قازاقتىڭ «جەتى اتا» ءداستۇرى - جەتەلىك بەلگىسى

ارىسىن ايتساق، سوناۋ عۇن، ساق، الان، ءۇيسىن، كوك تۇرىك زاماندارىنان باستاۋ الىپ، بەرىسى ءالى كۇنگە دەيىن ءۇردىسىن ۇزبەي، قالپىن بۇزباي ساقتاپ كەلە جاتىر.

بۇل ءداستۇر قازاقتان باسقا ۇلتتار مەن ۇلىستاردا مۇلدە جوق ءداستۇر. «جەتى اتا» - ءداستۇرى قازاق حالقىنا عانا ءتان گەندىك، تەكتىك، تۇقىم جالعاۋ، ۇرپاق تاربيەلەپ ءوسىرۋ، جان مەن ءتاندى، قان مەن حالدى تازا ۇستاپ قورعاۋعا ارنالعان ەڭ كەرەمەت اسىل ءداستۇر.

قازاق حالقى - «جەتى اتا» ءداستۇرى ارقىلى قارا شاڭىراقتى ۇيىتقى ەتىپ، اتا جاعىنان تەك تاراتۋدىڭ وتە تاماشا، ناقتى زاڭدى جۇيەسىن جاساعان. تەگى مەن گەنىن، جانى مەن قانىن تازا ساقتاعان، جەر بەتىندەگى بىردەن- ءبىر ۇلى حالىق.

قازاقتىڭ بۇل ءداستۇرىنىڭ زاڭدى جولى، گەنەتيكالىق عىلىمي نەگىزى بار. بالانى وزىنەن باستاپ ۇلكەن اتالارعا قاراي تاراتقاندا، ول بىلاي اتالادى: اكە، اتا، بابا، ءازاتا، كوكە، ءتۇپاتا، تۇقيان دەپ «جەتى اتالىق» قانداستىق ناقتى ەسىمدەرىمەن بەلگىلى بولادى. اتا- بابالار ەسىمىن وتباسىندا ارداقتاپ، بالالار كىشكەنتايىنان جاتتاپ وسەدى. بۇلاردان تاراعان ۇرپاقتار ءبىر اتانىڭ بالالارى سانالادى. ءبىر «اۋلەت ۇرپاعى» دەپ اتالادى. ال اتادان بالاعا قاراي ، جوعارىدان تومەن قاراي تاراعان ۇرپاق اتاۋى: اتا، اكە، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنەگە دەيىن، نەمەسە اكە، بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە، تۋاجات بولىپ تۋىسىپ «جەتى اتا» بولىپ ەسەپتەلەدى.

قازاق عۇرپىندا جەتى اتادان اسپاي نەمەسە جەتى اتاعا تولماي اعايىندى ادامدار ءبىر- بىرىنەن قىز الىسپايدى. سەبەبى قاندىق جاقىندىق، گەن مەن تەك بۇزىلادى. جاقىن ادامداردىڭ قان ارالاسۋىنان دەنساۋلىققا اۋىر نۇقسان جەتەدى. كەم- كەتىك شالا جان، اۋىرۋ بالا تۋىلادى. سودان بارىپ، تۋىستىق قاتىناستان الىستايدى. ادام بويىنداعى قانى بىلعانىپ، وزگەرىپ السىرەپ كەتەدى دەپ تۇجىرىم جاسايدى. سول سەبەپتەن اعايىندى ادامداردىڭ ءبىر- بىرىنە قىز بەرىپ، قىز الىسۋىنا، قازاقتىڭ «جەتى اتا» ءداستۇرى بويىنشا، قاتاڭ تىيىم سالادى.

قازاق حالقىنىڭ «جەتى اتا» ءداستۇرىن بۇگىنگى تاڭدا الەم عالىمدارى مەن الەم مەديتسيناسى تەگىس مويىنداپ، دۇرىس عىلىمي قورىتىندى شىعارىپ وتىر. بۇل - ءبىزدىڭ دانا بابالارىمىزدىڭ بيىك اقىل- پاراساتىنىڭ قۇندى جاۋھارى. جەڭىستى ەڭبەگىنىڭ ميۋالى جەمىسى دەپ قاراۋعا بولادى.

