دەرت تە ەمەس، كۇيىك تە ەمەس، جار دا ەمەسسىڭ…
اقىننىڭ ومىرگە، تۋعان جەرگە، وتانعا، حالىققا، جەكە ادامدارعا دەگەن پاك نيەتى مەن ۇلكەن قۇشتارلىعى ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ وزەگى، لەيتموتيۆى. ال ەر مەن ايەل سەزىم سىرلارى ارقاۋ بولعان ليريكالارىنىڭ ەرەكشەلىگى وتە سەزىمتالدىعى مەن شىنايىلىعى، مازمۇندىق ءورىسىنىڭ سانتۇرلىلىگى، ليريكالىق كەيىپكەرلەرىنىڭ ءار الۋاندىعى، ولەڭدەردىڭ ءبىر- بىرىنە ۇقسامايتىندىعى، ءبىر ادام ومىرىندە بولاتىن ماحابباتتىڭ رۋحاني ولشەمىنىڭ بارلىق دەڭگەيىنىڭ كورىنۋى. ماحاببات بولمىسىنىڭ بار سيپاتى تولىق كورىنەتىن اقىن ليريكالارى قوعامنىڭ بارلىق الەۋمەتتىك توپتارىنا جاقىن، ءارى تۇسىنىكتى، ءارى سەنىمدى، شىنايى.
ماحاببات تۋرالى مۇقاعاليداي ويلانعان، تولعانعان اقىن كەمدە-كەم. بۇل تۇستا ولەڭنىڭ سانى ەمەس، ونىڭ مازمۇندىق ءورىسى، لوگيكالىق- سەمانتيكالىق، ەموتسيونالدىق- ەكسپرەسسيۆتىك باعدارى نەگىزگە الىنىپ وتىر. ماحابباتتىڭ سان ءتۇرلى كەلبەتى، مىنەزى، بايقالا بەرمەيتىن جارق ەتكەن ساتتەرى، ءتىپتى كوزقاراسى، جاسىرعان سىرلارى، مۇڭى مەن قۋانىشى، ءۇمىتى مەن كۇدىگى، باقىتى مەن كۇيىگى اقىن ولەڭدەرىنەن ورىن تاپقان. سوندىقتان ونىڭ ءاربىر ولەڭىنەن وقىرمان ءوزىنىڭ تاعدىرىن تاۋىپ، سەزىمىمەن سىرلاسىپ، جۇرەگىنە جۇبانىش جاماپ، ونىڭ سوزىمەن ءۇن قاتادى.
اقىنشا «عاشىقپىن!» دەپ جار سالادى، «مەن سەنى ۇناتامىن، ءبىراق، ءبىراق...» دەپ كۇدىگىن جاسىرمايدى، «مەن سەنى ساعىنعاندا...»، «سۇيگىسى كەلە بەرەر سۇيگەن ەرىن» دەپ سۇيگەنىنە قۇشتارلىقپەن ۇمتىلادى... وسىلاي اقىننىڭ سەزىمىنىڭ سان ءتۇرلى پاليتراسى سان قيلى وقىرماننىڭ سەزىمىنە اينالادى.
ماحاببات - اڭىز. حالىق قاشاندا سۇيىكتى اقىندارىنىڭ ماحاببات ليريكالارىنان ولاردىڭ ءوز تاعدىرىن ىزدەگەن. شەكسپيردىڭ سونەتتەرىنىڭ مۋزاسى قارا تورى كەلىنشەك بولسا، پۋشكيننىڭ مۋزاسى اننا كەرن سۇلۋ، ماعجاننىڭ مۋزاسى گۇلسىم حانىم اقىنداردىڭ جەكە تاعدىرىندا عانا ەمەس، شىعارماشىلىق تاعدىرىندا ۇلكەن ءىز تاستاپ، تۇتاس ادەبيەتتى بيىكتەتىپ قانا قويماي، وقىرماننىڭ جۇرەك تۇكپىرىندەگى ءلۇپىلى مەن ۇنىنە اينالدى. اقىن عاشىق بولسا، ءسوز ونەرى عانا بايىپ قويماي، ادامزاتتىڭ ويى كەمەلدەنىپ، ءسوزى سۇلۋلانادى. اقىندار تۋرالى ادەمى اڭىزدار كوپ. ول اقىننىڭ جەكە باسىنىڭ قاسيەتى مەن ءومىر سالتىنا، ولەڭىنە بايلانىستى.
ماعجان «ولەڭىنەن ءومىرى سۇلۋ» دەپ باعا بەرگەن اقان سەرى تاعدىرى بۇل سوزگە دالەل بولسا كەرەك. سەرىلىك قۇرىپ، اسەم انگە سۇلۋلاردىڭ اتىن قوسقان اقاننىڭ ءومىرى تۇنعان اڭىز. ولەڭدەرىندە ماحابباتتىڭ بولمىسىن شەبەر جىرلاعان مۇقاعالي تۋرالى ادەمى اڭىز قىلىپ ايتۋ ەلدىڭ وعان دەگەن ەرەكشە سەزىمى مەن قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى. وسىنداي سەزىم تۋرالى جازعان اقىن ونى كەشپەۋى مۇمكىن ەمەس حالىق تۇسىنىگىندە. ايەلدىڭ اسىلى اقىن فاريزا مەن جىگىتتىڭ سۇڭقارى مۇقاعالي تۋرالى اڭىزدىڭ تامىرى - ەكى اقىننىڭ ولەڭدەرىندەگى تەرەڭ سىر، پاك سەزىم. مۇقاعاليدىڭ جۇرەك تۇكپىرىنەن ورىلگەن ءمولدىر ولەڭدەردىڭ كەيىپكەرلەرى بەلگىسىز بولعاندىقتان حالىق ءتۇرلى اڭىزدى ءوزى ويلاپ تاپقىسى كەلەدى. اسىرەسە، ەلدىڭ قيالىنا قوزعاۋ سالعان «فاريزاعا» دەگەن ولەڭى ەدى. بۇل ولەڭدى بىرەۋلەر ءمانىن جەتە ۇقپاي، ماحاببات ءسوزى دەپ ۇيعارىپ، ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ءمولدىر سەزىمنىڭ ساۋلەسىنە بالاعان- دى. بۇل اڭگىمەنىڭ شىن ءمانىن فاريزا اقىننىڭ ءوزى اشىپ، تۇسىندىرگەن ەدى. بۇل جىگىتتىڭ قىزعا عاشىقتىق جىرى ەمەس، اقىننىڭ اقىنعا مۇڭ شاعۋى، رۋحاني جاقىنىمەن جان سىرىن ءبولىسۋى. ونى مۇقاعاليدىڭ فاريزا قارىنداسىنىڭ ادامي تۇلعاسى مەن اقىندىق قارىمىنا بەرگەن بيىك باعاسى دەپ تۇسىنگەن ءجون. فاريزا ولەڭدەرىنەن رۋحاني پاك بولمىسىن تانىپ، مۇمكىن تەرەڭ مۇڭىن سەزىنىپ، جاقىنىنا ايتپاعان جانسىرىن ايتۋى بەكەر ەمەس. ءبىراق بۇل ەر مەن ايەل اراسىنداعى سەزىم ساۋلەسى ەمەس، رۋحاني بولمىسى ۇقساس، ادامي دەڭگەيى تەڭدەس، تۇيسىگى مەن تۇسىنىگى جاقىن اراسىنداعى سىيلاستىق پەن سىرلاستىقتان تۋعان تۋىندى.
ماحاببات - دەرت. «ءبىر دەرتكە ۇشىرادىم، بۇل كۇندە مەن، قوشتاستىم ساۋىعىممەن، كۇلكىممەنەن.... قايتەمىن؟ عاشىقپىن مەن، شىن عاشىقپىن!!!
عاشىقپىن! عاشىقپىن دەپ بىلدىرمەدىم، بەلگىلى: بىلدىرگەنىم - بۇلدىرگەنىم» تاعدىرىندا توسىننان پايدا بولعان قۇشتارلىقتى ليريكالىق كەيىپكەر دەرتكە بالايدى. سىرتتان عاشىق جان ءوز سەزىمىن بىلدىرۋگە باتىلى بارماي، جاسقانادى. ون سەگىزدەگىدەي ەسى كەتە عاشىق بولۋدان قورقادى، ءتىپتى ءوزىن بۇل سەزىمنىڭ نۇرىنا ءوزىن لايىق كورمەيدى. ولەڭدەگى مول تىنىس بەلگىلەر مەن قايتالاۋلار سەزىمنىڭ ەموتسيونالدىق دەڭگەيىن قاپىسىز كورسەتىپ، ولەڭ مازمۇنىنىڭ ديناميكاسىن ايقىنداپ، كەيىپكەر سەزىمىنىڭ تەرەڭىن بارلاپ، كۇيىن كەلتىرىپ تۇر.
«دوستاردىڭ» ورتاسىنا ءتۇسىپ قالدىم..
ءشامىل- اۋ! وسى مەنى ۇشىقتار كىم؟
جەلدەرىنە جەلىگىپ پىسىقتاردىڭ،
كەشە مەن ماحابباتقا ءىشىپ باردىم.
