ءيت تاقىرىبى ارقاۋ بولعان ادەبي تۋىندىلار

سودان بەرى ءيت ادامنىڭ سەنىمدى دوسىنا اينالدى. ءيت پەن ادام اراسىنداعى دوستىق، ونىڭ يەسىنە ادالدىعى، ادام ءومىرىن ساقتاپ قالاتىن ەرلىگى ادەبيەتتە تالاي شىعارماعا نەگىز بولدى. جازۋشى ۆەندي حيللينگ: «قاسىڭىزدا ءيت بولعان كەزدە ءوزىڭىزدى ءجۇز پايىز بىرەۋگە قاجەت ەكەنىڭىزدى سەزىنەسىز» دەيدى.

وسىعان وراي ماسساگەت پورتالى ءيت تاقىرىبى ارقاۋ بولعان ادەبي تۋىندىلاردى ۇسىنادى.

«تازىنىڭ ءولىمى» - مۇحتار ماعاۋين

مۇحتار ماعاۋيننىڭ «تازىنىڭ ءولىمى» حيكاياتى ادام ءيت اراسىنداعى دوستىقتى، ادالدىقتى كوركەم سۋرەتتەيدى. شىعارما 1969-جىلى جازىلىپ، «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ 10 سانىندا جارىق كورگەن. اۆتور تازى - لاشىن مەن يەسى قازى ارقىلى قازاقتىڭ عاسىرلار بويى جالعاسىپ كەلە جاتقان ادەت-عۇرپىن، اڭشىلىعىن بەينەلەيدى. سىنشىلار بۇل شىعارمانى قازاقتىڭ جويىلىپ بارا جاتقان ءداستۇرىن جوقتاۋشى شىعارما دەپ ەسەپتەيدى.

ادەبيەت سىنشىسى، پروفەسسور سەرىك قيرابايەۆ: «اۆتور بۇل شىعارما ارقىلى اۋىل ءومىرىن جىرلاي كەلە، ونداعى سالت-ءداستۇر پسيحولوگياسىن تەرەڭنەن اشىپ سۋرەتتەيدى» دەيدى.

«تەكتىك سارىن» - دجەك لوندون، (The Call of the Wild) اۋدارعان - بەلگىلى جازۋشى ديداحمەت ءاشىمحانوۆ

تەكتىك سارىن بەك اتتى ءيتتىڭ باسىنان وتكەن وقيعالار ادام اياعى باسپايتىن، وركەنيەتتەن الىس جەرلەردە وتەدى. بەك ادامداردىڭ جاقسىلىعى مەن قورلىعىن كوپ كورەدى. ءتۇرلى شىتىرمان وقيعالارعا تاپ بولادى. جالپى، حيكايات ادام مەن ءيت دوستىعىن باياندايدى. وسى ارقىلى دجەك لوندون اسقاق رۋحتى ناسيحاتتايدى. شىعارما بەكتىڭ ادامنان ءبولىنىپ، قاسقىرلار توبىنا قوسىلىپ جاڭا ءومىر باستاۋىمەن اياقتالادى.

«ءيت جۇرەگى» (سوباچە سەردتسە) - ميحايل بۋلگاكوۆ

بۋلگاكوۆ 1925 -جىلى «ءيتتىڭ جۇرەگى» پوۆەسىن جازدى. وسى كەزەڭدە وزىق عىلىم جەتىستىكتەرىنىڭ كومەگىمەن ادام تۇقىمىن جەتىلدىرۋ يدەيالارى وتە تانىمال بولدى. بۋلگاكوۆتىڭ كەيىپكەرى، الەمگە ايگىلى پروفەسسور پرەوبراجەنسكي ماڭگىلىك جاستىقتىڭ سىرىن اشۋعا تىرىسىپ، اڭدى حيرۋرگيالىق جولمەن ادامعا اينالدىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن جاڭالىق اشادى. الايدا ادامنىڭ گيپوفيزىن يتكە اۋىستىرۋ تاجىريبەسى مۇلدەم كۇتپەگەن ناتيجە بەرەدى.

