Абайдың сөздері келешекпен де үндесіп жатыр – профессор Ақсерік Әйтімов
-Біз ХХІ ғасырда өмір сүрудеміз. Болашаққа баратын көш-керуеніміз қандай болмақ? Әлем елдері қарқынды экономикасымен, өзгелерге үлгі болатын мәдениетімен бәсекеге түсіп жатқанда, біз де дамудың даңғыл жолынан шығып қалмай, өркениетке ұмтылуымыз шарт, - деді ғалым.
-Ақсерік Сарыұлы, жалаң экономикалық даму халықтың рухани, мәдени сұранысын толық қанағаттандыра алмайтыны анық. Бұл ретте әр елдің, әр халықтың арқа сүйейтін ұлы ойшылы, танымал тұлғасы болады. Ендеше, халқымыз үшін орны айрықша Абай хақында не айтар едіңіз?
-Иә, ұлы ақынымыз өлеңдерінде және қарасөздерінде елдің, халықтың алға басуына қажетті бағыттарды атап көрсетеді. Кемшіліктерді өткір сынау арқылы адамдарды жағымсыз мінез-қылықтардан арылуға үгіттейді. Абай шығармалары әдеби туынды болуымен қатар, жол сілтеуші, ақыл-кеңес беруші қасиеттерімен құнды. Осы тұрғыдан алғанда, жаңа даму жолына түсіп, жаңғыру процесін өткеріп жатқан тәуелсіз мемлекетіміз үшін Абайдың қағидалары ауадай қажет.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев жуырда жарық көрген «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақстан» мақаласында елімізді дамыту үшін ұлы ақынның парасатты пайымдарына терең үңілуіміз қажет екендігін алға тартады. Өйткені Абай сөзі еш уақытта өзектілігін жоймақ емес. Президент «Абай сөзі ұрпақтың бағыт алатын темірқазығына айналуы қажет» деп ақын мұрасының дәл қазіргі уақытта, іргелі ел боламыз деп жатқан тұста қаншалықты маңызы зор екенін атап өткен.
-Қай қоғамға да еңбек ететін, тәртіп пен тыныштықты сақтайтын, ынтымақта өмір сүретін халық керек. Біздің мемлекет те заман талабына жауап бере алатын, асыл қасиеттерді санасына, жан дүниесіне сіңірген адамды қалыптастыру міндетін алға қойып отыр. Осы мақсатты жолда ұрпақ өнегесіне көңіл бөлу үшін Абай шығармаларындағы адамгершілік құндылықтарға назар аударғанымыз жөн дейсіз ғой?
-Әрине, оған сөз бар ма! Ақын, ағартушы, ұлы Абайдың:
«Сен де бір кірпіш дүниеге
Кетігін тап та бар қалан», – деген үндеуінде «сол сүрлеуі жоқ заманның өзінде ұрпақтың жолын ашып, бетін түзеп, әр адам өмірден өз орнын табуға ұмтылуы тиіс» деген түйінді ойдың жатқаны анық көрінеді.
«Әсемпаз болма әрнеге,
Өнерпаз болсаң арқалан» деген пайымында жас ұрпаққа «тағдыр жолын таңдауға келгенде оған жеңіл-желпі қарай салмай, өмірдегі бағытыңды дұрыс таңда, еңбек етіп, өзіңді жетілдіре бер, мақсатыма жетемін десең, білім мен ғылымнан жиған жүгің салмақты, толымды болсын» деген ұлағат жатыр.
«Сенбе жұртқа тұрса да қанша мақтап,
Әуре етеді ішіне қулық сақтап.
Өзіңе сен, өзіңді алып шығар,
Ақылың мен қайратың екі жақтап»,– деген жолдарда әр адам өз бойындағы ақыл, қайратына жүгіну керектігін және оның себеп-салдарын ұғындырып береді.
Абай он жетінші қара сөзінде адам бойындағы асыл қасиеттердің жинақтаушысы үшеу: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек деген тұжырым жасайды. Қайрат, ақыл, жүрек үшеуінің айтысын беру арқылы өлең жолдарында өрілген ойды кемелдендіре түседі. Адам санасын оятып, ой салудың бұл да бір таптырмас тәсілі. Халықтың көзі ашылып, көкірегіне сәуле түскен сайын ұрпақ тәрбиесі басты мұраттың біріне айналары сөзсіз. Мұндайда тағы Абайды іздейміз, Абайға қол созамыз, иек артамыз, оқыған сайын жаңалық табамыз, тамсанамыз, таңырқаймыз.
-Абай сөздері біздің алдымызда күн сайын жол сілтеп тұруы тиіс дейсіз ғой?
-Оның ешқандай артықтығы жоқ. Абайдың рухани мұрасына ден қою арқылы өмірге, қоғамға ойлана қарайсың. Адамның тағдыры да бұралаңы мен бұлтарысы, ойы мен қыры, жазығы мен өрі алмасып отыратын даланың жолы іспеттес. Осы ұзақ жолда тоқтап қалмау үшін, сүрініп кетпеу үшін өз бойыңдағы ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрегіңе сенім артасың. Мұндай қасиеттерге жүгіне алмасаң, замана көшіне ілесе алмай, көш соңында қалатының сөзсіз. Ендеше, Абай аңсаған ұрпақ та терең ойлы, «Жетпесе бірінікін бірі жеткізетін» қайырымды, иманды, инабатты ұл мен қыз. Олар ұстанатын қағиданы да Абай жүрек саумалындай сұрыптап айтып кеткен. Мысалы:
«Жүрегіңе сүңгі де түбін көзде,
Сонан тапқан – шын асыл, тастай көрме».
