Конституцияни ислоҳ қилиш Қозоғистонга тарихий имконият беради
Қозоғистон Президенти ҳузуридаги Қозоғистон стратегик тадқиқотлар институти директори Еркин Туқимов Kazinform агентлигига берган суҳбатида референдумга тайёргарлик кўриш билан боғлиқ айрим масалаларга тўхталиб, конституцияга киритилаётган ўзгартиришларнинг энг муҳим жиҳатларини кўриб чиқди.
– Қозоғистонликларнинг аксарияти Қозоғистон Республикаси Президентининг конституциявий ислоҳот ўтказиш ташаббуси билан бир қаторда Конституцияга киритилган ўзгартиришларни умумхалқ референдумига қўйиш таклифини ҳам ижобий қабул қилди. Бироқ овоз бериш тартиби борасида турли фикрлар билдирилаётгани сир эмас. Таклиф этилаётган тузатишларни алоҳида моддаларда эмас, балки бир пакетда киритиш мақсадга мувофиқми?
— Дарҳақиқат, аҳолининг аксарияти Президентнинг референдум ўтказиш ташаббусини қўллаб-қувватламоқда ва буни биздаги маълумотлар ҳам тасдиқлайди. Қозоғистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Қозоғистон стратегик тадқиқотлар институти «Қозоғистоннинг конституциявий ислоҳот ва референдумга муносабати» мавзусида телефон орқали сўровнома ўтказди. Сўровнома жорий йилнинг 9-12 май кунлари ўтказилган бўлиб, унда республиканинг барча ҳудудларидан 1200 нафар респондент иштирок этди. Унинг натижаларига кўра, қозоғистонликларнинг 76,4 фоизи Президентнинг умумхалқ референдумини ўтказиш ғоясини қўллаб-қувватлаган. Унда 18 ёшдан ошган ҳар уч нафар қозоғистонликдан иккиси иштирок этиш ниятида. Тартиби Референдум тўғрисидаги конституциявий қонунда белгиланган. Шу билан бирга, конституцияга киритилган ўзгартишлар ўзига хос, мантиқий ва мафкуравий боғлиқ бўлган ўзига хос ислоҳот эканлигини англаш зарур. Улар биргаликда ва бутун мамлакат сиёсий тизимини модернизация қилиш мақсадига эришиш учун қабул қилиниши керак. Шунинг учун референдумда ҳар бир алоҳида модда бўйича овоз бериш масаласи кўтарилмади. Сайлов бюллетенида фақат битта савол бор.
– Институтингиз томонидан ўтказилган сўровнома натижаларига кўра, бўлажак умумхалқ референдумида қозоғистонликларнинг 66,4 фоизи қатнашиш ниятида. Овоз бериш натижасида ижобий қарор чиқишига ишонч борми?
— Мутахассислар илмий жиҳатдан тўғри ва ишончли маълумотлар асосида иш олиб бориши, фикр юритиши керак. Биз мамлакатнинг барча ҳудудларидан келган респондентларнинг мутлақ кўпчилигини ўргандик ва маълумотлар шуни кўрсатадики, қозоғистонликларнинг аксарияти – 66,4 фоизи референдумга боришга тайёр.
Умуман олганда, аҳолининг конституцияга киритилаётган ўзгартиришларни қўллаб-қувватлаши кўп жиҳатдан икки омилга боғлиқ бўлади. Биринчидан, ўзгартиришлар киритиш учун зарур бўлган сайловчилар ҳозир бўлиши керак. Қозоғистон Марказий сайлов комиссияси маълумотларига кўра, бугунги кунда сайловчилар рўйхатига Қозоғистоннинг 11 695 439 нафар фуқароси киритилган. Референдум ўтиши учун унда сайловчилар рўйхатига киритилган аҳолининг ярмидан кўпи, яъни 6 миллионга яқин киши иштирок этиши керак. Иккинчидан, конституциявий ўзгаришларни қўллаб-қувватлаш аҳолининг ўзгартишлар муҳимлигини англаши билан бевосита боғлиқ. Шунинг учун одамлар конституциявий ўзгаришларнинг мақсади ва оқибатлари ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлиши керак. Шу муносабат билан бўлажак референдум ҳақида аҳолини ҳар томонлама хабардор қилиш зарурати долзарб бўлиб қолади.
Ҳар бир қозоғистонлик мамлакатимиз Конституциясидаги қандай ўзгаришлар, Президентимиз ташаббуси билан амалга оширилган мисли кўрилмаган сиёсий ислоҳотлар унинг ҳаётига қандай таъсир кўрсатишини, қандай Қозоғистонни яратишимизни, мамлакат келажаги учун уларнинг маъсулиятини кўра олиши керак. Шубҳасиз, бу муболағасиз тарихий имкониятдир. Энг муҳими, Президент таъкидлаганидек, буни тарғибот-ташвиқотга айлантирмаслигимиз, бу билан хайрли ташаббуснинг обрўсига путур етказмаслигимиз керак. Ҳозирча ҳаммаси яхши кетмоқда.
