جۋرناليستيكا سالاسى جاھاندىق دەڭگەيدە ۇلكەن توقىراۋدان ءوتىپ جاتىر - جايناگۇل تولەمىس
وسىعان وراي، ەلىمىزدەگى ب ا ق قىزمەتكەرلەرى كۇنى قارساڭىندا «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ ستيپەندياتى، ا ق ش- تاعى دجوردج ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى، مەديا جانە ساياسي ستراتەگيالىق كوممۋنيكاتسيا مامانى جايناگۇل تولەمىسپەن وتاندىق جانە الەمدىك جۋرناليستيكانىڭ پروبلەمالارى، ساياسي تۇلعالاردىڭ قوعاممەن، جۋرناليستەرمەن قارىم- قاتىناس جاساۋى، مەديا ماماندارىن دايارلاۋداعى كەمشىلىكتەر، جۋرناليستەرگە ستاتۋس بەرۋ، سونىمەن قوسا جۋرناليستەردى ماراپاتتاۋعا قاتىستى ماسەلەلەر توڭىرەگىندە سۇحباتتاسۋدى ءجون سانادىق.
- جايناگۇل ۇزاقباي قىزى، ءسىزدىڭ «بولاشاق» باعدارلاماسى ارقىلى ا ق ش- تا ءبىلىم العانىڭىزدى بىلەمىز. سۇحباتىمىزدى ا ق ش- تاعى وقۋ مەن ءومىر ءسۇرۋ ساناڭىزدى قالاي وزگەرتتى دەگەن ساۋالدان باستاساق. جالپى جەكە تۇلعا نە كوممۋنيكاتسيا مامانى رەتىندە قالىپتاسۋىڭىزعا قالاي اسەر ەتتى؟
- نەگىزى باتىس قوعامى مىنەزى ەرەكشە، كەز كەلگەن جاعدايعا يكەمدەلە الاتىن ءارى قيىندىققا توزەتىن ادامدارعا قولايلى. جاعدايعا تەز بەيىمدەلىپ كەتە الاتىن ادامدار قاي ورتادا دا سۇرانىسقا يە بولىپ قالا بەرەدى. ا ق ش- تا ءجۇرىپ، مەن دە سونداي ورتا تالاپ ەتەتىن قۇندىلىقتاردى بويىما سىڭىرۋگە تىرىستىم، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ سالتىن جاتىرقاماۋعا، ونىڭ جاقسى تۇسىن الۋعا تالپىندىم. يگەرۋگە، يكەمدەلۋگە تىرىسىپ ب ا قتىم. ماسەلەن، ءبىز ادامدى جاسىنا قاراپ سىيلايمىز، قوعامدىق كولىكتە ورىن بەرەمىز، قوناقتا تورگە شىعارامىز، قوعامدىق ورىنداردا كەزەكسىز وتكىزەمىز. ال ا ق ش- تا جاس دەگەن تۇسىنىككە كوزقاراس مۇلدەم باسقا.
«جاسىم ۇلكەن» دەپ ۇلكەندەر جاعى شالقايىپ وتىرمايدى. كەرىسىنشە، ەڭبەك نارىعىندا جاستاردان قالماۋعا تىرىسادى. قازىر قايدا جۇرسەم دە، وزگە ەلدەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ قالپىن تۇسىنۋگە ۇمتىلىپ تۇرامىن. ويتكەنى ءوز ورتاڭداعى كەيبىر بۇلجىماس اقيقات كورىنگەن دۇنيەلەر وزگە ورتادا ورەسكەل بولىپ ەسەپتەلۋى مۇمكىن. ا ق ش سەكىلدى وركەنيەتتى ەلدە ءبىلىم الۋىم مەن ءومىر ءسۇرۋىم - مەنى يكەمدىلىككە، وزگە مادەنيەتتەردى سىيلاي بىلۋگە ۇيرەتتى. ومىردە ادامنىڭ وزىنەن اسقان قۇندىلىق جوق ەكەنىن ۇعىندىردى. ءوز مۇمكىندىگى مەن قالاۋىن جاقسى تۇسىنگەن ادام عانا ءوز ورتاسىنا پايدالى ءىس تىندىرا الادى. جالپى جەكە ادامنىڭ دامۋىنا، ءوسىپ- وركەندەۋىنە، شىعارماشىلىق ەركىندىگىنە جاعداي جاسالعان قوعامدا عانا دامۋ، ءوسۋ بار. ادامعا دەگەن ەرەكشە قامقورلىق مەكتەپتەر مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ قابىرعاسىنان باستاپ، بارلىق مەكەمە دەڭگەيىندە انىق بايقالىپ تۇرادى.