باردىم- داعى وتىردىم قارسى قاراپ،
ول دا وتىر.
ءتۇرى جوق حال سۇراماق.
سۇقتانعان جات كوزدەردەن جاسقاندىم دا،
تايىپ تۇردىم.
قاشانعى ءال شىداماق.
سەزىمگە تولى ەپيزود، عاشىق جاننىڭ دراماسىنىڭ شيرىققان تۇسى دا وسى. وسىنداي كۇي تالاي عاشىقتىڭ باسىنان وتكەن دە بولار. سەزىمىن جەتكىزۋدە «باتىل بولۋ» ءۇشىن ءىشىپ بارىپ، عاشىعىن ءتىپتى ۇركىتكەن اداسۋى ولەڭنىڭ پسيحولوگيالىق تەرەڭىنە باعىتتايدى. ءبىرى - ماساڭ، ءبىرى - تومسارعان كەزدەسكەن ەكى ادامنىڭ ۇنسىزدىگىندە سوزبەن ايتىلماسا دا، تۇسىنىكتى تەرەڭ سىر بار. باسقا جاننىڭ سەزىمىنە تەلمىرگەن بەيباقتىڭ ايانىشتى ءحالىن تۇلا بويىڭمەن سەزىندىرەتىن، ايانىش تۋعىزىپ، ىزالاندىراتىن قۋات بار ولەڭ جولدارىندا.
نەگىزى شىن عاشىق جان وتە باتىلسىز بولادى، اسىرەسە سۇيگەن ادام الدىندا ەش قارۋسىز، ەش امالسىز شاراسىز كۇيگە تۇسەدى. ۇرەي مەن ءۇمىت، قورقىنىش پەن قۇشتارلىق ارپالىسقان، قۋانىشى مەن قايعىسى الماسقان تۇسىنىكسىز، دەرتتى سەزىم. بۇل كوبىنەسە، سۇيگەنىن يدەال دەڭگەيىنە كوتەرىپ، ءوزى وعان تەڭدەسە المايتىنىنا قورىنعان ەسسىز اسىقتىڭ بولمىسىندا بولاتىن پسيحولوگيالىق كۇي. ەندى ءبىر جولداردا ليريكالىق كەيىپكەر «ءىشىپ بارعان» ەرسى قىلىعىنا ناليدى. عاشىق جان الدىنداعى بۇل ىڭعايسىز ارەكەتى ءۇشىن ءوزىن دە، اقىل قوسقان «دوسىن» دا ايىپتاۋى ولەڭنىڭ پسيحولوگيالىق تۇرعىدان شىنايىلىعىنىڭ ساپاسىن كوتەرە تۇسەدى. «باتىلدىق» ءۇشىن ءىشىپ بارۋ تۋرالى دوستارىنىڭ كەڭەسى، ساناسىن تۇمانداعان تەرىس قىلىعى، سۇيگەنىنىڭ ءۇنسىز قالۋى، ونىڭ سۋىق كەلبەتىنەن جاسقانىپ، تۇرا قاشقان جان... ۇزدىكسىز ءوربىپ جاتاتىن ۇدەرىس، ءبىر- بىرىنە جالعاسقان ەپيزودتار، سەزىم قۇبىلىستارى، بۇل ولەڭنىڭ ءدراماتيزمىن شيرىقتىرىپ جىبەرەدى. ولەڭدە سەزىم ديناميكسىمەن بىرگە ءىس- ارەكەتتىڭ ءوربۋى، وعان ليريكالىق بەينەنىڭ باعا بەرۋى بۇل شىعارمانىڭ پوليفونيالىق ساپاسىن ايقىندايدى.
بەلگىلى ساعان مەنىڭ ماۋباستىعىم،
سابىرسىز اۋزى كۇيگەن الباستىمىن.
كەسەمدى الدىمەنەن ۇرلەپ الام،
ىسسى شايدى اۋزىما الماس بۇرىن.
ويلاسام، تالاي- تالاي قىر باسىپپىن،
دوسىم دەپ، «دوڭىزبەن» دە مۇڭداسىپپىن.
عاشىقتىڭ تۇلعاسى بيىكتەگەن سايىن سورلى اسىقتىڭ ءمىنى ءوز كوزىندە زورايىپ بارادى. ەسسىز جۇرەك ءبارىبىر ارتقا شەگىنبەك ەمەس، كەرى قايتاراتىن قايرات تا جوق. قۇشتارلىقتىڭ بۋىرقانعان اساۋ اعىسى جان- جاعىنا قاراتپاي، دىردەكتەتىپ الىپ بارادى. سۋىق، قاتال اقىل: «ورنىڭدى ءبىل!» - دەپ ءمىنىن اشقان سايىن، ەسسىز جۇرەك بۇلقىنىسى، قارسىلىعى كۇشەيىپ، سورلى اسىقتىڭ دراماسى تەرەڭدەي بەرەدى. ول ابدەن شيرىعىپ: «...مەن دەگەن - ساۋدام بىتكەن ساۋداگەرمىن، كەرەگىم بولا قويسىن كىمگە مەنىڭ؟ ! - دەگەن جولداردا اقىن قاسىرەتى ءتىپتى قالىڭداپ، ۇمىتسىزدىككە ۇرىنادى. سونگىسى كەلمەگەن ءۇمىت قايتا باس كوتەرىپ، شۋاقتى سەزىمگە الدانىپ، ايرىلعىسى كەلمەي، ۇمتىلىپ، قارمانا بەرەدى: «سول كۇندەر عوي - جۇرەكتىڭ اڭساعانى، سوعان شولدەپ، ايىزىم تامسانادى. وكىنىش پە، بىلمەيمىن، قۋانىش پا؟ ءوز- وزىنەن جۇرەگىم ءان سالادى». ءبىر ءۇمىت، ءبىر كۇدىك، عاجاپ پەن ازاپ، قۋانىش پەن قورقىنىش تايتالاسىپ، اسىقتىڭ كۇيىن كەتىرىپ، قايعى مۇڭى قالىڭداي بەرەدى. ءبىر كەزدە ءوزىن اياپ، وزگەدەن ايانىش كۇتكەندەي تۇڭعيىققا كەتەدى. سۇيگەنىنىڭ اياۋىنا زار بولادى. ءتىپتى سۇيە الماسا، اياعاننان جاۋاپ بەرسە دەگەن تىلەگى كەيىپكەردىڭ تراگيزمىنىڭ تەرەڭىن كورسەتەدى.
تەمىر ەمەس، مەن- داعى اداممىن عوي،
اڭنان ەمەس، ادامنان جارالدىم عوي.
بۇل سەزىمنىڭ دەرت ەكەنىن مويىندايدى، ودان ايىعا المايتىن بەيباقتىڭ زارى كۇشتى. وسىنداي كۇڭىرەنۋ مەن كۇيزەلۋدى، سەزىم شىرىلىن، جۇرەك وكسىگىن ابايدىڭ «سەن مەنى نە ەتەسىڭ؟» دەگەن ولەڭىندەگى اسىقتىڭ زارىن تىڭداتىپ ەدى. ءاربىر زاردىڭ، ءاربىر كۇڭىرەنىستىڭ سەنىمدىلىگى بۇل اقىننىڭ جەكە تاعدىرىنان تۋىنداعان تەرەڭ سىرى، اۋىر مۇڭى، جان شىرىلى دەگەن ويعا جەتەلەيدى.
«شامىلگە جازعان حاتتاردان» ولەڭ التى بولىمنەن تۇرادى. ونىڭ كومپوزيتسياسىندا، مازمۇندىق ديناميكاسىندا بەلگىلى جۇيە بار. ەڭ ءبىرىنشى سەزىمىن اقتارىلا ايتسا، ونىڭ ارتىنان كۇدىگى قاراڭعى بۇلتتاي كورىنىپ، سوڭىندا كەرى تارتقان كۇمانىن سەرپىپ، تەك سەزىمگە ىنتىزارلىقپەن ۇمتىلاتىن بۇلقىنىس بار.
ماحابباتقا ارناپ ءبىر ءان شىعارسىن،
ءشامىل- اۋ!
ءشامشى كايدا؟
ءشامشى قايدا؟
شامشىگە ايت،
تاعى دا ءبىر تاڭداندىرسىن،
جىنداندىرسىن جۇرەكتى، جانداندىرسىن!
ماڭگى ولمەس ماحابباتىم ايتا جۇرەر،
ماڭگىلىك ولمەي تۋعىن ءان قالدىرسىن!
عاشىق جاننىڭ جالعىز قۇتقارۋشىسى - ونەر. اسەم ءان ونى كاتارسيسكە ءتۇسىرىپ، جاندۇنيەسىن تازالايدى، جاۋاپسىز ماحابباتتىڭ شەرى انمەن جۋىلىپ، كوڭىلىن تەرەڭ مۇڭنان ءومىردىڭ شۋاعىنا شىعارادى. عاشىق جان بۇل دەرتتەن ونەر ارقىلى ارىلعىسى كەلەدى. اقان سەرىنى اۋەلەتە سالعان اندەرى قانشاما قاسىرەتتەن امان الىپ قالعان ەدى؟ سوندىقتان بۇل جولدارداعى اقىننىڭ جانۇشىرا ءشامشىنى ىزدەۋى - عاشىق دەرتىنەن ەم ىزدەۋى.