ال جەتى اتاعا تولىپ، سەگىزىنشى اتادان اسقاننان كەيىن دە ءبىر رۋدان قانداس تۋىستارى سانالاتىن، ەكى جاس قىز بەن جىگىت ماحاببات بايلاپ، نەكە قۇراتىن بولسا، سول رۋدىڭ ون ەكى، ون ءتورت اتا ارالاعان اقساقالدارى باس قوسىپ اقىلداسادى. اتا شەجىرەلەرىن اقتارىپ، ءبىر ءپاتۋاعا كەلىپ، شەشىم قابىلدايدى. سول شەشىمنەن كەيىن عانا، ءبىر بوز بيە شالىپ، اتالاردان باتا الىپ ، ۇلكەندەردىڭ رازىلىعىمەن ەكى جاس نەكە وقىتىپ، اق وتاۋدا باس قوسادى. ۇلكەندەردەن رۋحسات الماي، ءوز بەتتەرىمەن ۇيلەنۋىنە جول بەرمەيدى. ەكى جاس داستۇرگە قاتاڭ باعىنادى. اتا داستۇرىنەن اتتاپ وتپەيدى. يبا ساقتاپ، يماندى جۇرەدى. سوندا عانا ەكى جاس باقىتتى وتباسىنا، بەرەكەلى ەرلى- زايىپتىعا اينالادى.

قازاقتىڭ بايىرعى اقساقالدارى، اتاتەك اتاۋلارىنا دا باسا ءمان بەرگەن. بالاعا ات قويعاندا دا، جەتى اتاسىنىڭ تەگىن ەسكەرە وتىرىپ وتە ءماندى، قۇلاققا جاعىمدى، بالاعا ۇيلەسىمدى ەسەمدەر تاڭداپ قوياتىن بولعان. ويدان ويىپ، قىردان قىرىپ، كەلسە- كەلمەس ەسىمدەردى قويا بەرمەگەن. ادام اتىنا ساي بولۋ كەرەك دەگەن ۇلى ۇعىمدى ۇستانعان. ادامنىڭ ەسىمى ونىڭ پسيحولوگياسىنا ۇلكەن اسەرىن تيگىزەدى. سەبەبى ادامعا قويىلعان ەسىم ەكى دۇنيەگە بىردەي ۋاكىلدىك ەتەدى. ءارى جەتى اتاسىنا مۇراگەرلىگىن جالعايتىن ەسىم بولۋ كەرەك دەپ قارايدى. سوندىقتان بالاعا ەسىم قويۋدىڭ ءوزى - ءوز الدىنا ءبىر ۇلكەن ماتەبە، ءجون- جوسىقتى جورالعى.

قازاقتاعى جەتى اتادان ارى قاراي دا اتالاتىن كەرەمەتتەي تۋىستىق اتاۋلارى بار. اكە، بالا، نەمەرە، شوبەرە، شوپشەك، نەمەنە، تۋاجات، جۇرەجات، جەگجات، جۇراعات، جۇراجات، جاۋتانىماس دەپ كەتە بەرەدى. قازاقتا «جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل جەتى رۋدىڭ قامىن جەر» ، «جەتى اتاسىن بىلمەگەن جەتىمدىكتىڭ بەلگىسى» دەگەن دانا ۇعىم بار. قازاق وتباسىندا تۋىلعان بالالار ءۇشىن جەتى اتاسىن ءبىلىپ ءوسۋ - دانالىق بەلگىسى. ءار بالا جەتى اتاسىنىڭ اتتارىن جاڭىلماي ءبىلۋى پارىز سانالادى. بىلمەۋ - ۇلكەن نامىس.