وقيعا 1924-جىلى جەلتوقساندا ماسكەۋدە وتەدى. اڭگىمەنىڭ باستى كەيىپكەرى پروفەسسور پرەوبراجەنسكي كوشەدەگى شاريك دەگەن ءيتتى ۇيىنە اكەلىپ، جاراسىن ەمدەپ، جازادى. ءبىر اپتا وتەدى. شاريك سالماق قوسىپ، ءوزىن جاقسى سەزىنەدى. پروفەسسور يتكە ەكسپەريمەنت جۇرگىزىپ، ادامعا اينالدىرعىسى كەلەدى. پروفەسسور ءوزىنىڭ كومەكشىسى دوكتور بورمەنتالدىڭ كومەگىمەن ءيتتىڭ تۇقىمدىق بەزدەرى مەن گيپوفيزدى الىپ تاستاپ، ونىڭ ورنىنا ادامنىڭ ۇقساس مۇشەلەرىن سالادى. وكىنىشكە قاراي، ءيتتىڭ ءيت بولىپ قالۋى جاقسى ەكەنىن تاجىريبە دالەلدەيدى.

«مۋمۋ» - يۆان تۋرگەنوۆ

«مۋمۋ» - ورىس جازۋشىسى يۆان سەرگەيەۆيچ تۋرگەنيەۆتىڭ 1852-جىلى جازىلعان اڭگىمەسى.

ماسكەۋدەگى وستوجەنكاداعى ۇيلەردىڭ بىرىندە كوپتەگەن قىزمەتشىلەرى بار، باي حانىم تۇرادى. ونىڭ قىزمەتشىلەرىنىڭ اراسىندا اۋلا سىپىرۋشى گەراسيم ۇزىن بويىمەن، باتىر تۇلعاسىمەن ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. ءبىراق ول تۋمىسىنان كەرەڭ جانە مىلقاۋ بولادى. اۋىلدان كەلگەننەن بەرى ول تۋعان جەرىن اڭساعانىمەن، قالا تىرشىلىگىنە بىرتە-بىرتە ۇيرەنىپ كەتەدى. گەراسيم ەڭبەكقور، اۋلاسىندا ۇنەمى ءتارتىپ بار.

گەراسيم 28 جاستاعى كىر جۋۋشى تاتياناعا عاشىق بولادى. الايدا، ۇنەمى ماس ەتىكشى كاپيتوننىڭ مىنەز-قۇلقىن باقىلاعان حانىم كەنەت ونى تەك نەكە تۇزەتە الادى دەپ، تاتيانانى ونىڭ ايەلى دەپ شەشەدى.

ءبىر جىلدان كەيىن تاتيانا مەن كاپيتون حانىمنىڭ بۇيرىعىمەن اۋىلعا جىبەرىلەدى. گەراسيم ولاردى قىرىم برودىنا شىعارىپ سالىپ كەلە جاتقاندا سۋدان كۇشىك تاۋىپ الادى. گەراسيم ونى ۇيىنە اكەلىپ، ءسۇت بەرىپ، «مۋمۋ» (ول ايتاتىن از سوزدەردىڭ ءبىرى) دەپ اتايدى. ۋاقىت وتە كەلە مۋمۋ اۋلاداعىلاردىڭ بارىنە سەنىمدىلىكپەن قارايتىن، ءبىراق تەك گەراسيمدى جاقسى كورەتىن سۇيكىمدى يتكە اينالادى.

حانىم ءيتتى جاقتىرماي، ساتىپ جىبەرەدى. ءبىراق كوپ وتپەي قارعىباۋىمەن مۋمۋ قايتا قاشىپ كەلەدى.

سودان كەيىن قىزمەتشىلەر اۋلا سىپىرۋشىعا حانىمنىڭ ءيتتى جاقتىرمايتىنىن بارىنشا انىق تۇسىندىرەدى. گەراسيم جاۋاپ رەتىندە بۇل ماسەلەنى ءوزى شەشەتىنىن اشىق ايتادى.