شىنايى سەزىم عاشىق جاندى قيناماي، قۋانتۋ كەرەك، جىلاتپاي، جۇباتۋ كەرەك، كەۋدەسىن كۇدىككە ەمەس، ۇمىتكە تولتىرۋ كەرەك. ماحاببات مۇڭ ەمەس، قۋانىش بولىپ، ادامدى تىعىرىققا تىرەمەي، كەرىسىنشە رۋحىنا كۇش بەرىپ، ادامعا سەنىم سىيلايتىن، كوڭىلىنە قانات بىتىرەتىن جاسامپاز قۋاتقا يە بولۋ كەرەك. ەگەر مۇنداي جاسامپازدىق قۋاتى مەن جارقىن رۋحى بولماسا، ول سەزىم الدامشى، سەنىمسىز، ءالسىز، ماحابباتتىڭ يميتاتسياسى، قۇمارلىق بولىپ شىعادى.
عاشىقتىق كەلسە جەڭەر بويىڭدى الىپ،
جۇدەتەر بەزگەك اۋرۋ سىقىلدانىپ.
تۇلا بوي توڭار، سۋىر، ءۇمىت ەتسە،
دامەلەنسە، ورتەنەر كۇيىپ- جانىپ، - دەگەن جولدارداعى كۇي مۇقاعاليدىڭ عاشىق بولعان بەيباعىنا ءتان. عاشىقتىقتىڭ مۇنداي دەرتتى سيپاتى ونىڭ ءبىرجاقتىلىعىندا، ياعني ءبىر ادامنىڭ سەزىمى ويانىپ، ەكىنشى ىنتىزار ەتكەن جاننىڭ بۇل تۋرالى ءتىپتى بىلمەۋى دە مۇمكىن، بىلسە دە سەزىمىن جاۋاپسىز قالدىرۋى مۇمكىن. عاشىق ادام سۇيگەنىن يدەالداندىرىپ، شىنايى بولمىسىن تانىپ، اقيقاتىنا جەتپەگەن جان. عاشىقتىققا ەسسىز قۇشتارلىق پەن يەلەنسەم دەگەن ىنتىزارلىق، ەرىكسىزدىك، بويى مەن ويىن بۋعان قارا كۇش ءتان. مۇنداي ادام شىنايى جانعا ەمەس، ونىڭ ءوزى جاساعان بەينەسىنە عاشىق بولىپ، اداسۋى مۇمكىن. عاشىقتىق قۇمارلىققا جاقىن، وندا بيىك پاراسات ەمەس، ىنتىق تىلەك، يدەالداندىرعان الدانىش باسىم. سوندىقتان كوپ ادام ماحابباتتى عاشىقتىقپەن شاتاستىرىپ، ءبىر وبرازدان كوڭىلى قالىپ، ەكىنشى وبرازعا، ودان تاعى باسقالارعا اۋىسىپ، سوڭىندا شارشاپ، تاۋى شاعىلىپ، سۇيىسپەنشىلىكتەن كوڭىلى قالادى، ماحابباتتان كۇدەر ۇزەدى.
ءسۇيۋ ونەرىن مەڭگەرگەندە عانا عاشىقتىق ارناسى ناعىز ماحابباتقا ۇلاسىپ، ەكى جانعا دا قۋانىش سىيلاپ، ءبىر- ءبىرىنىڭ رۋحاني، ادامي تۇرعىدا كەمەلدەنىپ، ءتىپتى ماتەريالدىق ساپاسىنىڭ كوركەيۋىنە ءورىس اشادى. سۇيىسكەن جانداردىڭ ءۇنسىز ۇعىسۋى تەرەڭ دە ءمولدىر داريادا جۇرگەندەي تىپ- تىنىش، تۇپ- تۇنىق تىرشىلىگى ناعىز سەنىسكەن، تولىق تۇسىنىسكەن جانداردىڭ الەمىندەي. م. ماقاتايەۆتىڭ اتالعان بۇل ولەڭدەرىندە جان مەن سەزىم تىنىشتىعى ەمەس، بۋىرقانعان، قينالعان سەزىم ارپالىسى، قالىپقا جات قۇبىلىس كورىنەدى.
عاشىقپىن، شىن عاشىقپىن سول ادامعا،
بولماسام، مەن بولمايىن سول امان با؟
ياپىر- اي، نەتكەن جان ەدى قايرىلمايتىن
جۇرەگى ەتتەن بە الدە قولادان با؟
جاۋاپسىز سەزىمنەن مۇڭدى، ايانىشتى، جارىمجان سەزىم بولا ما؟ بۇل ولەڭ قازاق پوەزياسىنداعى جاۋاپسىز، بالاڭ، پاك ماحابباتتىڭ ءانۇرانىنا اينالعان. ليريكالىق كەيىپكەردىڭ كۇردەلى، وزىمەن- ءوزى الىسقان پسيحولوگيالىق كۇيى وسىلاي ەسسىز عاشىق بولعان، دەرت مەڭدەگەن جاننىڭ بارىنە تانىس. ولەڭدى وقىپ، ليريكالىق بەينەدەن ءوزىن تانىپ، ءوزىن سەزىنگەن، ءوز دەرتىن بىلگەن وقىرمان ءوزىنىڭ ارەكەتىنە سىرتتان باعا بەرىپ، سەزىمى مەن تىلەگىنىڭ الدامشى ەكەنىن ءتۇسىنۋى مۇمكىن. ونىمەن بىرگە كۇيزەلىپ، دەرتىنەن ايىعىپ، مۇڭنان ارىلۋى دا مۇمكىن. كەز- كەلگەن ولەڭنەن تابىلمايتىن جاندى ەمدەپ، جۇرەكتى جۋاتىن ەڭ اسىل قاسيەت بار بۇل شىعارمادا.
ماحاببات - كۇيىك. اقىننىڭ بىرەۋگە ايتپاق تۇرماق ويلاۋعا قينالاتىن ەڭ اۋىر ءتۇن، ار ازابىندا ورتەيتىن، كۇيىك سەزىم ارقاۋ بولعان جۇمباعى مول «سول ءتۇنى» ولەڭى. ارادا قانشا ۋاقىت وتسە دە جانىن قيناپ، وكىنىشكە سالاتىن، ادامنىڭ كۇنا مەن كىناعا باتقان جان كۇيىگى باسىلماعان، باسىلماس تا. ادام تىرلىگىنە ساي كەلمەيتىن قياناتشىل كەيىپكەر ءوزىن كەشىرمەگەن، ولەڭدە رۋحىن كۇيرەتەر كۇيىنىش، وزەكتى ورتەگەن وكسىك پەن جانىن جەگەن جيرەنىش بار.
اۋادى دا تۇرادى، اڭسارىم - اي!
ءالى سەن ەسىمدەسىڭ، ارشالى ساي.
سول ءتۇنى نەگە مەنى ولتىرمەدىڭ؟
سول ءتۇنى ريزا ەدىم السا قۇداي.
سول ساتتە ءولىپ كەتۋ ارمانعا اينالارداي سونشالىق اۋىر كۇناسى اردان اتتاپ اق ماحابباتىن باعالاماي، كىرلەتىپ، جازىقسىز، جانى تازا جانعا قيانات جاساعانى. سەنىمسىزدىك پە، شىدامسىزدىق پا، الدە قىزعانىش پا؟ .. ادامدى وسىنداي زورلىققا يتەرمەلەگەن سەبەپ بەلگىسىز.
قارا ءتۇننىڭ ىشىندە، قارا باقتىڭ،
اتار تاڭ، كەلەر كۇنگە قاراماپپىن.
تاعدىردىڭ ءوزى بەرگەن ماحابباتتى،
تارك ەتىپ، ماڭگىلىككە جارالاپپىن...
ءبىر ءناپسى ءۇشىن بولعان قۇمارلىقتىڭ ماحابباتقا قياناتى كەيىپكەر وزەگىن ورتەيدى، جانىن كۇيدىرەدى، ءومىرىن وكسىتىپ، ادامدىق نەگىزىن كۇيرەتەدى. بۇل سەزىم - كۇيىك، ارشالى سايدىڭ كوركەم كەلبەتى دە سول تۇنمەن بىرگە ورتەنىپ، كۇلدەي كورىنىپ، جيرەندىرەدى. بۇل دۇنيە ءار ادامنىڭ كوڭىل تەرەزەسىنە ساي كورىنەتىن الەم. كەيىپكەر سول تەرەزەسىن قيراتىپ، ءومىردىڭ بازارىنان اۋلاقتاعان جان.
ارشالى ساي!
نەعىلعان كوركەم ەدىڭ!