اتا-انا ءۇشىن دە بالالارىنا جەتى اتاسىن ۇقىپتاپ ۇقتىرىپ وتىرۋدى پارىز دەپ سانايدى. سول ارقىلى ءوز رۋىنىڭ، ءوز حالقىنىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرىپ وتىرعان. بۇل قازاق حالقىنىڭ كەرەمەت ەتنيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن تانىتادى ءارى ونىڭ قيىن- قىستاۋ سوعىس كەزەڭدەردە تەگىنەن كوز جازىپ قالماۋىنا جانە باسقا حالىقتارمەن اسسيميلياتسياعا ۇشىراماۋىنا مىقتى قورعان سانالادى. جەتى اتا مەن رۋ شەجىرەسىن ءبىلۋ كوشپەلى قوعامدا ءومىر سۇرگەن قازاقتار ءۇشىن ومىرلىك قاجەتتىلىك بولدى. جەتى اتادان ءۇش جۇزگە دەيىنگى تۋىسقاندىق قانداستىقتى جويماي باپتاۋ، ۇلتتىڭ ۇلاعاتىن جوعالتپاي ساقتاۋ ەڭ ماڭىزدى ورىندا تۇردى.

ءبىزدىڭ دەموگراف اتا- بابالارىمىز عاسىردان- عاسىرعا، اتادان بالاعا جەتى اتالىق ءداستۇردى ۇستانىپ، قازاق حالقى ۇلى دالا توسىندە ءبىر اتانىڭ بالاسىنداي، ءبىر قولدىڭ سالاسىنداي بەرەكەلى ءومىر ءسۇرىپ كەلگەنىن كۇللى الەمگە ءبىر عانا «جەتى اتا» داستۇرىمەن تولىق دالەلدەپ بەردى. سونىڭ ناتيجەسىندە ۇلانعايىر ۇلى دالانىڭ قوجاسىنا اينالدى. ۇرپاقتارىن اسىل تەكتى ەتىپ ءوسىردى. «جەتى اتا» ءداستۇرى ارقىلى ۇرپاقتىڭ كەلەشەگىنە، مىڭ- مىڭ جىلدىقتارعا ولمەس ءومىردىڭ وشپەس شامىن جاقتى، دانا ءومىردىڭ سارا جولىن تاپتى. ول عانا ەمەس. قازاق وتباسىندا ونەگەلى ءومىردىڭ وركەندى مەكتەبىن اشتى.

«جەتى اتا» شەجىرەسىن جازدى، ونى عىلىمي تاجىريبەدەن وتكىزىپ، ۇلكەن اكادەميالىق ءبىلىم نەگىزىن قالىپتاستىردى. بۇل قازاق حالقىنىڭ وتكەنىن قورىتىندىلاۋعا، جارقىن بولاشاعىنا سەنىممەن قاراۋىنا، ۇرپاقتارىنىڭ الاڭسىز ءومىر سۇرۋىنە سالىنعان داڭعىل جول ەدى.

قازاقتىڭ «جەتى اتا» ءداستۇرى ءار وتباسى اۋلەتى مەن بۇكىل قازاق حالقىنىڭ ۇلتقا دەگەن تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىگى، مىزعىماس جاۋاپكەرشىلىككە يە ۇلى رۋحىن وياتتاتىن اسىل ءداستۇرى دەۋگە بولادى. اتا- بابا ءداستۇرىن كەلەر ۇرپاقتىڭ كەلەشەگىنە وتكەرگەن كەمەلدى ءومىر زاڭى دەپ ءتۇسىنۋمىز لازىم.

وسى ۇستانىم اياسىندا قازاق ءومىرىنىڭ مورالدىك كودەكسى، سالت- ءداستۇرى مەن تىيىم- جورالعىلارى، ادەت- عۇرىپتارى، سالت- سانالارى، تۋىستىق قارىم- قاتىناسىنىڭ وتە مىقتى نەگىزى قالاندى. سالتاناتتى ساناتى جارىققا شىقتى. مۇنداي قازاقى ادامدىق قۇقىقتار مەن مىندەتتەر جۇيەسى ءبىرتۇتاس ادەپ دەڭگەيىنە باعىنا وتىرىپ، ءىس جۇزىندە مول تاجىريبەنىڭ قورتىندىسىندا كورىندى.

