«ايقاي» مەن «سايتان العىر»

ايگىلى «ۇيدە جالعىز قالعاندا» كينوكارتيناسىنىڭ باستى كەيىپكەرى. ءيا- ءيا، رەجيسسەر كريس كولامبۋستىڭ اڭىزعا اينالعان اتاقتى فيلمىن ايتىپ وتىرمىز. ءبىراق اڭگىمە ول جايىندا ەمەس، سول ءتىلازار بالانىڭ ءتاتتى قىلىعىندا. ەكى قولىن بەتىنە باسىپ تاڭعالعان كەۆيننىڭ فوتوسۋرەتىن بۇگىندە ءبۇلدىرشىن بىتكەن قايتالاۋعا قۇشتار. جاڭا جىل جاقىنداعاندا كىشكەنتاي بۇزىقتىڭ بوياماسىز بەينەسى جەلىدە جەلدەي ەسەدى. الگى ورىستىڭ ايدىك اكتەرى يۋري نيكۋليننىڭ «سايتان العىرى» سەكىلدى.

اڭگىمەنىڭ ءالقيسساسىن ماكولەي كالكيننەن باستاعانىمىز بەكەر ەمەس. سول بالانىڭ قيقار قىلىعىندا نە قۇدىرەت بار دەيسىز عوي!؟ ءبىز مىسالعا العان جاس اكتەردىڭ جۇلدىزدى سۋرەتى نورۆەگيالىق ەكسپرەسسيونيست سۋرەتشى ەدۆارد مۋنكتىڭ اتاقتى «ايقاي» كارتيناسىنان الىنعان ەكەن. كەسكىندەمەدە قاندى قىزىل اسپان استىندا ءۇمىتسىز ايقايلاپ تۇرعان ادام ءمۇسىنى جازىلعان. سونى اينا قاتەسىز قايتالاعان كيەۆيننىڭ تاپقىرلىعى كومەديانىڭ نەگىزگى كىلتىنە اينالادى. ارينە، مۇندا رەجيسسەردىڭ جەكە شەبەرلىگىن ايتا كەتپەسكە بولماس. مۋنكتىڭ تۋىندىسى ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە، دەسە دە سول داڭقتى كارتينا مەن كومەديالىق كينوكارتينانى بايلانىستىرعان فيلم اۆتورلارىنا قايران قالماسقا شارا جوق. تىعىرىققا تىرەگەن قاراقشىلاردىڭ جوسپارىن 8 جاسار بالانىڭ تاپقىرلىعى تاس- تالقانىن شىعارادى. بالانىڭ ايقايى افيشاعا اينالادى. مىنە، كينونىڭ ۇلىلىعى ەكران بەتىن جاۋلاپ العان بالانىڭ سوتقار قىلىعىندا جاتىر. ءالى كۇنگە دەيىن سول وبرازدى كوشىرىپ سۋرەتكە تۇسەتىندەر جەتەرلىك. ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە قىزىق كورىنىس. بۇگىندە «ايقاي» سيندرومعا اينالىپ ۇلگەردى.

ەندى «سايتان العىرعا» كەلەيىكشى. نەگىزگى ءسوزدىڭ باسى وسى ەدى. تاقىرىپ قىزىقتى بولۋى ءۇشىن توبەدەگى مىسالدان تارقاتقاندى ءجون سانادىق. ەستەرىڭىزدە بولار، ك س ر و- نىڭ حالىق ارتىستەرى يۋريي نيكۋلين، اناتوليي پاپانوۆ، اندرەي ميرونوۆ ويناعان لەونيد گايدايدىڭ «الماس قول» فيلمى. بىزگە ورىسشا ايتقاندا «بريلليانتوۆايا رۋكا» دەگەن اتاۋىمەن ىستىق. 1968 -جىلى تۇسىرىلگەن كومەديالىق فيلم كەڭەس ەلدەرى ىشىندە كەڭ تارالدى. ءتىپتى بۇگىندە ازەربايجان استاناسى باكۋ تاريحىندا وشپەس ءىز قالدىردى دەسەك ارتىق بولماس.

بۇل كينوكارتينانىڭ اۆتورلارى سەمەن سەمەنوۆيچ وتىرعان كرۋيز ىستانبۇل جاعالاۋىنا اياڭداپ، سوندا ساياحاتشىلار 2 اپتا ەمىن- ەركىن قىدىرىپ كەلگەندەي قىلىپ كورسەتەدى. ارينە، بۇعان سول ۋاقىتتا ەكراننىڭ بەرگى بەتىندەگى قاراپايىم جۇرتشىلىق يمانداي سەندى. ايتسە دە، بۇل كومەدياعا تۇركيانىڭ تۇك قاتىسى جوق. اتالعان سيۋجەت باكۋ كوشەلەرىنىڭ بىرىندە تاسپالانعان. ءتۇسىرىلىم 1968 -جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا باستالىپ، قاراشا ايىنىڭ ورتاسىنا دەيىن جالعاسادى. كەڭەس وداعىندا التىن مەن گاۋھار يمپورتىنىڭ تاريحىن راستاۋ ءۇشىن وسىنداي قادامعا بارعان «موسفيلم» كينوستۋدياسىنا باس يمەسكە بولماس. كينو - يدەولوگيا قۇرالى ەكەنىنە داۋ جوق. قاراڭىزشى، سەناريستەر كەيىپكەردىڭ قاراپايىم قىزمەتكەر رەتىندە سۋرەتتەي وتىرىپ، ەلدىڭ ەكونوميكالىق باسىمدىلىقتارىنا سىلتەمە جاسايدى. سول ارقىلى حالىقارالىق ساياسي ارەناداعى كەڭەستىك ءرۋبلدىڭ ءرولىن ەكشەيدى دە.