سول ءتۇنى نەگە مەنى ورتەمەدىڭ؟
سول ءتۇننىڭ قيامەتىن ەسىمە السام،
سەنەن دە، وزىمنەن دە جيىركەنەمىن.
پسيحولوگيالىق پاراللەليزمنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىسى! «ءتاني ماحاببات، ءلاززات الۋدى عانا ماقسات ەتكەن سەزىمنىڭ ماحابباتتىڭ ەڭ الدامشى ءتۇرى. ونى كوبىنەسە عاشىقتىقپەن شاتاستىرىپ، ەكى جات ادام اراسىن بولگەن «قابىرعانىڭ» قيراۋى رەتىندە قابىلدانادى. ءبىراق بۇل كەنەتتەن پايدا بولعان جاقىندىقتىڭ عۇمىرى وتە كەلتە. ءوز دەگەنىنە جەتكەن سوڭ، ولاردىڭ اراسىندا كەدەرگى قالمايدى. سۇيگەن ادامدى وزىڭدەي تانىپ بىلەسىڭ. شىن مانىندە، ءوزىڭدى بىلمەگەندەي، بىلمەيسىڭ، تانىپ ۇلگەرمەيسىڭ» دەگەن فيلوسوف ە. فروممنىڭ «دەرت سيپاتىنداعى ماحاببات» اتتى ەڭبەگىندە ماحابباتتىڭ دەرتتى بولمىسىن وسىلاي تەرەڭنەن ۇقتىرادى. اۆتور دەرت رەتىندە ونىڭ تاندىك بولمىسىن، ياعني قۇمارلىققا نەگىزدەلگەن سيپاتىن ايقىنداپ، قازىرگى كەزەڭدە ادامداردار اراسىنداعى ۇلكەن تراگەديا رەتىندە كورسەتەدى. ە. فروممنىڭ تاعى ءبىر «ءسۇيۋ ونەرى» دەگەن فيلوسوفيالىق- الەۋمەتتىك ەڭبەگىندە ماحابباتتىڭ ونەر ەكەندىگىن، وعان تەك ونەردى جاساعانداي قۇشتارلىقپەن، جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعاندا عانا ونىڭ راحاتىن سەزىنۋگە، بولمىسىن تانىپ، ءمانىن ۇعۋعا بولادى. جۇرەككە تۇسكەن سۇلۋ سەزىم وشپەي، سول ادەمى، بالعىن قالپىن ساقتاۋ ءۇشىن ونى كۇتىپ- باپتاپ، سۋارىپ، ءنار بەرۋ كەرەك. ال ومىردە كەرىسىنشە، سەزىمگە قول جەتكەن سوڭ، ونى تاپتاپ، شولدە ءنارسىز قالدىرىپ، سوڭىندا جەككورىنىشتىڭ وتى ورتەپ، اقىرى تەك قاتايعان، سۋىنعان، ەشتەڭەگە سەنبەيتىن جۇرەك قالادى. م. تسۆەتايەۆانىڭ «گورەچ» اتتى مىنا جولدارىنان دا مۇقاعالي كەيىپكەرىنىڭ كۇيىگىنىڭ تابى سەزىلەدى:
يا وت گورەچي - سەلۋيۋ
ۆسەح، كتو مولود ي حوروش.
تى وت گورەچي - درۋگۋيۋ
نوچيۋ زا́ رۋكۋ ۆەدەش.
سەزىمنىڭ كۇيىك بولۋى ونىڭ دەرتتىك سيپاتىنان كۇردەلى، ءارى قاۋىپتى، تراگيزمى كۇشتى. ول مۇڭ ەمەس، ول قاسىرەت. ادام ارەكەتى ءوز باقىلاۋىنان شىعىپ، ءوز حالىن باعالاۋدان ايىرىلىپ، ءوزىن مەڭگەرە المايدى. مۇقاعاليدىڭ كەيىپكەرىنىڭ ارەكەتىندە زورلىق پەن قيانات جاتسا، م. تسۆەتايەۆا وبرازىنىڭ پسيحو- فيزيولوگيالىق بولمىسىندا ەسسىزدىك، وزىنە دەگەن قيانات جاتىر. ماحابباتتىڭ وسى ءبىر ەسسىزدىك دەڭگەيىندەگى سيپاتى كوپ اقىنداردا ايتىلمايدى. بۇل تۋرالى اقىنداردان كورى جازۋشىلاردىڭ كوپ ايتۋى ونىڭ جانرلىق ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى. پوەزيانىڭ سۋبەكتىلىك سيپاتى اقىنداردىڭ مۇمكىندىگىن شەكتەسە، ال پروزانىڭ وبەكتىلىك سيپاتى بۇل تۋرالى جازۋدا مول مۇمكىندىك بەرەدى. م. تسۆەتايەۆانىڭ ولەڭدەرىندەگى اشىقتىق، باتىلدىق اقىن تۋرالى سەنەر- سەنبەس اڭىزداردىڭ تاراۋىنا نەگىز بولدى. ەكى اقىن شىنايىلىعىمەن، سۇيە بىلەتىندىگىمەن، سەزىمتال دا شىنشىلدىعىمەن ۇقسايدى. سوندىقتان جاسىراتىن سەزىم دە، ايتىلمايتىن ارەكەت تە اقىندار شىعارماشىلىعىن دا ورىن الىپ، ءومىردىڭ بار بولمىسىن بوياماسىز كورسەتۋىمەن قۇندى.
اقىن ومىرىندە سەزىمنىڭ وسى بارلىق سيپاتىن ءوز باسىنان وتكىزدى مە، وتكىزبەدى مە بەلگىسىز. ونىڭ ماحاببات تۋرالى ولەڭدەرىنىڭ مازمۇندىق ءورىسى كەڭ، ساراسى سان- سالالى. «سول ءتۇنى» ولەڭىندە وزىنەن دە، الەمنەن دە كۇيىنگەن، جەرىنگەن، بەزىنگەن جاندى كورسەك، «مەن سەنى ۇناتامىن» دەگەن ولەڭدەگى كەيىپكەردىڭ كۇيىگى - تاپتالعان نامىسى، ايىرىلعان ەركى مەن جوعالتقان مەنى.
مەن سەنى ۇناتامىن دەگەنمەنەن،
سەن بيىكتە ءجۇرسىن دەپ تومەندەگەم.
كىم ەكەن مەنى وزىڭە دۋالاعان،
و، توبا، مەن نەعىلعان ولەرمەن ەم!
قورلىقتىڭ زورى ونى ادامنىڭ ءوز ەركىمەن قالاپ العانى، قياناتقا ءوز ەركىمەن كونگەنى. بىرەۋدىڭ كولەڭكەسى بولىپ، ونىڭ قالاۋىمەن عانا ءومىر ءسۇرىپ، ءوزىڭدى سىيلاماۋ، ءوزىڭدى جوعالتۋ، بىرەۋدىڭ قۋىرشاعىنا اينالۋ. اقىن ولەڭىندەگى «بيىكتە جۇرگەن جان» وزىنە تەلمىرە قاراعان، ايتقانىنا كونىپ، ايداۋىمەن جۇرەتىن «تومەندەگى» بەيباقتى سۇيمەيدى، ءتىپتى جەككورۋى مۇمكىن، بولماسا ونى ءتىپتى قىزىقتىرماۋى دا مۇمكىن. مۇنداي قورلىق پەن قياناتقا قۇرىلعان قاتىناس ەكەۋىن دە جوق قىلاتىن - ۋلى قاتىناس. مۇنداي قاتىناستىڭ پروزاداعى ۇلگىسى گ. فلوبەردىڭ «بوۆاري حانىم» رومانىنداعى شارل مەن ەممانىڭ اراسىندا، د. يسابەكوۆتىڭ «پەرى مەن پەرىشتە» دەگەن پوۆەسىندە قۇلاحمەت پەن سافۋرانىڭ اراسىندا بار.
دەگەنىڭنىڭ ءبارىن دە جاساپ ءجۇرىپ،
كورسەتپەيمىن زارەدەي اساۋ قىلىق.
سەنىڭ عانا ىرقىڭا باس الدىرىپ،
بۇعا بەرەم، نە دەگەن جاساندىلىق؟!
مەن سەنى ۇناتامىن، ءبىراق، ءبىراق،
مەيىرىمىڭدى قايتەيىن جىلاپ سۇراپ.
ۇناتامىن دەگەنىم - جاساندىلىق،
ساعان دەگەن جۇرەگىم قۇراق- قۇراق.
قورلىق پەن قيانات ماحابباتتىڭ جولى ەمەس. ساديست پەن مازوحيست كەزدەسكەندە پايدا بولاتىن قاتىناستىڭ سيپاتى ولەڭىنىڭ پسيحولوگيالىق نەگىزىن قۇرايدى. اقىن ولەڭدەرىندە سەزىمنىڭ پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىگىن تولىققاندى جەتكىزەدى. بۇل ولەڭدەردىڭ سىرى وتە تەرەڭدە، تەك ەموتسيالىق دەڭگەيى ايسبەرگتىڭ ۇشىنداي عانا كورىنىپ، اقيقاتىنا بويلاۋ مۇمكىن ەمەس. ولاردىڭ قۇندىلىعى كۇيىك سەزىمنىڭ پسيحولوگيالىق تۇرلەنۋىن، قۇبىلىسىن ءبىر عانا ولەڭدە انىق تا ءدال جەتكىزىپ، ونىڭ ارتىنداعى رەالدى جايدىڭ اۋىر شىندىعىن سەزدىرە بىلۋىندە.
