پاريجدى سۇيگەن حەمينگۋەي

شىعارماسىن كەيدە ساۋ، كەيدە ماس كۇيىندە جازدى. ءبىراق بىردە- ءبىر تۋىندىسىندا وقىرمانىن جالىقتىرعان ەمەس. قالام مەن قارۋدى سەرىك ەتكەن ول تانزانيادا اڭشىلىققا شىعىپ، ءمۇيىزتۇمسىقتاردى اۋلادى. بىلعارى قولعاپ كيىپ، بوكس ونەرىمەن اينالىستى. تاعدىر ونى بىرنەشە ۇشاق اپاتىنان امان الىپ قالدى. ەڭ ماڭىزدىسى، ول ولمەس شىعارمالار جازىپ، ادامزات تاريحىنداعى ەڭ كەرەمەت جازۋشىعا اينالدى. ونىڭ اتى - ەرنەست حەمينگۋەي. ونىڭ تارپاڭ تاعدىرى ءارتۇرلى قيىندىقتارعا مويىماي، سونى جەڭۋمەن كۇرەسە الدى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ەرنەستتىڭ قالامى ونىڭ ءوزىنىڭ مىنەزى سياقتى تەنتەك، ويى ول كەزگەن ۇلان- عايىر القاپقا ۇقساس ۇشى- قيىرسىز بولدى.

1921 -جىلدىڭ قاراشا ايىنىڭ اياعىندا حەمينگۋەي «تورونتو جۇلدىزى» گازەتىنىڭ پاريجدەگى ءتىلشىسى بولدى، ءبارى سول ساتتەن باستالدى. ەرنەستتىڭ ەسىمى الەمگە داڭقى جەتكەن شاھار پاريجگە دە بايلانىستى ەكەنى شىندىق. حەمينگۋەي پاريجدە 1921-1928 -جىلدار ارالىعىندا تۇرىپتى. ونىڭ پاريجدە وتكەن جەتى جىلدىق ءومىرى تەككە كەتپەپتى. شىعارماشىلىق ورتا تاپتى، جاقسى دوستاردى كەزدەستىردى، مەمۋار جازدى، ءتىپتى اراق ءىشىپ، كوڭىل كوتەردى، ونىڭ بۇل ساتتەرىن ەلەستەتە وتىرىپ «پاريجدە ءومىر ءسۇرۋدىڭ حەمينگۋەيشە ستيلى» بولەك ەكەنىن تۇسىنۋگە بولادى.

حەم وزگە كوپتەگەن ەلدەردە ءومىر سۇرسە دە، پاريج ول ءۇشىن جۇماق مەكەن بولدى. الەم ادەبيەتىن بيىك دەڭگەيگە كوتەرگەن «جوعالعان ۇرپاق» وكىلدەرى ىركەس- تىركەس پاريجگە كوشتى، ويتكەنى پاريج سول تۇستا ءومىر سۇرۋگە ىڭعايلى ءارى ارزان قالا ەدى. قالتاسى قوڭىر وي يەلەرىنىڭ باسى الىپ شاھاردا قوسىلدى. دەمەك، ويعا وي، ارمانعا ارمان ۇشتاستى.

وتكەن عاسىرداعى پاريج تەك سكوتت فيتسدجەرالد، دجەيمس دجويس پەن ەرنەست حەمينگۋەي سياقتى ۇلى جازۋشىلار ءومىر ءسۇرىپ، شىعارماشىلىقپەن اينالىسقان جەر عانا ەمەس، سونىمەن قاتار بەينەلەۋ ونەرىنىڭ ەڭ ۇلى ەسىمدەرىنىڭ قالىپتاسۋىنا دەمەۋ بولعان ۇلى قالا. بۇعان مىسال رەتىندە پيكاسسو مەن داليدى، دجوان ميرونى ايتساق تا جەتكىلىكتى. حەمينگۋەي مەن ونىڭ ءبىرىنشى ايەلى حەدلي ريچاردسون پاريجگە كوشىپ بارعاندا، ولار كاردينال لەمۋان كوشەسى 74-مەكەنجايىنا ورنالاسقان سۋى جوق كىشكەنتاي پاتەردى جالعا الىپتى. ول كەزدە جۇمىسشىلار تۇراتىن اۋدان اتالاتىن بۇل مەكەنجاي قازىر مۇلدە وزگەرىپ، جاڭا تىنىستى ورتاعا اينالدى.

