جامبىل جانە مۇحتار اراسىنداعى ساباقتاستىق

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاق قارا ءسوزىنىڭ حاس شەبەرى م. اۋەزوۆ پەن جىر الىبى ج. جابايەۆ اراسىنداعى ساباقتاستىق - قاي زاماندا دا ماڭىزى ارتا بەرەتىن اسا ومىرشەڭ تاقىرىپ.

بيىل اكادەميك جازۋشى م. اۋەزوۆتىڭ تۋعانىنا 125 -جىل تولسا، عۇلامانىڭ دارىندى شاكىرتى، سارقىتىن جەپ، اق باتاسىن العان كورنەكتى فولكلورتانۋشى، تۇركى- موڭعول حالىق مۇراسىن كەشەندى زەرتتەگەن مامان بەكمۇرات ۋاحاتوۆتىڭ ومىرگە كەلگەنىنە 90 جىل تولدى. بىلىكتى عالىمنىڭ سوناۋ 1972 -جىلى جازعان «جامبىل جانە مۇحتار» اتتى زەتتەۋى بۇگىنگى وقىرمانعا دا تەرەڭ وي سالارى انىق.

قازاق ادەبيەتىنىڭ قوس بايتەرەگى: جامبىل مەن مۇحتار ەگىز تۋعان ەكى ارىس. جاكەڭ - كوپ عاسىرلاردى كوكتەپ وتكەن جىر الىبى، توكپە جىردىڭ ءتاڭىرىسى بولسا، مۇحاڭ - قاراسوزگە دەس بەرمەيتىن ۇلى پروزايك، الەمدىك ادەبيەت كلاسسيكتەرىنىڭ ءبىرى. ەكەۋى دە - ەل ماقتانىشى، حالىق قالاۋلىسى، قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى. ءبىرى - جازبا ادەبيەتتىڭ، ەكىنشىسى - اۋىز ادەبيەتىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرۋشى كوركومسوز زەرگەرى.

جامبىل مەن مۇحتار - ءبىر ءداۋىردىڭ، ءبىر زاماننىڭ ادامدارى. ەكەۋىنىڭ ءومىر سۇرگەن، قىزمەت ەتكەن ۋاقتىسى دا ءبىر. مۇحتار اۋەزوۆ سوزىمەن ايتقاندا، ەكەۋى دە - ءۇش بىردەي قوعامدىق، تاريحتىق فورماتسيادان ءوتىپ كەپ تۇرعان ونەر يەلەرى.

جامبىل تۆورچەستۆوسى تۋرالى ۇلكەن، ءورىستى ويلار ايتۋمەن قوسا مۇحاڭ ءبىر كەزدە قارت اقىننىڭ كوركەم كەلبەتىن جاساۋدى دا ارمانداعان. تەگىندە، اسىل اعاعا دەگەن قيماس دوستىق سەزىمى مۇحاڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى مينۋتىنا دەيىن سۋىماي، شايقالماي جەتكەن سياقتى. بۇعان 1957 -جىلى جازۋشىعا ەرىپ، جامبىل اۋىلىنا بارعان كەزىمدە كوزىم جەتتى. مۇحاڭ قاشان كەتەر- كەتكەنشە جاكەڭ ەسىمىن اۋزىنان تاستاماي، ەكىنىڭ بىرىنە: «جاكەڭنەن اۋىسقان اقىندىعىڭ بار شىعار»، - دەپ وتىراتىنى ءالى ەسىمدە.

ورىس دوستارى كەلگەندە مۇحاڭ جامبىل ايتىپ توپەي جونەلگەن جىرلاردى قولما- قول، سول جەردە ىلەسە وتىرىپ اۋدارىپ بەرگەنىن جانە سول اۋدارعاندارىنىڭ ءبارى سونشالىقتى ءدال، ءارى بەينەلى بولىپ كەلەتىنىن ءابدىلدا اعامىزدىڭ ايتۋىنان دا ەستىدىك. ك. فەدين بىردە: «كوركەمسوز زەرگەرىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك تەك ونىڭ ونەرىنىڭ بيىكتىگى ءۇشىن عانا ەمەس، ادامشىلىعىنىڭ بيىكتىگى ءۇشىن دە ارتادى» دەگەن بولاتىن. مىنە، وسى پىكىردىڭ شىندىعىن مۇحتار مەن جامبىل اراسىنداعى دوستىق، اعا- ىنىدەي تەل وسكەن تاتۋلىقتان دا كورۋگە بولادى.