ماحاببات - جار. گيلگامەش ەپوسىندا، تالمۋدتىق ميفولوگيادا حاۋا انا ادام اتانىڭ ەكىنشى ايەلى رەتىندە كورىنىس تاپقان. ادامنىڭ اتانىڭ ءوزى تەكتەس توپىراقتان جارالعان ءبىرىنشى ايەلى ليليت ونىمەن تەڭ قۇقىن تالاپ ەتىپ، ونىڭ كوزقاراستارىمەن كەلىسپەگەندىكتەن بىرگە بولا الماي، جۇماقتان كەتىپ قالادى. كوپ حالىقتاردىڭ ميفولوگياسىندا ايەلدىڭ باس كوتەرۋى تۋرالى وسى تەكتەس وقيعا كەڭ تاراعان. ودان كەيىن جاراتۋشى حاۋا انانى ادامنىڭ ءبىر قابىرعاسىنان الىپ جاراتقان ەكەن. ليليت بوس ۇيلەردى مەكەندەيتىن، ەر ادامداردى تۇسىندە ەركىنەن تىس يەلەنەتىن ۇزىن شاشتى، قاناتتى دەمون رەتىندە بەينەلەنەدى. كوپ قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارىندا ءوز ەركىمەن ءومىر ءسۇرۋدى قالايتىن، بوستاندىق سۇيگىش، اقىلدى، سۇلۋلىعىمەن اربايتىن تاكاپپار ليليت قاراپايىم، ەڭبەكقور، شارۋاعا يكەمدى، بارىنا ريزا، ومىرىنە ءماز، ەڭ باستىسى ادامنىڭ كوزقاراسىنا قارسى كەلمەيتىن، ءوزىنىڭ پىكىرىن ونىڭ شەشىمىمەن ۇيلەستىرە بىلەتىن دانا، سابىرلى، قاناعاتشىل، سەنىمدى، وتباسىنىڭ قاجەتىن وزگەدەن بيىك قوياتىن حاۋا اناعا قاراما- قارسى سۋرەتتەلەدى. كونە ميفتەردە دەموندىق سيپاتقا يە ءليليتتىڭ بەينەسى حريستياندىق ميفتەردە مۇلدەم كورىنبەيدى. ول ادامنىڭ العاشقى سۇيگەنى بولعانمەن، ءومىر سۇرۋگە ىڭعايسىز بولعاندىقتان ونىڭ ومىرىنەن جىراقتاپ، وزىنشە جالعىز ءومىر ءسۇرۋدى تاڭدايدى. ال پايعامبار ادام اتامىزدىڭ جانىندا سەرىك بولىپ، جەر بەتىندەگى ءومىردىڭ بار قيىنىن دا، قىزىعىن دا كوتەرۋگە جارايتىن سابىرلى، جانى نازىك، اق كوڭىل، ەڭ باستىسى ادام اتاعا سەنەتىن، قولدايتىن جان رەتىندە ەرەكشە ءىلتيپات پەن قۇرمەتكە يە حاۋا انامىزدىڭ سيپاتى قازاق ايەلدەرىنىڭ بويىنان تابىلادى.
مۇقاعالي «اقىنداردىڭ جارلارى» اتتى ولەڭىندە اقىنعا جار بولۋدىڭ قيىنى مەن قىزىعىن عاجاپ جەتكىزەدى. وعان جار بولۋ ۇلكەن باقىت تا، شەكسىز قاسىرەت تە، ءتاتتى قۋانىش تا، اشى مۇڭ دا، جادىراعان جاز دا، ايازدى قىس تا، اسىپ توگىلگەن بايلىق تا، تىقىر جوقشىلىق تا بولۋى مۇمكىن.
ەي، اقىنداردىڭ جارلارى!
اقىن دەگەن تابيعات قوي،
قىسى، كۇزى، جازى بار،
كوكتەمى بار شۋاقتى،
ايمالا دا، اقىنىڭدى جازىپ ال،
كەشە بىرەۋ جىلاتتى.
ءيا، ونەر ادامىنا، ويلى، سەزىمدى، تالانتتى ادامعا جار بولۋدىڭ باقىتى مەن قاسىرەتىن سەزگەن ايەلدەر وتە كوپ. ول ديككەنس، پۋشكين، تولستوي، بۋنين سياقتى كەمەڭگەرلەردىڭ جارلارىنىڭ تاعدىرى اقىن ءسوزىنىڭ اقيقاتىن ايقىنداپ بەرەدى. بۇل وسى قالامگەرلەردىڭ جەكە پسيحولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرى، شىعارماشىلىق ازابىنا بايلانىستى تۋىندايتىن كۇيزەلىستەر بولسا، احمەت، ماعجان، ساكەن، ءىلياس ت. ب. تۇلعالاردىڭ جارلارىنىڭ سىرتقى كۇشتەردىڭ، ساياسي- الەۋمەتتىك جۇيەنىڭ قياناتتارى مەن قيىندىقتارىنان كورگەن ازابى ءتىپتى قورقىنىشتى.
ەي، اقىنداردىڭ جارلارى!
باقىت دەگەن قاستارىڭنان كەتە الماي ءجۇر اينالىپ،
كەتە الماي ءجۇر، قونا الماي ءجۇر باستارىڭا بايلانىپ
انە، اقىنىڭ كەلە جاتىر ۇلان- عايىر پايدا الىپ.
ۇلان- اسىر ويلانىپ، ۇلان- اسىر قايعى الىپ،
كەشىرىڭدەر، اقىن دەگەن، مىنە، وسىنداي باي حالىق.
ءبىر قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارىنان ونىڭ جەكە ءومىرى تۋرالى كوپ بىلۋگە بولسا، ەندى ءبىرى وقىرماننان سىرىن جاسىرادى. ماعجان مەن مۇقاعالي ولەڭدەرىنەن ولاردىڭ ءومىرىنىڭ جەكە دەرەكتەرىن تابۋ قيىن ەمەس. ويتكەنى ولاردىڭ ولەڭدەرىندە جاقىن جانداردىڭ اتتارى اتالىپ، تۋىستىق، دوستىق ت. ب. اقىن ومىرىندەگى ورنى ايتىلادى. اتالعان ەكى اقىننىڭ اناسىنا، دوسىنا، قارىنداسى، ۇلىنا، قىزىنا، جارىنا ارناعان ولەڭدەرىنىڭ مازمۇنىندا ومىرلىك دەرەكتەرى كوپ. ماعجان اياۋلى جارى زىليحاسىنا، مۇقاعالي سىڭارى لاشىنعا دەگەن وي- سەزىمىن جاسىرماي ولەڭمەن ورنەكتەيدى. ەكى اقىن ولەڭدەرىنىڭ مازمۇندىق ءورىسى ساباقتاس. قازاق اقىندارىنىڭ جارلارى رەتىندە ەكى اياۋلى جان زىليحا مەن لاشىننىڭ ەسىمدەرى كوپكە كەڭ تانىلعان، ولاردىڭ بەينەلەرى مەن بولمىستارى، ناعىز جار قاسيەتى ولەڭدەردە تولىق اشىلعان. م. جۇمابايەۆ:
...سول كۇندە، التىن ساۋلەم، قولىڭدى بەر،
جاسىتپا، جولىم باستاپ، الدىمدا ءجۇر
قارا ءتۇن قورقىنىشتى قاپتاعاندا
جارقىراپ، جۇلدىزىم بوپ، توككەيسىڭ نۇر.
.... .... .... .... .... .... .... ....
قۇشاقتا، ءسۇي، كۇل، جىلا، قايراتتاندىر،
جان جارىم، ۇزاق، اۋىر جولعا ءتۇستىم.