قىزىعى دا سول، اعا ەكونوميست سەمەن سەمەنوۆيچ گوربۋنكوۆ ايەلىنىڭ قالاۋىمەن العاش رەت شەتەلگە تابانى ءتيىپ وتىر. سوندىقتان كوپتەن قالىپ قويام با دەپ، ساپارلاسى گەننادي پەتروۆيچتىڭ قاسىنان قالمايدى. ال كرۋيزدەگى كورشىسى - كانىگى كونترابانديست. جوسپار بويىنشا گەشا كونە شاھار كوشەسىندەگى الدەبىر ءدارىحانانىڭ الدىندا سۇرىنە قۇلاپ، «سايتان العىر» دەۋى ءتيىس. بۇل - قۇپيا كود. ءارى قاراي سونداعى ءتىلى بولەك، تىرلىگى ءبىر قاراقشىلار قاعىپ الىپ، سول قولىنا گيپس سالادى. كەلىسكەندەي اراسىنا باعالى تاستاردى جاسىرماق. بۇل شەكارادان اسۋدىڭ جالعىز امالى. ايتسە دە ءبارى وزگەشە ءوربيدى. اقىرى سەمەن اۋزىن اشىپ ءجۇرىپ، الىپ شارىدە اداسادى. اداسىپ قانا قويماي، قاپيادا ءدال سول ءدارىحانانىڭ الدىندا قاربىز تىلىگىنە شالىنادى. ول ول ما، تروتۋارعا ەسىنەن تانا قۇلايدى. قۇلاپ بارا جاتىپ اۋىزىنا «سايتىن العىردى» دا ىلە كەتەدى. «قىرسىققاندا قىمىران ءىريدى» دەگەندەي، ۇرىلار شاتاسىپ التىن- جاۋھاردى ەكونوميستىڭ قولىنا بايلاپ بەرەدى. ءسويتىپ قاراپايىم ەكونوميست قىلمىستىق توپتىڭ قىتىعىنا تيەدى.

شىنىندا ءتۇسىرىلىم كەزىندە تايىپ جىعىلۋعا ىڭعايلى باناننىڭ قابىعىن تابۋ مۇمكىن بولماعان. سوندىقتان رەجيسسەر ونىڭ ورنىنا قاربىزدى پايدالانادى. ال ءتاتتى قاربىز سول تۇستا باكۋ بازارىنىڭ ءسانى ەدى. دەگەنمەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن كورەرمەن بۇل دەتالعا ءمان بەرمەي كەلەدى.

نيكۋلين قۇلاعان كوشە - يچەري- شەحەر اۋدانىنا قاراستى كيچيك گالا كوشەسى. بۇگىندە تۋريستەر باكۋعا بارا قالسا، الدىمەن وسى ەسكى قالاشىققا قاراي تارتادى. سەمەننىڭ «سايتان العىرىن» ايتىپ، جانتايا جاتىپ، سۋرەتكە تۇسپەسە جانى جاي تاپپايدى. نەگىزى اتالعان اۋدان كينوداعىداي ادام اداسىپ كەتەتىن جەر ەمەس، شىنايى ومىردە مۇلدە بولەك. اۋماعى كەڭ، عيماراتتار دا وتە بيىك ورنالاسپاعان. قازىر سول ماڭعا بارساڭىز رەترو ستيلدە سالىنعان «سايتان العىر» اتتى شاعىن كافەنى كورەسىز. ءىشى تولا فيلم كورىنىستەرى. قابىرعاعا ىلىنگەن ءاربىر سۋرەت كەڭەس ادامىنا نازىك نوستالگيا سىيلايدى. ەڭ باستىسى، مۇندا نيكۋلين، ميرونوۆ جانە كونترابانديست كانيەۆسكيي مەن شپيگەلدىڭ فوتوگالەرەيالارى بار. قۇددى، كينو ىشىندە وتىرعانداي كۇي كەشەسىز.

ماكولەيدىڭ «ايقايى» مەن نيكۋليننىڭ «سايتان العىرى» جىل اينالعان سايىن كينولەنتاداي كوز الدىنان وتەدى. ءاربىر كينو سونداي قىزىق تا شىتىرمان شاعىن سيۋجەتىمەن ءماندى ەمەس پە؟ الدىمەن قوعام ساناسىنا ورنىعادى، سوسىن ادەتىنە اينالادى. ال ادەتتىڭ ۋاقىت ساحناسىنان وڭايلىقپەن تۇسپەيتىنى انىق. ءبىز مىسالعا العان قوس كورىنىس ۇلى تۋىندىلاردىڭ ومىرگە اكەلگەن اكتەرلەرگە دەگەن قۇرمەت دەپ ءبىلىڭىز، قۇرمەتتى وقىرمان! سول اسقاق فيلمدەردى ساعىنساڭىز، قايىرا كورىپ شىعىڭىز!

مۇحتار كۇمىسبەك

egemen.kz