پيكاسسو، سارتر، بەككەت سياقتى كوپتەگەن اتاقتى سۋرەتشىلەر مەن جازۋشىلار ۇنەمى باس قوسىپ، ءپاريجدىڭ قۇشاعىندا وزدەرىنشە باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتتى. ءبىر توبى شىعارما جازىپ، وقىرمانىن قۋاندىردى، ەندى ءبىر توبى تاڭعاجايىپ كارتينالار سالىپ، قيالدىڭ كوگىندە سامعادى. ءبىراق ءبارىن ورتاقتاستىراتىن جالعىز كۇش - ارمان ەدى. ولاردىڭ ارمانى شەكسىزدىككە ۇلاسىپ، جۇزەگە استى. حەمينگۋەي مەن سارتردى، دجەيمس دجويس، سكوتت فيتسدجەرالدتى ءالى كۇنگە دەيىن وقىرمان قولىنان تاستاماي وقىپ كەلەدى. ال پيكاسسو مەن دجوان ميرولار سالعان سۋرەتتەردىڭ رۋحاني الەمى ءالى دە جارىق قالپىندا.

ەرزا پاۋند پەن دجەيمس دجويس حەمينگۋەيدىڭ پاريجدە كەزدەستىرگەن جازۋشىلارىنىڭ ىشىندەگى شىنايى دوستارى بولدى. حەمينگۋەي ەرزا پاۋندپەن العاش تانىسقاندا، ول ەليوتتىڭ «ءشولىن» رەداكتسيالاپ بىتىرگەن شاعى ەكەن. حەمينگۋەي سياقتى پاۋند تا ءوز شىعارماشىلىعىنا دەن قويعان ۇلى تالانت بولدى، سول ءۇشىن ولار ءومىر بويى دوستىقتىڭ التىن ءجىبىن ۇزگەن جوق.

حەم اعاي ۇزەڭگىلەس دوسى ف. سكوتت فيتسدجەرالدپەن بىرگە ونىڭ «ۇلى گەتسبيىن» العاش رەت پاريج تورىندەگى ءبىر ءدامحانادا وقيدى. سول ءۇشىن ول ءوزىنىڭ ەستەلىگىندە پاريجدەگى جاقسى كورەتىن ورىندارىنىڭ ءبىرى رەتىندە La Closerie des Lilas ءدامحاناسىن اتايدى.

بۇگىندە اتالعان ءدامحاناداعى ءبىر تاعام Le Filet de boeuf Hemingway دەپ اتالادى، بۇل دا ونىڭ پاريجدەگى جىلدارىنان بىزگە ەستەلىككە قالعان ءىزدىڭ ءبىرى. ەگەر جولىڭىز ءتۇسىپ، پاريجگە بارىپ جاتساڭىز، ءسىز دە جوعارىداعى تاعامعا تاپسىرىس بەرىڭىز.

پاريجدە جۇرگەندە جازۋشى سۋرەتشى جيۋل پاسكينمەن عانا ەمەس، ونىڭ قاتارلاسى دجوان ميرومەن دە جاقسى دوس بولدى. ۇزاق اڭگىمەلەسكەن سوڭ ولار راسپايل بۋلۆارىنداعى Cercle Américain بوكس كلۋبىنا بارىپ، بوكستاسادى ەكەن. دەنەسى شىمىر، قولى قارۋلى حەم ميرو سياقتى جەڭىلتەك دەنەلىنى وپ- وڭاي ۇتىپ الىپ ءجۇرىپتى. تالانتتى سۋرەتشى ميرو ول كەزدە بىردە- ءبىر كارتيناسىن ساتا الماي، ءتىپتى كورمەگە دە قويا الماي داعدارىپ جۇرگەن.

ونىڭ ون توعىز اي سالعان «فەرما» دەپ اتالاتىن كارتيناسىن ەڭ سوڭىندا حەمينگۋەي 175 دوللارعا ساتىپ الدى. بۇل سول كەزدەگى ەكونوميكا ءۇشىن قوماقتى اقشا ەدى، ءتىپتى قارجىلىق مۇمكىندىگى جوق جاس سۋرەتشى ءۇشىن تاپتىرماس ولجا. دوسىنىڭ كارتيناسى وعان قاتتى ۇنايدى، ەندى ءبىر جاعىنان ول دوسىن قولداپ، داعدارىستان قۇتقاردى.

وسى كارتينا تۋرالى حەمينگۋەي: «بۇل سۋرەتتە يسپانيادا بولعان كەزدەگى سەزىمدەرىڭىزدىڭ ءبارى بار، مۇمكىن الىستا تۇرىپ ءسىز بۇل سەزىمدى سەزىنە الماسسىز. ءبىر-بىرىنە قاراما- قارسى وسى ەكى نارسەنى ەشكىم سۋرەتتەي المادى» دەپ جوعارى باعا بەرەدى.