اۋىر دا، قيىن ءومىر جولىندا جالعىز سەنەرى، سۇيەنەرى جارىنا دەگەن تىلەگىن «جارىما» دەگەن ولەڭىندە رياسىز اقتارادى. جانىنان تابىلىپ، قولداپ، جىلۋ سىيلار جارى زىليحا اقىن سەنىمىنەن شىعىپ، ءۇمىتىن اقتاپ اقىنمەن بىرگە ءومىردىڭ كەرمەك ءدامىن تاتىپ، بۇكىل قيىندىعىن ءبولىستى. بۇل تۋرالى جۋرناليست ج. سۇلەيمەن وسىلاي وي وربىتەدى: «ماعجاننىڭ اقتالعانىن ەستىسەم، ارمانىم جوق»، دەۋشى ەدى، سول ارمانى دا ورىندالدى. نەبىر قيىن كەزەڭدەردە قاۋىپكە باسىن تىگە ءجۇرىپ ساقتاپ قالعان ماعجاننىڭ جىرلارىن حالقىنا جەتكىزسەم دەپ ەدى، قۇداي بۇل تىلەگىن دە حوش كوردى، 1989 -جىلى ماعجان جۇمابايەۆتىڭ شىعارمالارى الماتىداعى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كوردى. ول سول كىتاپتى كوكىرەگىنە باسىپ، اعىل- تەگىل جىلادى. بەينە- ءبىر ماعجانى قايتىپ كەلگەندەي كۇي كەشتى». سۇيگەن جاردىڭ اقىن تاعدىرىنا ەرەكشە بەرىلگەندىك، ءوز ءومىرىن تەك جارىنا ارناعان قۇرباندىقتى لاشىننىڭ بولمىسىنان دا كورۋگە بولادى. بۇل ولەڭدەرىنە شىنايىلىق، اشىقتىق ءتان، ونىڭ سەزىمى ءمولدىر، شىنشىل، ەش جاساندىلىق سەزىلمەيدى. جارى ەكەۋى وتكىزگەن تىرشىلىكتىڭ سان قاتپارلى تۇيىتكىلدەرى، قىزىعى دا، قيىنى دا قاباتتاسا جۇرەتىن ءومىردىڭ ۇزاق ساپارىندا جان جولداس بولعان جارىنا قۇرمەتى بيىك، جاناشىرلىعى مول، سەنىمى بەرىك. اقىن سوزىندە جۇرەكتىڭ مۇڭى ەمەس، تۇرمىستىڭ تەگەۋرىنىنە توزگەن جارىنا دەگەن ريزاشىلىعى، قولداۋى، اق نيەتى، جۇرەك تۇكپىرىندەگى جان سىرى اقتارىلادى.
بۇگىن دە، كەشە دە، وتكەندە
ىزدەسەڭ قاتەلىك كوپ مەندە.
قاۋعاداي باسىما بارلىعى
ءسىرا دا سوقپاي ءبىر وتكەن بە...
ىزدەسەن، قاتەلىك كوپ مەندە،
سەن ءبىراق تۇڭىلمە، جەك كەرمە!
لايساڭ جاۋىندار، جاۋىڭدار،
جاۋىڭدار، جاۋىڭدار، جاۋىڭدار.
لاي سۋ شايمايتىن ارىم بار
داۋىلدان قورىقپاس جانىم بار!!!
اقىن ارىن تاپتاپ، عايباتتاعان، وسەكتەگەن، ەڭسەسىن باسىپ، تومەندەتكىسى كەلگەن جاندارعا قايراتتانا، جىگەرلەنە جىر توگەدى. بۇل ىزالى شۋماقتاردىڭ تۋۋ سەبەبى اقىن كۇندەلىگىنىڭ مىنا جولدارىنان تابىلادى: «ال ەشكىمگە باس يمەيتىن، كەز كەلگەن جاۋىزدىق پەن زورلىققا ءاردايىم قارسى تۇرۋعا تىرىساتىن جانە جاۋىزدىقتىڭ قورلانعان قۇلى بولعانشا، ءتۇپ- تامىرىمەن قوپارىلىپ قالعاندى ارتىق سانايتىن قارت ەمەنشە قارا داۋىلعا قاسقايىپ قارسى تۇراتىندار نەگە باقىتتى دەپ ەسەپتەلىنبەيدى؟ « - دەپ جازادى 25 مايداعى جازباسىندا.
تۇرمىستىڭ تاپشىلىعى، قورشاعان ورتانىڭ قىسىمى مەن قياناتى اقىن ءومىرىن قيىنداتىپ، شىعارماشىلىعىن قايعى- مۇڭمەن كومكەرۋگە ءماجبۇر ەتتى. تۇرمىستىڭ قيىندىعى ادامنىڭ رۋحىنا جاساعان قياناتىنداي اۋىر بولمايدى. اقىننىڭ ارتىندا سەنەر، سۇيەنەر، ۇلى كۇش بار. ول اقىننىڭ «ءبىرىنشى باقىتىنا» بالاعان - حالقى. وعان سىرىن جاسىرماي ايتىپ، جاقىنىنداي مۇڭىن شاعادى. اقىننىڭ وسى ءبىر ادالدىعى، بالاداي تازا جۇرەگى، حالىققا دەگەن قىلاۋسىز سەنىمى مەن ۇزىلمەيتىن ءۇمىتى ونى حالىقتىڭ اياۋلى ۇلى، ناعىز سىرشىل اقىنى ەتتى. «مەن جىرلامايمىن، سىرلاسامىن»، - دەگەن اقىندىق كرەدوسى ونى ەلىمەن ماڭگىلىككە ءبىرتۇتاس ەتىپ، اقىندىق، ادامي تۇلعاسىن كوككە كوتەردى.
اقىننىڭ ماحاببات جىرلارى ونىڭ ءوسۋ، ەسەيۋ جولىن كورسەتەدى. ءسۇيۋدى قۇمارلىق نە قۇشتارلىق دەپ ۇققان بالاڭ سەزىمى جارىنا ارناعان ولەڭدەرىندە كەمەلدەنىپ، جەتىلىپ، تولىسىپ ۇلى ارناعا، ناعىز ماحاببات ارقاۋىنا ويىسقان. بۇل ولەڭدەردە سەزىمىمەن ارپالىسقان جاس ەمەس، جارىنا ريزا، ونىڭ قادىرىنە جەتكەن، سەنىمىنە يە بولعان، قۇرمەتى جوعارى، اسىل جاردى، عاشىق جاندى، ادال سەرىك، شىنايى دوس، رۋحاني ۇندەس جاندى تابامىز. لاشىنعا ارناعان ولەڭدەردىڭ ءاربىر جولىندا اقىن باسىنا تۇسكەن قياناتتىڭ تامىرىن نۇسقاپ، جارىن دا جىگەرلەندىرە، ءوز ءمىنىن مويىنداي وتىرىپ، جۇرەك تۇكپىرىندەگى تىلەگىن جەتكىزەدى. كەمشىلىگىن ءتۇسىنىپ، كەشىرىم سۇراۋ سۇيگەن، سەنگەن، باعالاعان جاننىڭ ارەكەتى ەكەنى داۋسىز.
اقىن كۇندەلىگىن شولىپ بايقاعاندا ۇققانىمىز 1974 -جىلدىڭ اۋىر وتكەنى. سول جىلعى جازبالارى ىزا مەن اشۋعا تولى، الاڭ مەن ۇمىتسىزدىككە تولى، جاتتان عانا ەمەس، وسى كەزەڭدە جاقىندارىنان دا كوڭىلى قالىپ، بۇكىل ادامزات اتاۋلىدان جەرىگەندەي. «21-سەنتيابر، 1974 -جىل. ءبارى ماعان جات، جەكسۇرىن، جيىركەنىشتى! كىمنىڭ دوس، كىمنىڭ قاس ەكەنىن باياعىدان ۇعىنۋدان قالعانمىن. جوق! مەنىڭ دوستارىم جوق. مەن تەك اينالامنان وزىمە جىلجىپ كەلە جاتقان سەگىزاياقتى سۇمداردى عانا كورەمىن». ءومىردىڭ ءتۇرلى سوققىلارىن الىپ، ونىڭ سىناقتارىنان وتكەن، كەيدە جەڭگەن، كەيدە جەڭىلگەن، كەيبىرەۋدەن كوڭىلى قالعان، قايبىرەۋگە ءۇمىت ارتقان اقىن جارىنىڭ ەشكىم الماستىرماس ورنىن كورسەتەدى:
تاعدىرىما تۋرا كەلگەن سەرىگىم،
مەن بەيباققا سىيلادى ەكەن سەنى كىم؟!
شار باسىمدا، شاڭىراعىم، سەن تۇرسىڭ.
باسقالاردىڭ بارلىعىنان جەرىدىم.
اۋىرلىقتىڭ كوتەردىڭ- اۋ كوبىن سەن،
سەنەن كەلىپ قۋات الدىم جەڭىلسەم.
سەن - جەر بولدىڭ، نوسەر بولىپ توگىلسەم.
شۇعىلاسىڭ، قارا بۇلت بوپ كورىنسەم.
اقىننىڭ جارى ناعىز جاردىڭ عاجاپ ۇلگىسى، تاعدىردىڭ اۋىرلىعىن دا كوتەرگەن، جارىنا تىرەك بولا بىلگەن، قيىن كەزەڭدە ءتوزىم مەن سابىرمەن ونىڭ جانىن تۇسىنگەن دانا، ومىرىنە ساۋلە توككەن، جىلۋ سىيلاعان، اقىلشى دا، اداميلىقتىڭ كەمەل ۇلگىسى دە. بۇدان ارتىق ماداق، ودان بيىك باعا بولۋى مۇمكىن بە؟ ءاربىر ايەلدىڭ جارىنان وسىنداي باعا الۋى شىن باقىت قوي. مۇسىلمان ۇعىمىندا ناعىز باقىتتى، كەمەل ايەل - ەر- ازاماتىنىڭ ريزاشىلىعىنا بولەنگەن ايەل ەكەن. جاي ماقتاۋ ەمەس، قۇر ماداقتاۋ ەمەس، شىنايى، اق كوڭىلدەن شىققان سەزىمنىڭ جارىق ساۋلەسى سۇلۋ ءسوز بولىپ قۇيىلعان.
