كەنەسارىنىڭ حاتتارى تابىلدى - فوتو

بۇگىندە بۇل حاتتار ق ر ۇلتتىق ارحيۆىندە ساقتاۋلى تۇر. مۇنداعى زەرتتەۋشىلەرىمىز بەن تاريحشىلارىمىز شاعاتاي تىلىندە ورىستارمەن حات الماسقان سۇلتان كەنەسارى مەن كوشەكتىڭ جازبالارىن اۋدارىپ تا قويعان.

ولاردىڭ سوزىنشە، بۇل جولى قوس سۇلتاننىڭ ەل جاعدايى، شەكارا ماسەلەسى، سوعىس بارىسىنداعى تۇتقىنعا تۇسكەن بوزداقتاردى بوساتۋ جونىندەگى، ونىڭ ىشىندە قۇلجان سۇلتان كوشەك ۇلى مەن بوپاي حانىمنىڭ ۇلى نۇرحان سۇلتان تاعدىرىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، بىرنەشە بەلدى ازاماتتاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ بوساتىلۋىن تالاپ ەتكەن حاتتارى ءوز قولىنان جازىلىپ، ءمورى باسىلعان ەكەن.

«وتكەن جاز كۇنىندە قازىلىق دۋاننان شىققان ورىس سارىجان سۇلتاننىڭ ەلىن شاپتى، كوپ مال، كوپ قازىنا، كوپ ادام الدى. تۇراننىڭ ءبىر قىزى، بايتاس دەگەننىڭ قاتىنى مەن ءبىر بالاسى بار. قوڭىرباي دەگەن ءبىر بالا، مايمۇرىن دەگەننىڭ قاتىنى جانە ءبىر بالاسى، بارشاسى قىرىق ادام قولدى بولدى، ايتىلعان ادامنىڭ ءتىرىسىن جىبەرىڭدەر. قۇلجان سۇلتان كوشەك ۇلى مەن بوپاي حانىمنىڭ ۇلى نۇرحان سۇلتاندى جىبەرىڭدەر؟!» - دەپ جازىلىپ، كەنەسارى قاسىم ۇلى مەن كوشەك تورە قاسىم ۇلىنىڭ ءمورى قويىلعان.

- مىنە، بۇل كەنەسارى مەن كوشەك سۇلتاننىڭ ورىس دۋانىنا جازعان حاتى. سارجان سۇلتاننىڭ اۋىلى شاپقىنشىلىققا ۇشىراپ، تونالىپ، كوپ ادامىنىڭ قولدى بولعانى ايتىلعان. ءبىز بۇدان سارجان سۇلتاننىڭ قاستاندىقپەن قازا تاپقاننان سوڭ اۋىلىنىڭ جاعدايىن اڭعارۋعا بولادى. سوعان قاراپ بۇل حاتتىڭ جازىلعان ۋاقىتى 1838 -جىل دەپ بولجايمىز. سەبەبى سارجان سۇلتان ءتىرى تۇرعاندا اۋىلىنا اتا جاۋىن اتتاپ باستىرماعان ءباھادۇر باتىر بولعان. 1837 -جىلى بوپاي حانىم دا وسى اۋىلعا التى بالاسىمەن كوشىپ كەلەدى. ال حاتتىڭ «وتكەن جاز كۇنىندە…» دەپ باستالۋى 1837 -جىل ەكەنىن بىلدىرەدى، - دەيدى جەكە تەكتىك قورمەن جۇمىس جاساۋ ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى احات راسۋل.

ونىڭ سوزىنشە، سارجاندى مۇسىلمان باۋىرلاسپىز دەپ الداپ شاقىرىپ، قاپىدا ولتىرگەن. ال تاشكەنت قۇسبەگىنىڭ وپاسىزدىعى بولماسا مۇنداي جاعداي تۋىلماس تا ەدى. تاريح بەتىنەن پاراقتاساق، سارجان سۇلتان قاسىم ۇلى باستاعان كوتەرىلىس - 1825-1836 -جىلدار ارالىعىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق دالاسىندا جۇرگىزگەن وتارشىلدىق ساياساتىنا قارسى باعىتتالعان ۇلت- ازاتتىق قوزعالىس. ويتكەنى 1822 -جىلدان باستاپ ورتا جۇزدە حاندىق بيلىكتىڭ جويىلۋىنا بايلانىستى رەسەيدىڭ شەكارالىق باسقارۋ مەكەمەلەرى اشىلىپ، وكرۋگ جانە اسكەري بەكىنىستەر سالىنا باستاعان.

