سوتتالعان شىعارما

اقىلى ساۋ، ەسى ءتۇزۋ ادام جاساعان ەكسپەريمەنت وسىعان اكەلسە نە ىستەي الاسىز؟ مۇمكىن بۇل اۆتوردىڭ جاساپ وتىرعان كەيىپكەرى سول كەزدەگى ساياسي جۇيە نە تۇتاس قوعامنىڭ ءوزى مە ەكەن؟

ميحايل بۋلگاكوۆتىڭ «يت جۇرەگىن» وقىعاندا، ادامزاتقا قاستىق حايۋاننان يا باسقادان ەمەس، اۋەلى وزىنەن دەگەن ويعا ءبىر قالاسىز. الايدا، كەرىسىنشە، اۆتور شىعارمادا حايۋاننان ادام جاساپ شىعارۋدى كوكسەيدى. دەمەك، قايتكەن كۇندە ايۋاندىقتىڭ تامىرىنا بالتا شاۋىپ، ادامدىق ىزگىلىككە ۇندەگەنىن اڭعارامىز. ءسويتىپ، يت جۇرەكتى ادام كەيپىندەگى كەتەۋى كەتكەن قوعامنىڭ بەتپەردەسىن سىپىرادى.

اڭگىمە ءيتتىڭ اينالاعا دەگەن كوزقاراسىنان، انىعىندا، ءيتتىڭ يتتىككە لاعىنەت جاۋدىرۋىنان باستالادى. جانە ول يتتىكتى جاساعان اسحانانىڭ اسپازى، ياعني ادام. وزىمەن ءوزى كۇنىن كورىپ جۇرگەن حايۋانعا قايناق سۋ شاشىپ، ءبىر جاق ءبۇيىرىن كۇيدىرىپ تاستايدى. قىستىگۇنى تەرىسى ءجيدىپ، سۇيەگىنە شەيىن شىجىلداپ قالعان يت وكسىپ ۇلىپ، ماسكەۋدەگى ءبىر قاقپانىڭ تۇبىندە زارىن كىمگە شاعىپ جاتقانى بەلگىسىز.

«سۇمىراي نەمە، پرولەتاريمىن دەيدى- اۋ. بارلىق پرولەتاريلەر اراسىنداعى ەڭ جيىركەنىشتى پىسىقتارى - اۋلا سىپىرۋشىلار» دەگەن سىڭايدا كىجىنىپ جاتقان توبەتتىڭ ءوزى سوۆەت قوعامىن ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەتىن بولىپ شىعادى. وزىنە شاريك ەسىمىن تاڭعان پرولەتارياتتى دا قارعاپ- سىلەيتىنى بار. «شاريك - دومالانعان، قوڭى كەلىسكەن دەگدار ءناسىلدىڭ تۇقىمى، ال بۇل باسپاناسىز توبەت» . وسىلايشا، دۇنيەگە يت كوزىمەن قاراعانى - ادامداردى كامەرامەن تاماشالاپ وتىرعانداي سەزىلىپ قالادى كەيدە.

اۆتوردىڭ اڭگىمەنى جەتكىزۋ ءتاسىلى توسىن. وقيعالاردى اسا شەبەر جىمداستىرعان. ۇنەمى ءيتتىڭ پسيحولوگياسىن قوساقتاپ، شاريكتىڭ كوزىمەن قاراپ وتىرادى. اۆتور قاي جاعىنان سويلەپ وتىرعانىن اڭعارماي دا قالاسىز العاشقىدا. كەيىن توبەت ادامدار ىشىنە تۇسكەندە، كىسىلەردىڭ ارەكەتىنە قاتىستى وزىنشە وي ءتۇيىپ جاتقاندا عانا بىلىنەدى بايانداۋ ءتاسىلىنىڭ ەرەكشەلىگى. اينالاداعى يتتىك پەن جاۋىزدىقتى يت كوزىمەن باعالاۋ جانە باسقانى كورمەۋ.. . بۇل نودار دۋمبادزەنىڭ «يتىنەن» بولەك. ەكەۋى ءبىر- بىرىنە قاراما- قايشى دەۋگە كەلەدى. ونىڭ ءيتى ادامنىڭ دوسى، ادالدىقتىڭ جارشىسى رەتىندە سۋرەتتەلەدى. ال بۋلگاكوۆتىڭ ءيتى وسكەن ورتاسىن سۇيمەيتىن، جۇرگەن جەرىن ويراندايتىن قۇبىجىق. ۇنەمى قاراما- قايشىلىققا تاپ بولادى. كەيىپكەرلەرى دە سونداي. شىعارمانىڭ ارتىقشىلىعى دا سول - قاراما- قايشىلىق دەگەن ويدامىز.