- ا ق ش- تاعى دجوردج ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىندە حيللاري كلينتون، دجوزەف بايدەن، بەرنارد ساندەرس سەكىلدى ءىرى ساياسي تۇلعالاردىڭ ءدارىسىن تىڭداۋعا مۇمكىندىگىڭىز بولىپتى. الەمدىك دەڭگەيدەگى ساياساتكەرلەرمەن كەزدەسۋ قانداي اسەر سىيلادى؟
- ءيا، دۇرىس ايتاسىز. جالپى دج. ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىن بەكەر تاڭداعان جوقپىن. ونداعى قاربالاسقا، باسەكەگە تولى ساياسي ورتا مەنى قىزىقتىرىپ، ءاردايىم وزىنە تارتىپ تۇراتىن. بۇل وقۋ ورنى اق ۇيگە جاقىن جەردە ورنالاسقان. سوندىقتان دا بولار، ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا ساياساتكەرلەردىڭ كوپتەپ ءجۇرۋى تاڭعالارلىق دۇنيە ەمەس. الەمدىك دەڭگەيدە پىكىر ءبىلدىرىپ، جاھاندىق ماسەلەلەردى كوتەرىپ جۇرگەن ساياساتكەرلەرمەن ءجيى جولىعاسىز. ماسەلەن، كەزىندە پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر بولعان حيللاري كلينتون سەكىلدى ساياسي تۇلعالار ءدارىس وقىپ، جاڭا كىتاپتارىن تانىستىرىپ تۇراتىن. بۇدان بولەك بەرنارد ساندەرس، دجوزەف بايدەن سەكىلدى مىقتىلاردىڭ دا ءدارىسىن تىڭداۋ بۇيىردى. ءبىراق ولاردىڭ لەكتسيالارىنىڭ كوبى تەگىن ەمەس، اقىلى. ساياساتكەرلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى كىتاپ جازۋدان، ءدارىس وقۋدان اجەپتاۋىر تابىس تاۋىپ جاتادى.
ماسەلەن، باراك وباما تابىسىنىڭ قوماقتى بولىگىن ءوزىنىڭ كىتابىن ساتۋ ارقىلى تاپقان. جوعارىدا اتاپ وتكەن حيللاري كلينتون دا سوڭعى جازعان كىتابىن دجوردج ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيەتىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە ارنايى كەلىپ، تانىستىرعان ەدى. مۇنداي كەزدەسۋلەرگە ستۋدەنتتەر دە ارنايى بارىپ، ساياساتكەرلەردىڭ قولتاڭباسىن الۋعا تىرىسادى. جالپى ايتىپ وتكەنىمدەي، ساياساتكەرلەر ءدارىسىنىڭ بارلىعى تەگىن وتپەيدى. ولارمەن جەكە جولىعىپ، سۇراق قويعىسى كەلگەندەر 100 دوللاردان باستالاتىن بيلەتتى ساتىپ الىپ، شاعىن توپتارعا ارنالعان جەكە لەكتسيالارعا قاتىسىپ جاتادى. بىزدە وكىنىشكە قاراي، مۇنداي پروتسەسس تاجىريبەدە جوق. بىزدە ساياساتكەرلەر لەكتسيادان تابىس تاپپايدى. مىنە، وسىدان-اق الىپ دەرجاۆانىڭ استاناسىندا ساياسي كوممۋنيكاتسيا مىقتى جولعا قويىلعانىن كورۋگە بولادى.