«ەي، اقىنداردىڭ جارلارى» دەگەن ولەڭدە ايتىلعان اقىننىڭ تىلەگى مەن تالابىنا ساي بولا بىلگەن شىن سۇيە الاتىن، جارىنىڭ بار قيىندىعىن تايسالماي، اينىماي بولىسە الاتىن، جانىنىڭ سان- قاتپارىن ءتۇسىنىپ، اقىنعا قولداۋ بولا الاتىن، جۇباتا الاتىن، قۋانتا الاتىن جارىنا وسىلاي سوزدەن اسىل ەسكەرتكىش ورناتتى.
بىلەمىن عوي، بىلمەيدى دەپ ءجۇرسىڭ بە؟
تۇسىنەمىن كەۋدەڭدەگى دۇرسىلگە.
وڭاشادا، جۇرت كوزىنەن جاسىرىپ،
كۇرسىنبەشى، جالىنامىن، كۇرسىنبە!
ءالى ەكەۋمىز اتتانامىز سان جىلعا،
كۇرسىنبەشى، قۋانىش كوپ الدىڭدا.
كۇرسىنبەشى، جۇرەگىمدى تىڭداشى،
تالاي- تالاي كەرەمەتتەر بار مۇندا!..
اۋرۋحانادا سوڭعى كۇندەرىن وتكىزىپ جاتقاندا جازعان سوڭعى جىرلارىنىڭ بىرەگەيى دە جارى لاشىنعا ارنالىپتى. جارىنىڭ كۇيزەلىسى، كۇرسىنىسى اقىن ءۇشىن اۋىر بولسا دا، ۇمىتكە تولى، شۋاقتى جولدار.... كوز الدىندا كۇن وتكەن سايىن ءسونىپ بارا جاتقان جارى ءۇشىن كۇيزەلگەن جان مەن ونى جۇباتۋ ءۇشىن الداعى جارقىن كۇندەرگە ۇمىتتەندىرگەن اقىن. جاقىنداعان ولىمگە ەمەس، جارىنىڭ قامىققان كوڭىلىنە الاڭداعانداي... بار ارمانى سۇيگەن جان قينالماسا ەكەن، ومىردەن ءۇمىتى ۇزىلمەسە ەكەن. شىن سۇيگەن، تىرشىلىكتە ءبارىن بىرگە وتكەرگەن، كەيدە كەيىگەن، كوڭىلسىز كۇندەرگە قامالىپ، قايتا قول ۇستاسىپ، قايراتتانىپ، العا ۇمتىلعان، تاعدىردىڭ بار تاۋقىمەتى مەن نەسىبەسىن بولىسكەن جانداردا بولاتىن دانا سەزىم، ەرەسەك، تولىسقان، بەرىك، مىزعىماس قۋاتتى، اينىماس ادال سەزىم جارعا ارنالعان ولەڭدەردە تەرەڭ سىرلى، مەرەيلى، اسقاق.
ماحاببات - ساعىنىش. قازاق پوەزياسىندا ساعىنىش دەگەن سەزىمنىڭ ناعىز بولمىسىن ت. ايبەرگەنوۆ ولەڭىنەن تاني العانبىز. اقىن ءۇشىن ساعىنىش ۇلى سەزىم. شىنىندا ساعىنۋ تەك ءمولدىر، ولمەيتىن، وشپەيتىن شىنايى سەزىمنەن تۋادى. تۋعان جەرگە دەگەن، انانىڭ بالاسىنا، پەرزەنتتىڭ اتا- اناسىنا دەگەن، ناعىز سۇيىسكەن جانداردىڭ ءبىر- بىرىنە دەگەن اپپاق، تازا سەزىمدەر جيىنتىعى. مۇندا قيماستىق، سىرلاستىق، سىيلاستىق، ىڭكارلىك، قۇشتارلىق، شىدامدىلىق پەن ومىرشەڭدىك بار. «ادامنىڭ زاڭعار ۇلىلىعىن، سەن، ساعىنىشىمەن ەسەپتە»، «دەگەنمەن، جانىم، كوگىلدىر دۇنيە ساعىنباعانسىن ارايسىز. ومىردە مىناۋ ساعىنباعاندار - باقىتسىز، باقسىز، تالايسىز». اقىننىڭ ءاربىر جولى اكسيوما. ساعىناتىن جانى جوق ادام - ءومىردىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ، بولمىسىن تانىپ، سۇلۋلىعىن سەزىنە الماعان بەيباق. «سۇيەم مەن سەنى، سۇيەم مەن سەنى كوكىرەگى ىستىق دۇنيە، تۇراتىن تۇگەل ساعىنۋ مەنەن اڭساۋدان» تۇراتىن، ادامداردى ءبىر- بىرىمەن جالعايتىن نازىك سەزىم، ءبىر- بىرىنە ماگنيتتەي تارتاتىن قۇشتارلىق، ساعىنىش بولماسا، مىنا دۇنيە وسىنداي جىلى بولار ما ەدى، سۇلۋ، سەزىمدى بولار ما ەدى؟ بۇل دۇنيەنى تەك سول ءۇشىن سۇيۋگە بولادى، سول ءۇشىن قادىرلەۋگە بولادى. ادامدى وزگە تىرشىلىك يەلەرىنەن ەرەكشەلەيتىن بيىك رۋحىنا جان بەرەتىن ونىڭ تامىرىندا تولاسسىز اعاتىن، جۇرەگىندە ۇزدىكسىز سوعاتىن اڭساۋ مەن ساعىنۋ ەكەنى تالاسسىز.
عاشىقپىن، قايتىپ ونى جاسىرا الام.
ءبىر التىن ونىڭ ءار تال شاشى ماعان.
ساعىنايىن تاۋسىلا ساعىنايىن
ساعىنۋعا جارالعان عاشىق ادام.
قولى جەتپەسىن، كوڭىل بەرمەسىن سەزىنگەن جاننىڭ ساعىننان وزگە ايلاسى بار ما؟ جۇرەگىنىڭ دەرتى ءومىرىنىڭ مانىنە اينالدى. ەندى ول اۋىرمايدى، جاندى قينامايدى، جۇرەكتى شانشىتپايدى، ول تىرشىلىگىنىڭ مازمۇنىنا اينالدى، سول ءۇشىن ءومىر سۇرەدى، قۋانادى، مۇڭايادى، كورۋدى اڭسايدى. جۇرەك پەن اقىننىڭ جان مەن ءتان كەڭىستىگىنەن بيىككە سامعاپ، ماندىك، ومىرشەڭدىك سيپاتقا يە بولدى.
«ءبىر كەلىنشەك» ولەڭى ساعىنىشتىڭ سازى تەربەگەن كوپ سىردى جاسىرعان جۇمباعى مول تۋىندى. ادامداردىڭ ومىرىندە وسىنداي تولىق ۇعىنىسقان، وي مەن رۋح ۇيلەسىم تاپقان جاندارمەن كەزدەسۋلەر وتە سيرەك بولادى. ول جان ورتەمەيدى، دەرتتى ەتپەيدى، جانىڭدا جۇرمەيدى دە. ءبىراق از عانا ۋاقىت ارالاسىپ، تىلدەسسەڭ، ونى ءومىر بويى ۇمىتا المايسىڭ. ول تەك بۇل دۇنيەدە سەنىڭ جانىڭنىڭ تەرەڭىنە بويلاپ، سەندەي ويلايتىن، سەندەي سەزەتىن، سەندەي تۇسىنەتىن ەكىنشى ءبىر جان بارىنا كوز جەتكىزۋ ءۇشىن كەزدەسەدى. تىرشىلىكتە جالعىز ەمەسىڭدى سەزىنىپ، ونى كورسەڭ ءوزىڭدى كورگەندەي، ونىڭ ويى سەنىڭ ويىڭداي اسەر قالدىرادى، وعان قاراپ ءوزىڭدى كورگەندەي بولاسىڭ.
ەمحانادا بار ەدى ءبىر كەلىنشەك،
ەمدەلۋگە، اسقا دا ءبىر كەلۋشى ەك.
ەرلى- زايىپ ادامدار دەپ قالاتىن،
ەرتەلى- كەش ەكەۋمىز بىرگە جۇرسەك.
كولەڭكەسىز كوڭىلدى جاتقا بۇرماي،
سويلەستىك اسىپ- تاسىپ اقتارىلماي.
اسەرلى قاراپايىم اڭگىمەمىز،
جازىسقان عاشىقتاردىڭ حاتتارىنداي.