ماسەلەن، قازاق ادەبيەتىندە قالاي ەدى؟ بەيىمبەت مايلين «شۇعانىڭ بەلگىسى» پوۆەسىندە بايقاتپاي وتىرىپ، قازاقتىڭ ەسكى تۇرمىسىن ءتىزىپ شىعادى عوي.

«...ول كەزدە زامان قانداي، جەر ادەمى، مال كوپ، ورىستىڭ ءيىسى دە جوق» دەگەن سىڭايداعى سوزدەردى كەيىپكەردىڭ اۋزىنا ەلەۋسىز سالىپ قويادى. ال مۇندا قىزىل يمپەرياعا قارسىلىق اشىق ايتىلادى. تۇتاس شىعارمادا سولاي. ءيتتى ۇيىنە اكەپ، تاجىريبە ءۇشىن قامقورلىعىنا العان پروفەسسور فيليپپ فيليپوۆيچ: «ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز ءۇشىنشى جىلدان بەرى مەن وسى ۇيدە تۇرىپ كەلەمىن. مىنە، سول كەزدەن باستاپ، ءبىر مىڭ توعىز ءجۇز ون جەتىنشى جىلدىڭ ساۋىرىنە دەيىن بىردە- ءبىر توتەنشە جاعداي بولعان ەمەس، - قىزىل قارىنداشپەن استىن سىزىپ ايتام «بىردە- ءبىر» - ەشقانداي ەسىكتىڭ جابىلماي تۇرعانىنا قاراماستان، تومەندەگى ءبىزدىڭ كىرەبەرىستەن بىردە- ءبىر كەبىس جوعالعان ەمەس. بۇل ۇيدە ون ەكى پاتەر بار، مەنىڭ قابىلداۋ بولمەم بار. ون جەتىنشى جىلدىڭ ساۋىرىندە، تاماشا كۇندەردىڭ بىرىندە، بارلىق كەبىس جوعالدى، ونىڭ اراسىندا مەنىڭ ەكى جۇپ كەبىسىم، ءۇش تاياعىم جانە شۆەيتسار ساماۋرىنى بار. مەن ميدى زەرتتەۋمەن اينالىسامىن جانە مىنا الەۋمەتتىك الاتوپالاڭنىڭ تۇككە تۇرعىسىز اۋرۋدىڭ ساندىراعى ەكەنىن دالەلدەيمىن...».

بۇل، ارينە، پرولەتارياتتىق جۇيەگە جانى قاس پروفەسسور ف. ف. پرەوبراجەنسكي. و باستا قاقپا تۇبىندە ولە الماي جاتقان توبەتتى ۇيىنە اكەلىپ، تورەدەي كۇتىپ جاتقان دا وسى كىسى. بار ويى - حايۋانعا ادامنىڭ ميىن سالىپ، تاجىريبە جاساۋ. ءومىر بويى ميدى زەرتتەپ جۇرگەنى دە سوندىعىنان بولسا كەرەك.

شاماسى، اينالاسىنداعى «ءتارتىپ ورناتۋشىلاردان» ءتۇڭىلىپ بولعان سوڭ، الگىندەي امالعا تاۋەكەل ەتەدى. جانە سوعان قول جەتكىزەدى دە. ونىسى ءبىر سۇمدىق ەندى. ءال ۇستىندە جاتقان ادام ولگەن بويدا دوكتور بورمەنتال ەكەۋى ءبىر اي بويى ءۇي تارتىبىندە ءومىر سۇرگەن شاريكتى دارىمەن ۇيىقتاتىپ، ميىنا وتا جاساپ، ورنىنا ادامنىڭ ميىن سالادى عوي. شىعارما 1925 -جىلى جازىلعان. بۇل ۋاقىتتا ونداي وتانىڭ ەلەسى بولدى ما دەسەڭىزشى جەر بەتىندە.