- ءبىزدىڭ ساياساتتا جۇرگەن تۇلعالار قوعاممەن ءتيىستى دەڭگەيدە كوممۋنيكاتسيا قۇرا الىپ ءجۇر مە؟ اسىرەسە، شەنەۋنىكتەردىڭ جۋرناليستەرمەن، قوعاممەن بايلانىسىنا قانداي باعا بەرەسىز؟
- بىزدە ساياساتكەرلەردىڭ ءوزىنىڭ تۇراقتى اۋديتورياسى جوق. ولاردىڭ اۋديتورياسى اۋىسپالى، كەيدە ءتىپتى اۋديتورياسىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن سەكىلدى كورىنەدى. قاراپايىم تىلمەن ايتساق، ولاردىڭ ءوز جانكۇيەرلەرى، جاناشىرلارى مەن قولداۋشىلارى جوق. ءبىراق ورتالىقتان سايلانعان ساياساتكەرگە اۋديتوريا دا كەرەك ەمەس شىعار. ماسەلەن، ءوزىم ءبىلىم العان ا ق ش- تا ءار ساياساتكەر ءوز اۋديتورياسىمەن بىرگە قالىپتاسىپ، بىرگە داميدى. ولار ءوز سايلاۋشىلارىنىڭ كوڭىلىنەن شىعۋ ءۇشىن نەبىر جانكەشتىلىككە دە بارىپ جاتادى.
مىسالى، جەرگىلىكتى ەتنيكالىق توپتاردىڭ ءتىلىن مەڭگەرۋگە، ەرەكشەلىكتەرىنەن حاباردار بولۋعا، سالت- ءداستۇرى مەن مادەني قۇندىلىقتارى جونىندە كوپ ىزدەنۋگە تىرىسادى. ونى سپيچتەرىنەن بايقاۋعا بولادى. سويلەگەن سوزدەرىندە وي قوسىپ، ولارعا قامقورلىق تانىتۋعا تىرىسادى. وسىلايشا ساياساتكەر مەن حالىق اراسىنداعى سەنىم بىرتىندەپ قالىپتاسىپ، جىلدار بويى بەكي بەرەدى. ساياساتكەر ءوز سايلاۋشىلارىنىڭ سەنىمىنەن شىقسا، اۋديتوريا ونىڭ كەيبىر قاتەلىكتەرىن دە كەشىرۋگە دايىن. ال ءبىزدىڭ ساياساتكەرلەرگە جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ جاعدايىنان حاباردار بولۋ، ارادا سەنىم ورناتۋ سەكىلدى دۇنيەلەر جەتىسپەيتىندەي كورىنەدى.
- امەريكاداعى مەدياعا ورالايىقشى، ونىڭ ءبىز بىلە بەرمەيتىن قانداي ەرەكشەلىكتەرى بار؟ سول جاقتاعى جۋرناليستيكاعا قاتىستى قانداي جاعىمدى تۇستاردى وزىمىزگە يكەمدەي الامىز؟
- امەريكاداعى مەديا ۇيىمدار پولياريزاتسيالانعان ءارى ابدەن ساياسيلانعان. ءبىراق ساياسيلانۋدىڭ دا ءوز كەمشىلىگى بار دەپ ايتار ەدىم. ماسەلەن، پارتيالاردىڭ دەموكراتيالىق جانە رەسپۋبليكالىق بولىپ جىككە ءبولىنۋى، سونىمەن قاتار قۇيتىرقى ساياسي ناۋقاندار حالىقتىڭ ساناسىنا كەرى اسەر ەتىپ جاتىر. سايلاۋ ناۋقانى كەزىندە ەل ىشىندە وشپەندىلىك ريتوريكاسى دا كوبەيىپ كەتەدى. بۇل تۋرالى قوعامدىق پىكىردى زەرتتەيتىن ۇيىمدار ايتىپ، دابىل قاعىپ وتىر. الايدا بيلىك تاراپىنان وعان قاتىستى ەشقانداي شەشىم قابىلدانىپ جاتقان جوق. اتالمىش ساياسيلانۋدىڭ ەڭ ءبىر سوراقى مىسالى رەتىندە دەموكرات وتباسى رەسپۋبليكالىق پارتيانىڭ وكىلىن ۇيىنە كىرگىزبەۋى مۇمكىن ەكەنىن اتاپ وتۋگە بولادى. مەنىڭشە، مۇنداي ساياسيلانۋدىڭ قوعام ءۇشىن نەگاتيۆتى سالدارى كوپ بولماق.