— Таклиф этилаётган Конституцияга киритилган ўзгартиришлардан қайси бири ҳозирги тарихий вақтда энг долзарб деб ҳисоблайсиз ва нима учун?
— Аввало шуни тушуниш керакки, барча таклиф этилаётган конституциявий тузатишлар вақт ўтиши билан ўзгартирилган ва шу даврнинг тарихий даврида долзарбдир. Тузатишлар давлатнинг асосий тамойилларига тааллуқлидир. Марказий ва маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг таркиби ва фаолиятини белгиловчи қоидалар ва амалиётлар ўзгариши мумкин. Масалан, бир қатор ваколатларни қайта тақсимлаш қарорлар қабул қилишнинг янги механизмларини моделлаштириш ва сиёсий рақобатни кучайтиришга қаратилган. Қайд этиш жоизки, тузатишлар қабул қилингандан кейин ҳам сиёсий партиялар учун ҳам шундай шароит ва имкониятлар яратилади. Масалан, таклиф этилаётган қоидага кўра, Президент ўз ваколати даврида ҳеч қандай сиёсий партияга аъзо бўлмайди. Ўз навбатида, ҳокимлар ва уларнинг ўринбосарларига сиёсий партиялар бўлинмаларида лавозимларни эгаллаш тақиқланади.
Конституциявий ислоҳотларни қайта кўриб чиқиш ҳам давлатни бошқаришда жамоатчилик иштирокини кенгайтиришга қаратилган. Бу ерда энг муҳим масала – фуқаролар манфаатларини ифодаловчи парламент ва маслахатларнинг ролини кучайтириш. Зеро, Президент томонидан муқобил асосда тақдим этилган вилоятлар, республика аҳамиятига молик шаҳарлар ва пойтахтлар ҳокимларини халқ номидан тайинлашда маъсул депутатлар кўмаклашиш имкониятига эга.
Бироқ, менинг шахсий фикримча, давлат бошқарувини марказсизлаштириш давлат ривожига таъсир қилади. «Марказ – ҳудудлар» тармоғида қарорлар узоқ вақт давомида мувофиқлаштирилганлиги сабабли маҳаллий даражадаги муаммолар самарасиз ва ўз вақтида юзага келмаслиги кўпдан бери айтилиб келинмоқда. Ҳудудларга кўпроқ эркинлик, жумладан молиявий эркинлик бериш керак.
— Сизнингча, айрим сиёсий кучлар референдумдан норозилик намойишлари ва ҳатто тартибсизликлар уюштириш учун фойдаланишга уриниши мумкинми?
— Республика референдумида Конституцияга киритилаётган ўзгартиришларни қабул қилиш ёки рад этиш бўйича фақат битта савол бўлади. Ҳар бир тузатиш жамоатчилик ва эксперт доираларида батафсил муҳокама қилинмоқда. Референдумда фуқаролар Президентнинг «Янги Қозоғистон» ғоясига овоз беради, яъни уни қабул қилади ёки қабул қилмайди. Бошқа вариант йўқ. Шундай экан, фуқароларнинг овоз бериши жараёнида ҳеч қандай кутилмаган воқеа содир бўлиши мумкин эмас. Шунинг учун референдум вақтида норозилик билдиришга асос йўқ. Ваҳоланки, демократик жамиятда сайлов жараёни ҳамиша оммавий ахборот воситаларида фаол ёритиш билан бирга кечади. Мамлакатимиз учун эса республика референдуми тарихий воқеадир. Шу боис, норозилар, сиёсий модернизацияни қўллаб-қувватламайдиганлар, бўлажак референдумдан ўзларига эътибор қаратиш учун ОАВ сифатида фойдаланмоқчи бўлганлар томонидан ҳар доим хавф бор. Шундай экан, норозилик намойишлари бўлишини ҳам инкор эта олмаймиз. Асосийси, улар мамлакат қонунчилигига мувофиқ ўтказилса, бўлгани.
— Қонунчиликни янгиланган Конституцияга мослаштириш учун қанча вақт керак, деб ўйлаймиз?
— Президент ўз Мурожаатномасида унинг ташаббусларини ҳаётга татбиқ этиш учун Конституцияга ўзгартиришлар киритиш, шунингдек, йил охиригача 20 дан ортиқ қонун қабул қилиш зарурлигини таъкидлади. Бошқача айтганда, конституциявий ислоҳот сиёсий модернизация йўлидаги биринчи ва энг муҳим қадамдир. Янгиланган Конституция қонун лойиҳаларини янада ишлаб чиқиш ва қабул қилиш, мамлакат қонунчилигини янги конституциявий нормаларга мувофиқлаштириш учун асос бўлади. Президент белгилаган муддатни инобатга олган ҳолда, йил охиригача сиёсий-ҳуқуқий тизимдаги барча ўзгаришлар киритилади ва 2023 йилдан бошлаб Қозоғистоннинг сиёсий тизими янгича ишлай бошлайди. Бошқа томондан, биз аллақачон янги сиёсий ва геосиёсий воқеликда яшаяпмиз.
— Суҳбатингиз учун раҳмат!
Муаллиф: Марлан Жиембай