وعان قوسا، سولتۇستىك قازاقستانداعى ءشوبى شۇيگىن، سۋى مول، جايىلىمى شۇرايلى ەسىل وزەنىنىڭ بويىنداعى وڭىرلەردىڭ ورىس- كازاك شارۋالارىنا بەرىلۋى جانە الىم- سالىقتىڭ ءوسۋى - كوتەرىلىسكە تۇرتكى بولدى. سارجان سۇلتان اكەسى قاسىم تورەنى تىرەك ەتىپ، ءىنىسى ەسەنگەلدىمەن بىرگە قازاق اۋىلدارىنداعى حالىقتى اشىقتان- اشىق باس كوتەرۋگە ۇگىتتەپ، 1825 -جىلى قارقارالى وكرۋگىنە قاراستى قارپىق بولىستىعى قازاقتاردىڭ كوتەرىلىسكە شىعۋىنا تىكەلەي سەبەپكەر بولعان. ءسويتىپ سارجاننىڭ باسشىلىعىنداعى قارۋلى جاساق كەرۋەن جۇرەتىن جولدارعا جانە وكرۋگ پريكازدارعا تۇتقيىلدان قىرعيداي ءتيىپ، ءىس باسقارىپ وتىرعان وڭىرلىك بيلىك ورىندارىن اۋرەگە سالدى. وسى كوتەرىلىسشىلەر قاتارىندا تۋعان ءىنىسى كەنەسارى سۇلتان دا بولعان.

جاساق سانى ارتىپ، كولەمى كەڭەيە ءتۇسىپ، كۇشى مىعىمداپ، قاتارى جەر- جەردەن شىققان كوتەرىلىسشىلەرمەن تولىعا تۇسكەن. الايدا قارقارالى وكۋرگىنىڭ اعا سۇلتانى بولعان ەت جاقىن تۋىسى تۇرسىن شىڭعىسوۆ اتاق پەن ءمانساپ ءۇشىن سارجان باستاعان كوتەرىلىستىڭ جولىنا كوپتەگەن كەدەرگى جاساپ، پاتشا جاساعىنا كومەكتەسكەن. 1832 -جىلى سارجان سۇلتان قولىن مولايتۋ ءۇشىن ۇلىتاۋ، سارىسۋ وڭىرىنە قاراي جىلجىعان. ءبىراق وسى ماسەلەنى ىشىنە بۇككەن قوحاندىقتار نەشە مارتە داۋ- داماي تۋدىرىپ، ەل اراسىندا كەلەڭسىزدىكتەر جاساپ، تىكەلەي شابۋىلداۋعا باتىنا الماعان سوڭ، تاشكەنت قۇسبەگى ارقىلى 1836 -جىلدىڭ جازىندا سارجاندى اكەسىمەن، ىنىلەرى ەرجان مەن ەسەنگەلدىنى جانە ولاردىڭ قاسىنداعى ۇزەڭگىلەس، جورىقتاس، قاندىبالاق باتىرلارعا «قوناعاسى بەرەمىز، قولداۋ جاسايمىز، سىيلايمىز» دەپ الداپ تاشكەنتكە شاقىرىپ، جوسپارى بويىنشا ولاردىڭ بارلىعىن جاۋىزدىقپەن ولتىرگەن.

- بۇدان كەيىنگى تىزگىندى سارجاننىڭ ءىنىسى كەنەسارى قاسىم ۇلى قولىنا الىپ، كوشەك، بوپاي سىندى باتىر باۋىر- قارىنداستارىمەن بىرىگىپ، رەسەيدىڭ وتارلىق ساياساتىنا قارسى قازاق حالقىنىڭ ۇلت- ازاتتىق قوزعالىسىنا باسشىلىق ەتتى. بوپاي سول كەزدەگى كوتەرىلىستىڭ بارىنە بەلسەنە قاتىسقان باتىر قىز. قاسىم تورەنىڭ سارجان، ەسەنگەلدى، اعاتاي، كوشەك، كەنەسارى، ناۋرىزباي قاتارلى التى ۇلىنىڭ ىشىندەگى ۇكىلەگەن جالعىز قىزى. ءابىلقايىردىڭ سامەكە دەگەن ۇلىنا ۇزاتىلعان. جاستايىنان ات قۇلاعىندا ويناپ ءوسىپ، بەس قارۋدى تەڭ يگەرگەن وجەت قىز اعالارى باستاعان كوتەرىلىستى قولداۋ ماقساتىندا ءوزىنىڭ كۇيەۋى مەن قايىن اعالارى سارتەكە، دوسان ءابىلقايىرۇلدارىن ۇگىتتەي باستايدى. ولاردان قولداۋ تاپپاعان سوڭ ءوزىنىڭ التى بالاسىمەن بىردەي اعاسى سارجاننىڭ قارالى اۋىلىنا كەلىپ قوسىلادى. ءسويتىپ، بوپاي باتىر 600 ادامنان قۇرالعان ەرەكشە جاساقتى باسقارىپ، اعا جولىن جالعاستىرعان كەنەسارى قولىن تولىق جابدىقتاۋمەن اينالىسقان. بىردە اۋىل شابۋىلعا ۇشىراپ، بوپايدىڭ بالاسى قولدى بولادى. جوعارىداعى حاتتا اتالعان ۇلى نۇرحان - وسى. كەنەسارى مەن كوشەك ەلدىڭ جوعىن جوقتاپ، جان- جاقتان انتالاعان جاۋلارىمەن الىسىپ جۇرگەندە اعاسىنىڭ اۋىلىن قاپىدا باسقان ورىس اسكەرىنىڭ ىسىنە اشىنىپ، ادامداردى قايتارۋىن تالاپ ەتكەن حات مىنە وسىلاي جازىلعان، - دەيدى احات راسۋل.

