида чиройли сўзлар етарли эмас. Сайёҳлар ҳақиқий археологик фактларни кўришга, қадимий кўчаларда юришга, қадимий уйлар ва ибодатхоналарга ташриф буюришга қизиқишмоқда. Бу Култўбедаги сайёҳларга берилган имконият. Елбасы Нурсултон Назарбоев бу жойнинг аҳамиятини доим таъкидлаб келади. Шаҳар тарихи бутун қозоқ халқи учун муҳим қарорлар қабул қилинган Култўбедан бошланди. Култўбеда ўтказилган илмий тадқиқотлар жуда муҳимдир. Бу улкан Евроосиё халқлари маданиятларининг интеграцияси ва ўзаро таъсир жараёнларини ўрганишнинг асосий ёдгорлиги бўлган Туркистоннинг мавқеини янада мустаҳкамлайди ва кўпроқ сайёҳларни жалб қилади.
Хулоса қилиб айтмоқчиманки, нафақат тарихий жойларни сақлаш ва қисман тиклаш ишларини олиб бориш, балки уларни сақлаб қолиш ҳам муҳимдир. Култўбенинг меъморчилиги тажовузкор муҳитга дош беролмайди, шунинг учун парк доимий ғамхўрликка муҳтожлиги аниқ. Шу муносабат билан Қозоғистон илмий-тадқиқот институти Култўбедаги илмий-тадқиқот ишлари билан бир қаторда тарихий ёдгорликларни сақлаш ва қисман илмий қайта тиклаш билан шуғулланаётгани қувонарлидир. Билишимча, очиқ осмон остидаги паркни ободонлаштиришда маҳаллий ижроия органлари иштирок этмоқда. Илгари сайёҳлар ва зиёратчилар Туркистонга фақат Хўжа Аҳмад Яссавий мақбарасини зиёрат қилиш учун ташриф буюришган, аммо келажакда улар Қозоғистоннинг энг қадимги шаҳри жойлашган жойни кўриш имконига эга бўлишади.
- Суҳбат учун ташаккур!