وتا جۇرگىزگەن ءساتتى اۆتور شەبەر جەتكىزىپ قانا قويماي، العاشقى ەكسپەريمەنتكە بايلانىستى دارىگەرلەر تولتىرعان كۇندەلىكتى، ادام ميى سالىنعان يت كۇن سايىن قالاي وزگەرگەنىن مايدان قىلشىق سۋىرعانداي ەگجەي- تەگجەيلى جازادى. اۋدارما قانداي جانە. شىعارما قازاقشا جازىلعانداي وقىلادى. Qasym كىتاپحاناسى سەرياسىمەن جارىق كورگەن كىتاپتى اۋدارعان - ادەبيەتشى عالىم، اۋدارماشى، اقىن كەنجەباي احمەتتىڭ ءتارجىماسى ءمىنسىز ەكەنىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى.

نە كەرەك، پروفەسسور يتتەن ادام جاساپ شىعادى. ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، ادام ەمەس، يت بولمىستى وڭباعاننىڭ ءوزى بولادى الگى. پروفەسسوردىڭ ۇيىندە ىستەمەيتىنى جوق، جۇرگەن جەرىنە ءشوپ شىقپايتىن الباستىنىڭ ءوزى. اراققا قۇمار، تويىپ تاماق ىشسە، سوسىن ءوزىنىڭ دەگەنى بولسا، باسقا قالاۋى جوق. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قارا نيەت ءناپسىنىڭ قۇردىمىنا جۇتىلعان، ويلاۋى وسپادار بىردەڭە. بىرەۋلەرمەن تامىرلاس بولىپ، ولاردى دا قانقاقساتىپ، ءتىپتى ءوزىنىڭ جالعىز جاقتاسىن توپالاڭعا باتىرىپ، الداپ كەتەدى. ءوزى تۇرىپ جاتقان ۇيگە تاعى سۇيكىمى جوق، تۇزدەگى ادەتى ودان دا سوراقى. اقىرىندا پروفەسسور مەن دوكتورعا قارۋ كەزەنىپ، اتپاق بولعان يت جۇرەكتى جاراتىندىنى پروفەسسور قايتادان ءوز قولىمەن تاز قالپىنا تۇسىرەدى. شىعارماداعى شيەلەنىسكە ءتۇسىپ كەتكەن ءسىز دە يت باياعى شاريك بولىپ شىعا كەلگەندە عانا ۋف دەپ ءبىر دەم الاسىز.

اۆتور ول باستا ادامداردىڭ يتتىگى تۋرالى كوپ ايتادى، جالعىز- اق ءيتتىڭ كوزىمەن تولستويدىڭ قىزمەتشى اسپازىن عانا ماقتاپ قالادى. سول سەبەپتى دە 1925 -جىلى جازىلعان شىعارما نكۆد تاراپىنان سوتتالىپ، گەرمانيا مەن بريتانيادان 1967 -جىلى ءبىر- اق باسىلىپ شىققان. كەڭەس وداعىندا تەك 1987 -جىلى جارىق كورگەن. ال شىعارمانىڭ ءتۇيىنىن اۆتوردىڭ وزىنە قالدىرامىز: «ءوزىڭىز دە بىلەسىز، جاڭالىق اشىلدى، ءبىراق قانداي جاڭالىق، - وسى تۇستا فيليپپ فيليپوۆيچ قوس قولىمەن تەرەزە پەردەلەرىن كۇيزەلە نۇسقادى، شاماسى، ماسكەۋدى مەڭزەسە كەرەك، - ەسىڭىزدە بولسىن، يۆان ارنولدوۆيچ، بۇل جاڭالىقتىڭ بىردەن ءبىر ناتيجەسى مىناۋ عانا، ەندىگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ ءبارىمىز الگى شاريكوۆتى (يت- ادامدى ايتقانى) مىنا جەردەن كورەتىن بولامىز».

جانىبەك ءاليمان

egemen.kz