كەنەسارى سۇلتاننىڭ نيكولاي پەتروۆيچكە جازعان حاتى

«سۇلتان كەنەسارى باھادۇردەن نيكولاي پەتروۆيچكە كوپتەن-كوپ دۇعاي سالەم. ءبىزدى سۇراساڭىز ءالحامدۋليللا سالاماتپىز جانە ءسوزىمىز مىناۋ:

ءبىز پاتشا قول استىنداعى ەلىنە شىن جاراستىق پەن ەلدىك بەردىك، بىزگە شىن جاراستىقپەن ەلدىكتى پاتشا بەرسە، ءبىزدىڭ جىبەرگەن ەلشىمىز اسات اتانبەك ۇلىنىڭ تىلەگىن بەرىپ، تەزىرەك قايتارعايسىزدار. اسات پەن توماننىڭ ءوز سوزىنە يلانعايسىزدار، ءبىز ءار سوزىمىزدە تۇرامىز. اسات پەن تومانعا تاپسىرعانىمىز پاتشا بىزگە جاراستىق پەن ەلدىك بەرسە، ون جىلعا دەيىن كەڭدىك بەرسىن. قۋاندىق ەلىن جانە سۇيىندىك ەلىن پاتشا جۇرتىمەن جاۋ بولىپ جۇرگەن ۋاقىتتا كوشىرىپ زورلىقپەن الىپ وتىر، ەلىمىز قاراتۋدا ەدى، بىزگە كوشىپ كەلەمىن دەسە قۇسبەك جىبەرمەي وتىر، ەندى قۇسبەكپەن ەل بولساق ەلدىكپەن، جاۋ بولساق جاۋلىقپەن پاتشانىڭ ەلىن ورنىنا قوندىرىپ، ودان سوڭ پاتشانىڭ قانداي قىزمەتى بولسا دا قىلامىز. قۋاندىق پەن سۇيىندىكتىڭ بيلەرى بىزگە كەلىپ جاتىر ءبىزدى كوشىرىپ الىڭىز!

ەلدىك ءۇشىن، يلانىمدىلىق ءۇشىن ءوز قولىم مەن ءمورىمدى باستىم.

سۇلتان كەنەسارى قاسىم ۇلى ءمورى»

احات راسۋلدىڭ سوزىنشە، بۇل حاتتان كەنەسارى ءباھادۇردىڭ سول كەزدەگى اۋمالى- توكپەلى جاعداي استىندا ەل- جۇرتىنىڭ باسىن قۇراپ الۋ ماقساتىن اڭعارامىز، سەبەبى پاتشالىق قازاق دالاسىنىڭ قۇيقالى دا شۇرايلى وڭىرلەرىنە بەكىنىس قامالداردى كوپتەپ سالىپ، ءوز ادامدارىن اكەلىپ قونىستاندىرۋىنا بايلانىستى جانە جاقىندارىنىڭ جاۋ قولىنان قازا تاۋىپ، ءورىسى مەن قونىسى تارىلىپ، قالىڭ ەلىمەن بوسىپ جۇرگەن ۋاقىتتا ورىستىڭ باسقارۋشىلارىنا ۋاقىتشا باعىنۋ مەن كەڭدىك سۇراۋ ارقىلى تاشكەنت قۇسبەگى قول استىنا قاراتىپ العان ورتالىق قازاق دالاسىن ۇستاپ تۇرعان قۋاندىق پەن سۇيىندىك ەلىن پاتشالىقتىڭ ايبارىن پايدالانىپ، وزىنە قاراتىپ الۋ ماقساتى ايقىن كورىنەدى.

- «بۇل پاتشانىڭ ەلى، پاتشا ەلدىك بەرسە قىزمەت قىلامىز» دەۋىنىڭ استارىندا ءوز كۇشىن نىعايتۋ ماقساتى بار، ال پاتشالىق ەلشىلەرىن جىبەرمەۋ ارقىلى كەنەسارىنى قولعا تۇسىرگىسى كەلدى، ءبىراق وعان ول جول بەرمەدى، وتە پاراساتتى سۇلتاننىڭ انتالاعان جاۋىنىڭ ورتاسىندا وتىرىپ كەرەمەت ايلامەن قازاق دالاسىن ساقتاپ، حاندىق بيلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جولىنداعى ستراتەگياسىن وسى مالىمەتتەر ارقىلى اشۋعا بولار ەدى، - دەيدى ول.