ول جاندى جانىڭدا ۇستاعىڭ كەلەدى. ونىمەن جەڭىل، ونىمەن ءبارى انىق، سۋدىڭ مولدىرەپ اققانىنداي ءمولدىر، كادىمگى تاڭنىڭ اتقانىنداي ۇيرەنشىكتى، وڭاي. ويتكەنى ەكى دەنە ءبىر جان، ءبىر جۇرەك، ءبىر كوزقاراس پەن دۇنيەتانىم. ەگەر وسىنداي جاندار قوسىلسا، ولار ەرلى- زايىپتىلار ەمەس، دوستار بولۋشى ەدى. ولار كادىمگى جۇپتاردان الدەقايدا جاقىن، ءارى ۇيلەسىمدى بولار ەدى، باقىتى دا باياندى بولار ەدى. ينستيكت جانە عاشىقتىقپەن قوسىلعاننان كورى سانالى كوزقاراس، ورتاق قىزىعۋشىلىقپەن تابىسقان جانداردىڭ باعى باسىم بولاتىنىن كوپ ەستىدىم، كوپ وقىدىم. مۇقاعالي مەن ءبىر كەلىنشەكتىڭ تاۋسىلمايتىن اڭگىمەسى، ءۇنسىز ۇزاق بىرگە قاتار ءجۇرۋى، ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى قيماستىق وسىنداي سىردىڭ سيپاتىن سەزدىرەدى.
...يەسى كەلىپ ءبىر كۇن الىپ كەتتى،
بايقايمىن، ءبىر كەلىنشەك نالىپ كەتتى.
ساۋىعىپ قالعانداي ەم ساياسىندا،
سىر كەتتى، سىرمەن بىرگە جارىق كەتتى.
جالپى پوەزيادا، قايبىر اقىننىڭ شىعارماشىلىعىن بەزبەندەگەندە ماحاببات ليريكالارىنىڭ كوبى ساعىنىش تۋرالى بولادى. ادام ومىرىندە ۇلكەن ءىز قالدىرعان جانداردى عانا ۇمىتپايدى، ويلايدى، ساعىنادى. سوندىقتان ساعىنعان ادام تاعدىردىڭ سىيىنداي، وتانىڭداي، تۋعان جەر مەن جاقىن ادامىڭداي ەرەكشە قىمبات تا قادىرلى. مۇقاعاليدىڭ ساعىنىشى الىستا جاستىق شاقتىڭ جايلاۋىندا، نە بالالىقتىڭ باعىندا قالىپ قويعان جاندار. ساعىنىش - ساعىمعا اينالعان ماڭگىلىك سەزىم. ماحاببات، ماڭگىلىك، ساعىنىش ساعىم دەگەن ۇعىمدار ماتىندەردە ءجيى كەزدەسەدى. اقىن شىعارماشىلىعىنداعى ادامزاتتىڭ بۇكىل ومىرىندە ۇزىلمەس، فانيلىك قىزىعى مەن سۇلۋلىعى، ءومىردىڭ نەگىزگى ءمانى ءسانى، ءانى، رۋحاني ارقاۋى بولىپ تابىلاتىن ساعىنىش ءموتيۆى بۇكىل قازاقتىڭ جانازىعى مەن جۇرەك جۇبانىشىنا اينالدى.
اقىن ولەڭدەردە سەزىمدى تابيعات قۇبىلىستارىمەن استاستىرۋ ارقىلى وعان بيىكتىك، اسقاقتىق، تازالىق جانە ماڭگىلىك سيپات بەرەدى. ليريكالىق بەينە ادامدىق سيپاتتان تابيعات قۇبىلىسىنىڭ، تابيعات دەنەسىنىڭ بىرىنە وپ- وڭاي اۋىسىپ، ولار كەيىپتەۋ ارقىلى ادامدىق بولمىسقا يە بولادى. «كوڭىلدە ءان، كوگىمدە كۇن» دەپ باستالاتىن ولەڭىندە عاشىق جان بۇلتقا اينالىپ كەتەدى:
كەتەر ەم بۇلتپەن بىرگە ارالاسىپ،
كورەر ەم نايزاعايمەن جاعالاسىپ،
ارتىڭنان اقشا بۇلت بوپ جۇزەر ەدىم،
كوزىمە ءبىر كورىنسەڭ بالا- عاشىق.
«ەسىڭە مەنى العايسىڭ» ولەڭى تۇنىپ تۇرعان پسيحولوگيالىق پاراللەليزم. جازدا، كۇزدە، كوكتەمدە، قىستا جىلدىڭ بار مەزگىلىندە ەسىڭە ال، مەنى ۇمىتپا دەي وتىرىپ، نايزاعاي شانشىعان ءسات، قازباۋىر بۇلتتار ماڭعان كەز، قاراشا كەلىپ، قۇلازىعان كۇن، بوزارىپ اتقان اقپاننىڭ بوزالا تاڭىندا دەگەن ناقتى ۋاقىت، بەلگىلى شاقتىڭ ەكى ءتۇرلى سەمانتيكالىق ءورىسى كورىنەدى: ءبىرى- ەسكە الاتىن بەينەنىڭ پسيحولوگيالىق كۇيى بولسا، ەكىنشىسى - ەسكە الۋشى ادامنىڭ كوڭىل كۇيىن قولداۋ، سەنىمەن بىرگەمىن دەگەن قيماستىعىن ءبىلدىرۋ.
سۇيگەن ەرىن سۇيگىسى كەلە بەرەر،
و، جاستىق! ماحاببات تاپ، كوگەرە بەر.
سۇيگەمىن جوق، ولگەنمىن، - دەر ەدىم مەن
ءسۇيدىڭ بە دەپ سۇراسا مەنەن ەگەر...
مۇقاعالي مەن ماعجاننىڭ ءسۇيۋدى ءولۋ دەپ تانۋ كونتسەپتسياسى ءبىر. ءسۇيۋ مەن ءولۋ ەكى قۇبىلىسقا ورتاق دۇنيە - ادامنىڭ ءوزىن جوعالتۋى، باسقا ءبىر پسيحو- فيزيولوگيالىق الەمگە ەنۋى. ەكى اسا سەزىمتال اقىننىڭ، شەبەر سۋرەتكەرلەردىڭ ءسۇيۋ سەزىمىنە بەرىلگەندىك، ادالدىق، قۇشتارلىق، ونى ادامزات ومىرىندەگى قاسيەتتى دۇنيە رەتىندە قابىلداۋىنان تۋىنداعان تۇسىنىك. «سىرىم» دەگەن ولەڭىندە م. جۇمابايەۆ: «ايەل سۇيەم، ءبىراق ەمس سەندەرشە» دەپ سۇيىسپەنشىلىكتى دەنەسى مەن جانىن، جۇرەگىن تولىق جاۋلايتىن قۇدىرەت رەتىندە تانىتقان- دى.
«مەنىڭ قىمباتتى دوستارىم! ەگەر سىزدەر شىنىمەن مەنىڭ ءومىربايانىمدى، تۆورچەستۆومدى زەرتتەمەك بولساڭىزدار، وندا مەن نە جازسام، سونىڭ ءبارىن تۇگەل وقىپ شىعۋدى ۇمىتپاعايسىزدار. مەنى ءوز ولەڭدەرىمنەن ءبولىپ قاراماۋلارىڭىزدى وتىنەم» - دەگەن ءسوزى اقىن شىعارماشىلىعىن جاڭاشا زەرتتەۋدىڭ وزەگى بولۋى ءتيىس. ادەبيەت تانۋدىڭ زاڭعارى م. اۋەزوۆ تە كەيىنگى ۇرپاققا اباي شىعارمالارىن ونىڭ ومىرىمەن ساباقتاستىرا زەرتتەۋدى امانات ەتىپ كەتتى. اقىننىڭ تاعدىرىن ولەڭدەرىنەن تابا ءبىلۋ، ءومىر مەن ولەڭدى ءبىرتۇتاس قاراستىرۋ ءبىزدىڭ ادەبيەتتانۋىمىزعا جەتىسپەي جاتىر. جاس بۋىننىڭ ءوزىمىزدىڭ تۇلعالاردان كورى شەتەلدىك قالامگەرلەردىڭ ءومىرىن قىزىقتاپ، شىعارمالارىن قۇمارتا وقۋدىڭ وزەگىندە وسى ءبىر وقىرمانعا جەتپەي جاتقان ماسەلە دە بولۋى مۇمكىن. بەلگىلى قالامگەرلەردىڭ ءومىرىنىڭ كولەڭكەلى تۇستارىن ايتا ءبىلۋ، قابىلداي ءبىلۋ، شىعارماشىلىعىن قالاي سۇيسەك، جەكە باسىن سولاي قۇرمەتتەي ءبىلۋ جەتپەي جاتاتىنى جاسىرىن ەمەس. قالامگەر شىعارمالارىن ونىڭ ادامي بولمىسىنان ءبولىپ زەرتتەۋ قالامگەردىڭ شىعارماشىلىعىن دا، ءوزىن دە تولىق تۇسىنبەۋگە سوقتىرادى. ماقالاعا ارقاۋ بولعان وسى ءبىر عاجاپ جىرلاردىڭ يەسىنىڭ جۇمباعىن شەشۋ بولاشاقتىڭ كۇتىپ تۇرعان ماسەلەسى.
ايگۇل ۇسەن،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
«ادەبيەت پورتالى»