ءبىر ساعاتتان كەيىن گەراسيم مۋمۋدى تەڭىزگە اكەلىپ باتىرىپ جىبەرەدى. سودان كەيىن ول ۇيگە ورالىپ، زاتتارىن جيناپ، رۇقساتسىز تۋعان اۋىلىنا ورالادى.

«كاشتانكا» - انتون چەحوۆ

«كاشتانكا» — ورىس جازۋشىسى انتون پاۆلوۆيچ چەحوۆتىڭ اڭگىمەسى.

كاشتانكا يەسى، ۇستا لۋكا الەكساندريچتەن بايقاۋسىزدا اداسىپ قالادى. يەسىن ابدەن ىزدەپ شارشاعان ءيت بەلگىسىز ءۇيدىڭ كىرەبەرىس ەسىگى الدىندا ۇيىقتاپ قالادى. ونى كەيىنىرەك سيركتە جۇمىس ىستەيتىن جۇمباق بەيتانىس ادام كەزدەيسوق تاۋىپ الادى. ول ءيتتى سيركتە ونەر كورسەتۋگە ۇيرەتەدى. كاشتانكا جاڭا لاقاپ اتقا يە بولادى. ءيت بەيتانىس ورتادا قاز - يۆان يۆانوۆيچ، مىسىق - فەدور تيموفەيەۆيچ جانە شوشقا - حاۆرونيا يۆانوۆنا دەيتىن دوستار تابادى.

ميستەر دجوردج (بۇل بەيتانىس ادامنىڭ اتى ەدى) كاشتانكاعا ءارتۇرلى تريۋكتەردى ۇيرەتىپ، جاڭا نومىرمەن ونەر كورسەتۋگە تىرىسادى. ءبىراق قاز قايعىلى تۇردە ولەدى (انىقتالعانداي، ونى بايقاۋسىزدا ات باسىپ كەتكەن ەكەن) جانە كاشتانكانىڭ دەبيۋتى ءساتسىز اياقتالدى. قويىلىم كەزىندە ءيت ءوزىنىڭ بۇرىنعى قوجايىندارى - لۋكا الەكساندريچ پەن ونىڭ ۇلى فەديۋدى كورەرمەندەر اراسىنان تانىپ، سولارعا ورالادى.

«بارسيك» - ماقسات مالىك

الماتىدا تۇراتىن باس كەيىپكەر ءبىر كۇنى ءۇيىنىڭ اۋلاسىنداعى ورىندىقتا ۇيىقتاپ قالادى. ونى بارسيك دەگەن ءيت ادامشا سويلەپ وياتادى. العاشىندا ايەلىم دەپ ويلاعان ول ءيتتى كورىپ شوشىپ كەتەدى. سودان كەيىن ول ءوزىن جان-جانۋاردىڭ ءتىلىن بىلەتىن سۇلەيمەن پايعامباردىڭ قاسيەتى قونعان شىعار دەپ ەسەپتەيدى. بارسيكپەن سويلەسۋ كەزىندە يتتەردىڭ بارلىعى ادام تىلىندە سويلەي الاتىنىن بىلەدى.

سودان باستاپ كەيىپكەر قالا شالعايىنداعى ۇيىنە اسىعاتىن بولادى. بار دىتتەگەنى بارسيكپەن سويلەسۋ. قالا سىرتىنداعى جاڭادان بوي كوتەرگەن اۋىل بولعاندىقتان، بۇل ماڭايدا سەيىل قۇراتىنداي ارنايى جەر جوق. شاڭىن بۇرقىلداتىپ كوشەنىڭ انا شەتىن ءبىر، مىنا شەتىنە شىعىپ ول بارسيكپەن سىرلاسادى. بىلايعى كەزدە ەشكىمگە سىر الدىرمايدى. بارسيك ول ءۇشىن وقىستان جارق ەتكەن ەكىنشى الەم ەدى.