1840 ج. سۇلتاندار كەنەسارى مەن كوشەك قاسىموۆتاردىڭ باتىس ءسىبىر گەنەرال- گۋبەرناتورى كنياز پ. د. گورچاكوۆقا جولداعان حاتى. مۇندا توبىل حالقىن بيلەۋشى گۋبەرناتور جاندارالعا كەنەسارى سۇلتان مەن كوشەك سۇلتان قاسىمۇلدارىنان ارىز:

«ءبىز بارىنە جاۋلىق قىلدىق، قازاقتاردىڭ سوزىمەن جاۋ بولدىق، زورلىقپەن دۋانعا ءتۇسىردى» دەپ بىزگە ارىز قىلدى.

ەندى «پاتشا زورلىق قىلعان جوق ەكەن قازاق ءوزى ەركىمەن دۋانعا تۇسكەن ەكەن»، مۇحاممەدتىڭ ەسكى زاكونىندا «مۇسىلمان مەن ورىس جاۋ بولماق سۇننەت، ەلدەسپەك پارىز» دەگەن ءسوزى بار. جاۋلىقتاعى ولگەن ادامداردى ءسىز دە، ءبىز دە سالاۋات قىلايىق! ءبىزدىڭ قولىمىزداعى كازاك- ورىس ۇستاپ جۇرگەن توۆان لابانوۆتى جىبەردىك، سىزدەردە پاتشا قازىرەتىنىڭ جارانى بولسا، سىبىردەگى ۇستاعان ءبىزدىڭ كىسىلەردى جىبەرگەيسىز، كوپتەن- كوپ تىلەيمىز. بىزگە شىن ەلدىك بەرسەڭىز اسات ۇلى شورمان مەن سوت ايمان ۇلى شىبان دەگەندى بىزگە بەرگەيسىز جانە تۇتقىنداعى ەكى جىگىتتى جىبەرسەڭىز، پاتشا قازىرەتىنىڭ جۇرتىنا وق اتىپ، قىلىش سۋىرماسقا ۇلىق تاعىن بەرسەڭىز ۋادە قىلامىز، ەگەر دە ەلدىك بەرمەسەڭىز بۇقاراعا، ۇرگەنىشكە كەتەمىز»، - دەپ جازىلعان حاتتا كەنەسارى قاسىم ۇلى مەن كوشەك تورە قاسىم ۇلىنىڭ ءمورى قويىلعان.

جەكە تەكتىك قورمەن جۇمىس جاساۋ ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى احات راسۋلدىڭ سوزىنشە، كەنەسارى اقمولا مەن اقتاۋ بەكىنىسىن تاس- تالقان ەتىپ جويىپ، ودان كەيىنگى ۋاقىتتا سولتۇستىك باتىس وڭىرلەردەگى قامالدارعا دا تىنباي شابۋىل جاساعاندا ەكى جاقتان دا كوپ ادام قىرىلعان. كازاك- ورىستارمەن شايقاستا ولاردىڭ قولعا تۇسكەن ماڭىزدى ادامدارىن بوساتىپ، ونىڭ ورنىنا سىبىردە تۇتقىندا جاتقان ەلشىلەرىن، تاعى باسقا ادامدارىن بوساتۋدى تالاپ ەتكەن.

«قايتىس بولعانداردى سالاۋات ەتىپ، ەندىگى جەردە «ەلدەسەيىك» دەۋ ارقىلى ماڭىزدى ادامدارىن بوساتىپ السا، كۇشىنىڭ مىعىمدالا تۇسەرى داۋسىز. ءبىر جاعىنان ادامدارىن قايتارماسا بۇحارا، ۇرگەنىش جاققا وداقتاساتىن بولسا، پاتشالىقتىڭ جاعدايى مۇشكىل حالگە تۇسەدى. باتىلدىقپەن پاتشالىققا وسىلاي حات جازۋ كەنەسارىداي باھادۇرگە ءتان ەرلىك، وسى حاتتان كەيىن ادامدارى بوساتىلدى ما، اسات ۇلى شورمان مەن سوت ايمان ۇلى شىبان دەگەن ادامدار كىم، ولار قانداي جۇمىستار اتقاردى دەگەن ماسەلەلەردى زەرتتەۋ وسى ۇرپاقتىڭ پارىزى. ەندەشە، تاريحشىلارىمىز وسىنى قولعا الۋى قاجەت دەپ بىلەمىز»، - دەيدى احات راسۋل.

دەرەككوزى: aikyn.kz