- بىزدە مەديا ماماندارىن دايارلاۋدا قانداي كەمشىلىكتەر بار؟ وقۋ ورىندارىنداعى ءبىلىم ساپاسىنا قاتىستى نە ايتاسىز؟ وركەنيەتتى ەلدەردەن نەنى ۇيرەنۋىمىز كەرەك؟
- ءوزىم ا ق ش- تا ءبىلىم العان سوڭ، امەريكاداعى ءبىلىم بەرەتىن جۋرناليستيكا مەكتەپتەرىنە توقتالايىن. ماسەلەن، ەڭ مىقتى وقۋ ورنى دەپ كولۋمبيا، وڭتۇستىك كاليفورنيا سياقتى ۋنيۆەرسيتەتتەردى اتاپ وتۋگە بولادى. ال مەنىڭ سالام، كوممۋنيكاتسيا بويىنشا ەڭ مىقتى مەكتەپتەردىڭ ءبىرى - بوستون ۋنيۆەرسيتەتى. اتالعان جوعارى وقۋ ورىندارىندا مىقتى پروفەسسورلىق قۇراممەن قوسا زامانعا لايىقتالىپ جاسالعان اكادەميالىق باعدارلاما بار. مسىالى، ولاردا كوممۋنيكاتسيا سالاسىن وقىتۋ كەزىندە ونىڭ تاريحىنا جالپىلاما توقتالىپ وتەدى دە، جاڭا مەدياعا كوبىرەك كوڭىل بولەدى. ساياسي كوممۋنيكاتسيا ماماندىعىندا سالا تاريحى جەكە ءپان رەتىندە وقىتىلمايدى. كەرىسىنشە قازىر بولىپ جاتقان جاڭا تەندەنتسيالارمەن بايلانىستىرىلىپ، بەرىلەدى. سونىمەن قوسا كوممۋنيكاتسيا، PR، جۋرناليستيكا، گەوساياسات سياقتى دەربەس عىلىمداردىڭ ءبارى ءبىر- بىرىمەن قابىسىپ كەتەدى. بۇدان بولەك ستۋدەنتتەردىڭ پسيحولوگيالىق، ەموتسيالىق جاي- كۇيى دە شەتتە قالماعان. ماسەلەن، وقۋ ورىندارىندا قيىن جاعدايعا تاپ بولعان شاكىرتتەرىنە ەموتسيالىق جانە مورالدىق تۇرعىدا كومەك كورسەتەتىن ارناۋلى ينستيتۋتتار قالىپتاسقان. ال بىزدە مۇنداي فورماتتاعى كوممۋنيكاتسيا جوق. مەنىڭ بىلۋىمشە، بىزدە پروفەسسورلار ستۋدەنتتەرمەن تەك سول توپتىڭ «ستاروستالارى» ارقىلى بايلانىسادى. مۇنداي شەكارا بولماۋى كەرەك. مىنە، جوعارىدا وركەنيەتتى ەلدەردە قالىپتاسقان اكادەميالىق ءبىلىم، ستۋدەنتتەرمەن كوممۋنيكاتسيا جاساۋ سەكىلدى ەرەكشەلىكتەردىڭ ءبىر شوعىرىمەن ءبولىستىم. ەندىگى تىلەك - بىزدە دە اكادەميالىق ءبىلىم بەرۋ كەزىندە تەك تەوريامەن شەكتەلمەي، پراكتيكاعا باسا ءمان بەرىلىپ، سونىمەن قوسا سوڭعى تەڭدەنتسيالاردان قالىسپاي، ونى اكادەميالىق باعدارلاماعا قوسسا دەيمىن. سونىمەن قاتار تەك اكادەميالىق ءبىلىم بەرىپ قانا قويماي، ستۋدەنتتەردىڭ ەموتسيالىق جاي- كۇيى دە نازارعا الىنسا دەگەن تىلەگىم بار.