«Кемді күн, қызық дәурен тату өткіз,
Жетпесе, біріңдікін бірің жеткіз!
Күншілдіксіз тату бол шын көңілмен,
Қиянатшыл болмақты естен кеткіз!»
«Пайда ойлама, ар ойла,
Талап қыл артық білуге».
«Білімдіден шыққан сөз
Талаптыға болсын кез».
«Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста».
«Жүрегі жұмсақ білген құл,
Шын дос таппай тыншымас.
Пайда, мақтан бәрі – тұл,
Доссыз ауыз тұшымас».
«Досыңа достық – қарыз іс
Дұшпаныңа әділ бол».
«Ақырын жүріп, анық бас»
«Бұл сөзді біреу ұқпас, біреу ұғар», – деп кеудесінде сәулесі бар жандарға «тіл ұстартып, өнер шашып» кеткен абыз, ақылгөй Абай адам атын асқақтататын қасиеттерді айтып, тебірене толғанады, жаны жаншылып, жамандықпен алысады. Өктемдіктің өткір желіне төтеп беріп, ұрпақты өз заманының аяр саясатынан аластап, парасат биігіне, адалдыққа, абзал кісілікке шақырады.
«Жүректе қайрат болмаса,
Ұйықтаған ойды кім түртпек?
Ақылға сәуле қонбаса,
Хайуанша жүріп күнелтпек».
«Татулық, талапты, шыдамдылық
Бұл қайраттан шығады, білсең керек».
«Бойда қайрат, ойда көз,
Болмаған соң, айтпа сөз»
«Адамзатқа не керек:
Сүймек, сезбек, кейімек,
Харекет қылмақ, жүгірмек,
Ақылмен ойлап сөйлемек».
«Ақыл сенбей сенбеңіз,
Бір іске кез келсеңіз».
«Жүректің ақыл – сауаты»
«Қайрат пен ақыл жол табар
Қашқанға да қуғанға», – деген сияқты ой түйіндері даналықтың дария теңізіне жетелейді.
-2019 жылдың елімізде жастар жылы ретінде өткені мәлім. Биыл еріктілерге кезек келіп отыр. Абайдың сөздері осы жастар үшін де өзекті ғой?
-Біздің ойымызша, ең алдымен жастарымыз Абайды оқып, тәлім, тағылым ала білуі тиіс. Өйткені біздің болашағымыз осы жастарда. Олар ар ілімін меңгеріп, Абайша толғанып, әр қадамын байыппен жасай білсе, халқымыз да, сөз жоқ, алға басады. Өйткені Абай өзінің жүректен шыққан жауһар сөздерін, жан сырын жастарға арнайды. Солардан үміт күтеді, аталы сөзбен адамдықтың асқар биігіне шығу қажеттігін айтады. Жетінші қара сөзінде «ішсем, жесем, ұйықтасам деген тән құмарлығы мен білсем, танысам, көрсем деген сәбидің табиғи талпынысын» айта келіп, жан құмарлығының қуатын өрбітпей, тәнге бас ұрғызған хайуандық сезімді қатты сынға алады. Көзбен көріп, танып, біліп, өрісті ұзартып, жан азығын толтыруды құптайды.
Гуманист, ойшыл, ағартушылық деңгейге көтерілген ақын өсер ұрпаққа өнегелі сөз айтып, өмір ережесін, тәрбие тағылымын ұсынады.
«Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым ойлап қой» – деп бес асыл қағиданы анықтап береді.
Ұрпақ жанына осылайша жақсылықтың дәнін сеуіп, әр істі ақылға жеңдіріп, шындыққа жүгінуге шақырады. Жас ұрпақты мақтаншақ, өсек, өтірік, еріншектік, мал шашпақ сияқты кеселді мінезден бездіреді, жирендіреді. Сонда ғана ұрпақ жаны игі істерге ұмтылып, дүние ғылымын үйренуге бет бұратынын, оған апаратын жол еңбек екенін жеткізеді. Бүгінгі тәуелсіз мемлекетімізді алға жетелеу үшін де әр азаматтың Абайдың осы қағидаларын ұдайы есте ұстағаны абзал.
«Түбінде баянды еңбек егін салған,
Жасынан оқу оқып, білім алған».
«Тамағы тоқтық,
Жұмысы жоқтық
Аздырар адам баласын».
«Еңбек қылсаң ерінбей,
Тояды қарның тіленбей», – деген сияқты түйдек-түйдек, түйінді, өткір, келелі ойлары түйсігі мол жанның санасына сіңіп қалатыны белгілі.
Ұлы Абай жүрегі – айна, көңілі ояу ұрпақтан үміт күтті. Осы орайда:
«Еждиһатсыз, михнатсыз
Табылмас ғылым сарасы» – деп білім мен ғылымның да үлкен еңбекпен келетінін ескертті.
Ең бастысы, кемеңгер Абай өсиеті арқылы жастардың санасында қоғамдағы әлеуметтік-мәдени ортамен үйлесімді байланысын, ішкі жан дүниесіндегі мәдениеттілігін, білімге, ғылымға, еңбекке құмарлығын және еркіндік, тәуелсіздік, тағаттылық, ақыл, ерік, сенім, асыл сөз, махаббат, ар-намыс, абырой, кеңпейілділік, жомарттық сияқты қасиеттер мен ұғымдарды қалыптастыра алсақ, еліміздің Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың мақаласындағы Ұлы Абайдың адам болу арманын орындауға қосқан үлесіміз деп ойлаймын.