حەمينگۋەيدىڭ بۇل كارتيناعا يەلىك ەتۋى تۋرالى بىرنەشە ءتۇرلى دەرەك بار. ءبىر دەرەكتە ونىڭ دوسى ءارى تانىمال اقىن ەۆان شيپمان دا ميرونىڭ تۋىندىسىن ۇناتىپ، ساتىپ العىسى كەلەدى دە، حەمينگۋەي ەكەۋى باستەسىپ، تيىن لاقتىرادى، ناتيجەسىندە شيپمان جەڭەدى، ءبىراق ول ءبارىبىر حەمينگۋەيگە سۋرەتتى قالدىرادى.

«حەمينگۋەي جاقسى كورگەن «فەرما» كارتيناسى كەيىن ونىڭ حاۆاناداعى ۆيللاسىنىڭ تورىنە ءىلىندى» دەيدى بىلەتىندەر. ولار ءومىر سۇرگەن ۋاقىتتا پاريج ونەر الەمىنىڭ ورتالىعى بولدى. دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنان جينالعان ارمانى اسقاق جاندارعا پاريج وتباسى، شابىت، كۇش، رۋح، ءسابي، قىسقاسى، ءبارىن سىيلادى. امەريكالىق جازۋشى شەرۆۋد اندەرسون جاس قالامگەرگە جازۋشىلىق ونەردى ۇيرەنۋدىڭ ەڭ جاقسى جولى پاريجگە بارۋ ەكەنىن جازدى. اندەرسون حەمينگۋەيدى گەرترۋدا ستەين، دجەيمس دجويس جانە ەزرا پاۋند سياقتى ۇلىلارمەن تانىستىردى. ولارمەن تانىسۋ جانە پاريج ورتاسىنىڭ ەليتاسىن قابىلداۋ، ولاردىڭ مودەرنيزمگە دەگەن شەكسىز ىنتاسى مەن كوزقاراسىن تىڭداۋ جازۋشى ەرنەستتىڭ وي- ساناسىن ايتارلىقتاي كەڭەيتىپ جىبەرگەنى داۋسىز.

حەمينگۋەي: «قۇددى پاريجدە وتىرىپ ميچيگان تۋرالى جازعانىمداي، پاريجدەن الىستا تۇرىپ ول تۋرالى قالام تەربەي الاتىن ەدىم» دەپ جازادى ول مەمۋارىندا. شىنىندا دا، ونىڭ جازۋشىلىق ءومىرىنىڭ ماڭىزدى كەزەڭى پاريجدە ءوتتى. بۇلاي دەيتىنىمىز، ول شىعارما جازۋداعى ءوز ۇستانىمىن وسى قالادا بەكەمدەدى. ءار كۇنى ساعات التىدا تۇرىپ، تۇستەن كەيىنگى ەكى- ۇشكە دەيىن جۇمىس ىستەدى. ىڭعايلى بولسا ۇيدە نەمەسە ءوزى تۇرعان اۋدانداعى كافەلەردىڭ بىرىنە بارىپ، قاعازعا شۇقشياتىن.

1956 -جىلى قاراشادا پاريجدەگى «ريتس» قوناقۇيىنىڭ باسشىلىعى ەرنەست حەمينگۋەيگە 1928 -جىلى ناۋرىزدا سول جەردە ساقتاعان ەكى كىشكەنتاي ساندىعىن الىپ كەتۋىن وتىنەدى. اتالعان ساندىقتاردىڭ ىشىندە پاريجدە بولعان العاشقى جىلدارىندا جازعان شىعارمالارىنىڭ قولجازبالارى مەن «كۇن دە كوتەرىلەدى» رومانىنىڭ شيكى نۇسقاسى، گازەت قيىندىلارى جانە ەسكى كيىمدەرى بار ەكەن. جازۋشى كوپ وتپەي ەكى ساندىقشاسىن وزىنە الدىرادى. قالاي دەسەك تە، حەمينگۋەيدىڭ پاريجدەگى ءومىرى ماعىنالى وتكەنى شىندىق. وسىنداي دەرەكتەر ونىڭ پاريجدە قالعان ءىزىن ەستەلىككە اينالدىردى.

كولۋمبيالىق جازۋشى گارسيا ماركەس «مەن حەمينگۋەيدى كوردىم» اتتى ەسسەسىندە: «1957 -جىلدىڭ جاڭبىرلى كوكتەمىندە ايەلىمەن بىرگە ءپاريجدىڭ سەنت- ميچەل كوشەسىندە سەرۋەندەپ جۇرگەن كەزىندە ونى تاني كەتتىم. ول قارسى جاقتاعى جاياۋ جۇرگىنشىلەر كوشەسىمەن ليۋكسەمبۋرگ ساياباعىنا قاراي كەتىپ بارا جاتىر ەكەن. ەسكى شالبار، شوتلانديا ۇلگىسىندەگى گۇلدى جەيدە، باسىنا گولف دوپشىسىنىڭ باس كيىمىن كيىپتى.