- قازىرگى قازاق جۋرناليستيكاسىندا قانداي پروبلەما بار؟ سىزدىڭشە، قازىرگى مەديا اعارتۋشىلىق قىزمەت اتقارىپ وتىر ما؟
- جالپى جۋرناليستيكا سالاسى قازىر جاھاندىق ماسشتابتا ۇلكەن توقىراۋدان ءوتىپ جاتىر. اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ دامۋى مەديا ماماندارعا دەگەن سۇرانىستى ازايتىپ، جۇمىس ورىندارىنىڭ جاپپاي جابىلۋىنا اكەلىپ وتىر. سوندىقتان دا بولار، جۋرناليستەردىڭ دەنى ىرگەلەس سالالارعا كەتۋگە ءماجبۇر. دەگەنمەن ماماندار بۇل - جاڭا مۇمكىندىكتەر كەزەڭى، ساپالى جۋرناليستيكانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ العىشارتى دەپ باعا بەرىپ وتىر. وسىلايشا ساپالى ب ا ق قالىپتاسىپ كەلەدى دەپ سانايدى. نەگىزى ب ا ق سالاسىنىڭ دامۋى ءۇشىن مەديا ينستيتۋتتار وزدەرى اتقارۋعا ءتيىس فۋنكتسيالاردىڭ بارلىعىن بىردەي دارەجەدە ورىنداۋى قاجەت. ب ا ق كەرەك جەردە سىنشى، اعارتۋشى، باسقارۋشى فۋنكتسيالارىمەن قوسا، كوڭىل كوتەرۋ فۋنكتسياسىن دا قاتار الىپ ءجۇرۋى كەرەك. ب ا ق قۇرالدارى قازىر ءوزىنىڭ اعارتۋشىلىق قىزمەتىن اتقارىپ وتىر دەپ ايتار ەدىم. بىزدە اعارتۋشىلىق كونتەنت بار. ءبىراق سول كونتەنت قانشالىقتى قىزىقتى، تارتىمدى ءارى اۋديتوريانىڭ قاي بولىگىن قامتي الماي وتىر دەگەن ساۋال قويىلۋى كەرەك شىعار.
- قازىر جوعارى قىزمەتتە جۇرگەن اعا بۋىن جۋرناليستەر ب ا ق قىزمەتكەرلەرىنە الەۋمەتتىك مارتەبە، ياعني ستاتۋس بەرۋ كەرەك ەكەنىن ءجيى قاۋزاپ ءجۇر. جۋرناليستەرگە الەۋمەتتىك مارتەبە كەرەك پە؟ دامىعان ەلدەردە بۇل ماسەلە قالاي شەشىلگەن؟
- ءيا، ب ا ق وكىلدەرىنە الەۋمەتتىك ستاتۋس بەرۋ كەرەك دەگەن ماسەلە ءبىرازدان ايتىلىپ، جازىلىپ، كوتەرىلىپ ءجۇر. جالپى كاپيتاليستىك ەلدەردە ءبارى باسقاشا، نارىق زاڭىمەن رەتتەلەدى عوي. بىزدە الەۋمەتتىك ستاتۋس «ءالسىزسىڭ» دەگەندى مەڭزەيتىن سەكىلدى. «ءالسىزسىڭ» دەگەن سايىن ادام السىرەي بەرەدى.
- سىزبەن جۋرناليستەردىڭ كاسىبي مەرەكەسى قارساڭىندا سۇحباتتاسىپ وتىرمىز. مەرەكە قارساڭىندا ءبىراز ارىپتەسىڭىز مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان ماراپات الارى ءسوزسىز. بۇعان كوزقاراسىڭىز قانداي؟ ءسىز ءومىر سۇرگەن ا ق ش- تا مۇنداي ءۇردىس بار ما؟
- جالپى ب ا ق وكىلدەرىن مەرەكە قارساڭىندا مەملەكەت تاراپىنان ماراپاتتاۋ، سىيلىق بەرۋ - ءبىزدىڭ قوعامدا ابدەن ورنىققان ءۇردىس. ءتىپتى بىزدە ماراپات بەرۋ دە، ونى الۋ دا شامادان تىس كوپ دەپ ايتار ەدىم. العىمىز-اق كەلىپ تۇرادى. مەنىڭشە، مەرەكە قارساڭىندا جۋرناليستەر ءبىر- بىرىنە سىي جاساپ ۇيرەنۋى كەرەك. ءبىراق ول ا ق شا نە بولماسا باسقا ماتەرايلدىق دۇنيە بولماۋعا ءتيىس. سىيلىق وزدەرى جازعان جاقسى ءبىر ەستەلىك كىتاپ، ماقالالار جيناعى نە تاعى سول سياقتى رۋحاني ەڭبەك بولۋى مۇمكىن. بولاشاقتا مۇنداي ءۇردىس قالىپتاسسا، وسكەلەڭ ۇرپاققا دا، ءبىزدىڭ ءىزىمىزدى باسقان جاس جۋرناليستەر ءۇشىن دە ۇيرەنەرى كوپ، تاعىلىمى مول دۇنيە بولار ەدى.
- مەرەكەڭىز قۇتتى بولسىن! سۇحباتىڭىزعا كوپ راحمەت!
نازەركە سۇيىندىك