ءبىر كۇنى ەكەۋى اۋىسىپ ەكى الەمدى كورگىسى كەلەدى. بارسيك سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە ادامعا اينالىپ قالاعا كەتەدى. باس كەيىپكەر ءيت بولىپ ۇيدە قالادى. العاشىندا ءبىر كۇن دەپ كەلىسىلگەنىمەن، ادام كەيپىندەگى بارسيك ءۇش كۇننەن سوڭ قالادان ءبىر-اق ورالادى. بۇل ءۇش كۇن ىشىندە ول يتتەر ومىرىمەن تانىسادى.

قالادان ۇرەيمەن كەلگەن ادام كەيپىندەگى بارسيك قايتادان يتكە اينالىپ، ەرتەڭىنە جوعالىپ كەتەدى.

«ءيت» - ەسبول نۇراحمەت

جاس جازۋشى ەسبول نۇراحمەتتىڭ «ءيت» نوۆەللاسى كۇشىك كەزىنەن اسىراپ العان ءيتتىڭ وسە كەلە اۋىل قويىنا شابىپ، ونى ادامداردىڭ ءولتىرۋى تۋرالى. اۋىل ادامدارى ءيتتى ولتىرمەكشى بولىپ ءارتۇرلى ايلا جاسايدى. باسىندا ەلسىز جەرگە قۋىپ جىبەرەدى، دارىمەن ۋلاماقشى بولادى. ءبىراق مۇنىڭ ءبارى ناتيجە بەرمەيدى. سوڭىندا الماستىڭ اعاسى ءيتتى ۇستاپ الادى دا، وعان «مەن ۇستاپ تۇرامىن، سەن كۇرەكپەن ۇرىپ ءولتىر» دەيدى. بۇل كەلىسەدى. ءيتتى ۇرىپ ءولتىرۋ سونشالىقتى قيىن ەمەس دەپ ويلاعان ول ولتىرەتىن كەزدە كادىمگىدەي قينالادى. بىرنەشە كۇننەن كەيىن اۋىل ادامدارى تاعى ءبىر قاڭعىباس ءيتتى الىپ كەلەدى. بۇلار - اعاسى ەكەۋى تاعى سونداي تاسىلمەن ونى دا ۇرىپ ولتىرەدى.

ەرجەتىپ قالاعا كەلگەن الماس سىراحانادا وتىرىپ باسىنان كەشكەن وقيعانى دوسىنا ايتىپ بەرگىسى كەلەدى. ءيتتى ولتىرەر كەزدە ونىڭ كوزىندە ءومىر وتى الماستىڭ ماڭگى ەسىندە قالىپ قويعان ەدى.

«ءيتتىڭ جاسى» - دوسحان جىلقىباي

بۇل اڭگىمەنى وقىپ شىققان كەزدە ەڭ ءبىرىنشى «اۆتور تاقىرىپتى نەگە «ءيتتىڭ جاسى» دەپ قويدى» دەپ ويلارىڭىز انىق. راسىندا دا قىزعانىش يەكتەپ، «دىمعا جارامىز» قۋ سۇيەكتى قۇشاقتاپ جاتقان ءيتتىڭ اڭگىمە جەلىسىنە نە قاتىسى بار؟

اپاسى مەن جەڭگەسىنىڭ اراسىنداعى تۇسىنىسپەۋشىككە سەبەپ بولعان ەسكى توڭازىتقىشتىڭ سىرى نەدە؟ سەزىم سەرگەلدەڭىنە ءتۇسىرىپ، العاشقى ماحاببات ارپالىسىن باستان كەشىرگەن كورشى قىز حيكاياسىنىڭ توتىعى شىققان توڭازىتقىشپەن نە بايلانىسى بار؟ بۇلاردىڭ بارلىعى «ءيتتىڭ جاسىن» وقىعاندا ايقىندالادى. ءيتتىڭ جاسى ءداستۇر ساباقتاستىعى دەيتىن ۇعىمدى دارىپتەيتىن اڭگىمە.