قازاق حاندارى مەن بيلەرى حالىقتىڭ ادەپ پەن ءداستۇرلى زاڭىن جاساپ قانا قويعان جوق. ونى كوزدىڭ قارشىعىنداي قورعاي دا ءبىلدى. ەل اراسىنداعى سالتتى بۇزىپ، ءداستۇردى بۇرمالاعان تەنتەكتەردى تەجەپ، قاتال سىنعا الىپ، اياماي جازالاپ وتىردى. مالدان توعىز- توعىزدان، تىركەۋىمەن ايىپ قويىپ، دۇرە سوعىپ، قاتاڭ تارتىپكە سالىپ، تاربيەلەپ وتىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە قازاق حالقىنىڭ اسىل داستۇرلەرى قالپىن بۇزباي عاسىرلار بويى ساقتالىپ قالدى.

سالت بۇزىلسا، ۇرپاق بۇزىلادى. حالىق بۇزىلسا، ودان ازعىن ۇرپاق تۋادى. ازعىن ۇرپاقتان ۇلاعاتتى ۇلت شىقپايدى. مەملەكەت قۇرىلمايدى. ۇلتتى ۇلت رەتىندە تانىتاتىن نارسە - ۇلتتىق كود. ول - ءتىل، ءدىل، ۇلتتىق سالت- ءداستۇر، ادەت- عۇرىپ، ۇلتقا ءتان ويۋ- ورنەك، قولونەر، ۇلتتىق دۇنيە تانىم.

ەگەر اسىل داستۇرىمىزدەن ايىرىلساق، قان مەن جاننان، ەلدىك پەن ەرلىكتەن، بەرەكە- بىرلىكتەن ءبىرجولا ايرىلامىز. قازاقتىڭ ءبىر عانا سالتقا بايلانعان «جەتى اتا» ءداستۇرى قازاق حالقىنىڭ، ون مىڭ عاسىرلىق گەندىك، قانداستىق، تۋىستىق، تۇتاستىق، ۇلتتىق تەگىن عاسىرلار بويى ساقتاپ كەلدى. ساقتاپ قانا كەلگەن جوق، ادامدىق، ارىن، دەنساۋلىق قۋاتىن، پسيحولوگيالىق جان تانىمىن، فيلوسوفيالىق وي دۇنيەسىن، فيزيكالىق ءوسىپ جەتىلۋىن، بيولوگيالىق تۇقىم جالعاۋىن، يمان مەن يباسىن، ادامدىق ءبىتىم- بولمىسىن، ءبىلىم- عىلىم دەڭگەيىن، بۇگىنگى عىلىمى دامىعان، دانا عاسىرعا امان- ەسەن ارقالاپ جەتكىزدى.

بۇل قۇندى ءداستۇر- عاسىرلار بويى ادام ساپاسى مەن ۇلت ساناسىنا وراسان زور قىزمەت ەتتى. قازاق دەگەن حالىقتىڭ ۇلى حالىق ەكەنىن كۇللى الەم ەلىنە تانىتتى. تەكتىلىك ادامنىڭ ءتۇپ اتاسىنان بەرىلگەن، اتادان بالعا جالعاسقان قان تامىرداعى كيەلى قاسيەت ەكەنىن ءبىر عانا داستۇرمەن دالەلدەدى. بۇل - قازاقتاي ۇلى حالىقتىڭ جەر بەتىندە كەرەمەتتەي ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقانىن تولىق دالەلدەگەن، وتە ۇزاق عاسىرلار بويىنا ەش ەسكىرمەگەن تاماشا ءداستۇر. سوندىقتان سالتىمىزعا سالعىرت قارامايىق. باي ءداستۇرىمىزدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي قورعايىق. سوندا عانا جەر بەتىندەگى ۇلاعاتتى، ۇلى ۇلتقا، باقىتتى حالىققا اينالامىز.

بولات بوپاي ۇلى

سەكەن اقاتاي ۇلى

دەرەككوز: kaz.tengrinews.kz