ونىڭ وزگەشە كوزىلدىرىگى ونى وزگەلەردەن وقشاۋ، دارا قالپىندا كورسەتىپ تۇر. بيىل ول 59 جاسقا تولدى، بويى بيىك بولسا دا، قايسار كورىنبەيدى. كەنەت ويىما ءبىر وي كەلە قالدى دا، بار داۋسىممەن: «ۇسسسستاز»، دەپ ايقايلادىم. ەرنەست حەمينگۋەي قالىڭ ءنوپىر توپتىڭ ىشىندە وزىنەن باسقا ۇستازدىڭ جوقتىعىنا كۇمان كەلتىرمەسە كەرەك، مەن تۇرعان بۇرىلىسقا قاراي موينىن بۇرىپ، قولىن كوتەرىپ: «قووووش، دوستىم!»، دەپ جاۋاپ قايتاردى. ومىرىمدە مەن ونى وسىلايشا جالعىز مارتە عانا كەزىكتىردىم»، دەپ جازادى.

اتاقتى گارسيا ماركەستىڭ ءوزى ونىڭ پاريج تورىندە اسقاق قالپىندا جۇرگەنىن مويىنداپ تۇر. ءپاريجدىڭ ورتاسىن، توي- دۋمانىن دا وزىنە جاقىن قابىلداعان حەم اعايدىڭ پاريجدەگى كۇندەرى تۋرالى جازعان «كوشپەلى مەرەكە» اتتى مەمۋارى ۇلى شاھاردىڭ سول كەزدەگى قوعامدىق، رۋحاني ورتاسىن تۇسىنۋگە جول اشادى. 1925 -جىلى بولسا كەرەك، ەرنەست حەمينگۋەي پاريجدەگى ءوزى ءجيى باراتىن ءبىر ءدامحاناعا بارىپ، اتالعان مەمۋارىن جازىپ وتىرعاندا، قارسى الدىنداعى ۇستەلگە ءبىر سۇلۋ قىز جايعاسادى. سول ءساتتى ول: «مەن سەنى كوردىم، سۇلۋلىق، ەندى سەن ماعان تيەسىلىسىڭ. سەن جانە كۇللى پاريج مەنىكى. ال مەن الدىما جايىلىپ جاتقان مىناۋ قويىن داپتەر مەن قارىنداشقا تاۋەلدىمىن» دەپ اق قاعازعا تۇسىرەدى.

شىنىمەن دە، ونىڭ ءومىرى ءوزى قادىرلەيتىن قويىن داپتەرى مەن قارىنداشىنا تيەسىلى بولدى. پاريج كورگەن جازۋشى جاقسى جازدى، جاقسى دوستارمەن سىرلاستى، بىلعارى قولعاپتا جاقسى وينادى، ءتىپتى جاقسى ىشە دە ءبىلدى، كۇللى جەردىڭ بەتىندەگى اڭىز شاھاردا جاقسى ەستەلىكتەر قالدىردى. سول قالدىرعان سونى ىزدەر بۇگىندە حەمينگۋەي تانۋدىڭ ءبىر پاراسىنا اينالىپ ۇلگەردى. قازاقتىڭ «اركىمنىڭ تۋعان جەرى مىسىر ءشارى» دەيتىن ماقالى وسىندايدا ەسكە تۇسەدى. حەمينگۋەي جۇرگەن پاريج سول تۇستا ادەبيەت پەن مادەنيەتكە ۇلەس قوسقان ۇلى شاھار مىندەتىن اتقاردى. الەم ادەبيەتىنەن ويىپ ورىن العان كەشەگى «جوعالعان ۇرپاقتىڭ» مۇراسىن بۇگىندە كۇللى ادامزات رۋحانياتى رۋحاني ازىق ەتىپ كەلەدى.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تۋماسا دا، تۋعانداي بولىپ كەتكەن پاريجگە حەمينگۋەيدىڭ دە بەرگەنى مول بولدى. ال ەندىگى ۇرپاق ءۇشىن پاريجدىڭ قۇشاعىندا تالانتتى، بوكسشى حەمينگۋەيدىڭ اسقاق قالپى ماڭگى ۇيىقتاپ جاتقانداي سەزىلەدى. پاريج - حەمينگۋەي، حەمينگۋەي - پاريج ۇعىمى دا وسى ءسوزىمىزدىڭ ايعاعى ىسپەتتى.

دۇيسەنالى ءالىماقىن

egemen.kz