ءسويتىپ، جامبىلدى جاقسى بىلگەن، ءارى ونى وزىنە اعا، دوس تۇتقان مۇحتار اۋەزوۆ ەندى جاكەڭدى كوركەم پروزادا كورسەتۋدى ويعا الادى. سول ماقساتپەن مۇحاڭ «اباي» ەپوپەياسىنىڭ سوڭعى ءتورتىنشى كىتابىنا جامبىل بەينەسىن قوسقان. اۆتور مۇندا ءابىش پەن جامبىلدىڭ جولىعىسۋىن سۋرەتتەيدى. جامبىل ۆەرنىي قالاسىندا سىرقاتتانىپ جاتقان ابىشكە كەلەدى. كەش بويى ماعاش پەن وتەگەلدىگە ابايدىڭ كوپ ولەڭدەرىن ايتقىزىپ، تاڭدانا تىڭدايدى. «قالىڭ ەلىم قازاعىم، قايران جۇرتىم» دەگەن ولەڭدى ەستىگەندە جامبىل قوزعالاقتاپ، قاتتى تولقىپ، وزىنشە ءبىر وي تۇيەدى. «قاسيەت قايدا، قازىنا قايدا دەسەم، ابايدا ەكەن عوي، مۇلدەم تەگى! اتام زاماننان بەرى «قابان اقىن ايتتى»، «قۇلانايان قۇلمامبەت، دۋلات، مايكوت، شاپىراشتى ءسۇيىمباي قۇيىنداي سوقتى - «داڭعىل شاپتى» دەگەنىمىزدىڭ ءبارى مىنا جەردە ەكەن عوي. اباي داريا بولعاندا، بىلايعى جۇرگەن ءبارىمىز، جار، شۇقاناق ەكەمىز عوي ءتايىرى، شىركىن. ءبىردى كۇلدىرىپ، ءبىردى جۇلدىرىپ ايتادى دەسەك تە تاباتىندى تاپپاپپىز دا! ەلگە پانا، ەسكە دانا اقىل دا، ونەگە دە ءبىر وزىندە تۇرماي ما!؟ قۇشتار ەتتىڭ، قۇمار ەتتىڭ، ماعاشىم. سەنىڭ جاقسى اكەڭ، مەنىڭ جاقسى اعام بولسىن، ۇقتىڭ با، جەتسىن وسىم! دۋايداي دۋاي سالەمىم وسى بولسىن»، دەيدى.

م. اۋەزوۆ، اسىرەسە، جامبىل بەينەسىن سۋرەتتەپ، ونىڭ سويلەۋ ءتىلىن بەرۋگە كەلگەندە ەرەكشە بوتەن ونەر بايقاتقان. ول الدىمەن جامبىلدىڭ ءوز باسىن، ونىڭ سەرگەك، العىر، اقىن جانىن اقىنشا تۇسىنە بىلەتىن شابىتتى ونەر يەسى ەكەنىن اينىتپاي تانىتسا، ونان سوڭ جەتىسۋ قازاقتارىنىڭ سويلەۋ ەرەكشەلىگىنە ءتان ستيلدىك وزگەشەلىكتى سونشالىقتى ءدال جەتكىزە بىلگەن. ءبىر قىزىعى مۇحتار اۋەزوۆ رومانىنداعى وسى ديالوگ پەن جامبىلدىڭ «اباي سۋرەتىنە» دەگەن ولەڭىنىڭ اراسىندا كوپ جاقىندىق بار. تەگىندە، جازۋشى جامبىل بەينەسىن جاسار الدىندا اقىن ولەڭدەرىن الدەنەشە اقتارىپ قاراپ، وي ەلەگىنەن ابدەن وتكىزگەن سەكىلدى.

كەيىن ءابىش قايتىس بولعاندا جامبىل ماعاشتار جاتقان ۇيگە تاعى دا كەلەدى. ول ءابىشتى جوقتاپ، الىستاعى اسىل ازامات ۇلى ابايدىڭ جارالى جۇرەگىن جۇباتىپ: «سالەم ايت بارساڭ ابايعا» دەگەن ولەڭىمەن، سالەم جولدايدى. بۇل ءسوز كوڭىل ايتقان، جارالى جۇرەكتى جۇباتقان تالاي ادال، دوس پەيىلدەن ءتىل قاتقان ءسوز ەدى.

م. اۋەزوۆ جامبىلدىڭ سىرتقى بەت- الپەت، كەسكىن- كەلبەتىن دە، ىشكى- جان سىرلارىن دا سۇيسىنە سۋرەتتەپ، شەبەر سيپاتتايدى. جامبىل ادەتتەگىدەن تىس، وزگەشە اڭگىمە ۇستىندە، اسىرەسە، ءوزىنىڭ قىزىل كۇرەڭ ءجۇزىن وتىرعاندارعا قاراتىپ، مول بۋرىل ساقالىن سىلكە سويلەيدى.

«ايتار ءسوزى ءتىلىنىڭ ۇشى ەمەس، ەرنىنىڭ ۇشىندا دەگەندەي توگىلىپ لىپىپ تۇرعان... كىشىلەۋ وتكىر قوي كوزدى، قىزىل- كۇرەڭ ءجۇزدى جامبىل اقىن ۇستەل باسىنداعى بار جۇرتتى جادىراتىپ، ءماز قىلدى». ماعاش «ەندى وتتى كوزدى، اجارلى اقىننىڭ جالپاق ءجۇزىن، كەڭ ماڭداي، كەسەك ءبىتىمىن ءجيى تاماشالاپ وتىردى».

اسەم ايشىقتى وسى جولداردا جامبىلدىڭ انىق ومىرلىك، تاريحي ءدال پورترەتىن بەرە وتىرىپ، جازۋشى ونىڭ اقىندىق سىر- سيپاتىن ۇقتىراتىن مىنەز ەرەكشەلىگىن دە ۇمىتپايدى. ءسويتىپ، م. اۋەزوۆ «اباي جولى» اتتى ەپوپەياسىندا جىر الىبى جامبىلدىڭ پسيحولوگيالىق تەبىرەنىسىن، العىر اقىن جۇرەگىنىڭ جالىن اتقان اساۋ بۇلقىنىسىن جەكە ادامدىق ۇلكەن تۇعىرعا كوتەرە سيپاتتايدى.

مىنە، قازاق ادەبيەتىنىڭ كۇن شۋاقتى اسقار بيىگى، حالقىمىزدىڭ ماقتان تۇتار قوس ەرەن جۇيرىگى ءبىر كەزدە وسىلايشا، جۇرەككە جۇرەك قوسىپ، اينىماس بەرىك دوستىق تاپقان.

بەكمۇرات ۋاحاتوۆ

Egemen Qazaqstan

سوڭعى جاڭالىقتار