تەڭىزدەن تابىلعان دۋلىعا

جادىگەر جاپونيانىڭ تەڭىز جاعالاۋىنان تابىلىپتى. انىقتامالىعىندا «تاتار- موڭعول جاراعى» دەپ جازىلعان. تاتار- موڭعول ۇعىمى جازۋشى مۇحتار ماعاۋيننىڭ ءتاپسىرى بويىنشا - تۇركى- قىپشاقتار. دەمەك، بۇل بۇيىم ارعى جاعىن ايتساق ەجەلگى كوشپەندىلەردىڭ، بەرگى جاعىن ايتساق ۇلىق ۇلىستىڭ ىرگەسىن قالاعان بابالارىمىزدىڭ مۇراسى ەكەنى انىق.

حوش سونىمەن.. . بۇل دۋلىعا جاپونيا جاعالاۋىنا قايدان بارىپ ءجۇر؟ ءسوزدى سوزىپ جاتپاي وسى سۇراققا جاۋاپ ىزدەيىك. ХІІ -ХІІІ عاسىردا الەمدى ءدۇر سىلكىندەرگەن موڭعول شەرىگى 1211 -جىلى اتاقتى قولباسشى جالايىر مۇقالايدىڭ باسقارۋىمەن شىعىستاعى التىن يمپەرياسىن شاپتى. قىرىق تۇمەن (400 مىڭ) جاساق باستاپ موڭعولدارعا قارسى تۇرعان قىتايدىڭ قۇشاقۋ اتتى قولباسشىسى ويسىراي جەڭىلەدى. اقىرى جالىنىپ- جالپايىپ، موڭعولداردى كەلىسىمگە شاقىرادى. شىڭعىس حان ولارعا «ماقۇل» دەيدى. «الىم- سالىق تولەپ تۇرساڭدار بوپتى». ءبىراق ارادا ءۇش اي وتپەي جاتىپ قىتايلار ۋادە بۇزادى. شىڭعىس حان اشۋلانىپ تاعى مۇقالايدى اتتاندىرادى. تاريحي دەرەكتەردە مۇقالايدىڭ باسقارۋىندا 23 مىڭ موڭعول، 20 مىڭ قيدان شەرىگى بولعانى ايتىلادى. بۇل قوسىن شاندۋن، حەبەي، شانسي، شەنسي قاتارلى ءىرى ايماقتاردى باعىندىرىپ، 1223 -جىلى التىن يمپەرياسىنىڭ كورشىسى شىعىس ءسۇن ەلىن قوسا باسىپ الدى.

ودان كەيىن ۇلى قاعاننىڭ نەمەرەسى قۇبىلاي 1266 -جىلى كۇللى قىتايدى ءبىر تۋدىڭ استىنا باس ءيدىرىپ، 1271 -جىلى يۋان يمپەرياسىن قۇردى. وسىدان باستاپ سوناۋ ادام اياعى جەتپەيتىن كوك تەڭىزدىڭ قويناۋىندا جاتقان جاپونيانى جاۋلاۋعا قۇبىلايدىڭ اڭسارى اۋادى. ءسويتىپ، 1272 -جىلى جارلىق شاشىپ قىتاي- كورەي شەبەرلەرىنە جۇزدەگەن اسكەري كەمە جاساتادى. كەشىكپەي 1274 -جىلدىڭ كۇزىندە قۇبىلاي قوسىنى اشىق تەڭىزگە شىعىپ، قاراشا تۇسكەنگە دەيىن سۋشيما، يكي ارالدارىن يەلەنىپ، كيۋۇشۇ ارالىنىڭ حاكاتا بۇعازىنا تۇمسىق تىرەپ توقتايدى. سۋدا مايدان سالىپ ۇيرەنبەگەن موڭعول جاساعى بۇل جولعى جورىقتان ناتيجە شىعارا المايدى. ءتىپتى 13 مىڭ شەرىگىن تەڭىزدىڭ تۇبىندە جەرلەپ، ءتىرى قالعاندارى ەلىنە ورالدى. ال جاپوندار بولسا جەڭىسىنە ماستانباي جاۋ كەلەتىن جاعالاۋعا 2-4 مەتر بيىكتىكتە 40 شاقىرىمدىق قامال سوعىپ ۇلگەرەدى.

«جاپونيانى جاۋلاپ الۋ» ارمانى ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن قۇبىلاي پاتشا 1280 -جىلى ارنايى تەڭىز فلوتىن قۇرۋ جايلى جارلىق شىعارىپ، كەلەسى 1281 -جىلى ەكىنشى دۇركىن جاپونياعا قول اتتاندىرادى. تاريحشىلاردىڭ جازۋىنا قاراعاندا، جەتى جىل بۇرىنعى جەڭىلىستەن ساباق العان موڭعول شەرىگىنىڭ دايىندىعى تاس- ءتۇيىن بولعان ەكەن. شابۋىلدى ەكى باعىتتا جۇرگىزگەن. ءبىرىنشى باعىت - قىتاي، كورەي، موڭعول شەرىكتەرىنەن قۇرالعان ءتورت تۇمەن جاساق وتىرعان 900 كەمە كورەيانىڭ ماسان ايلاعىنان اتتانسا، كەلەسى توپ - 3500 كەمەسى بار 100 مىڭ قول وڭتۇستىك قىتاي جاعالاۋىنان تەڭىزگە شىققان ەكەن. وسىلارعا قارسى تۇرعان جاپوندىقتار سانى 40 مىڭ.

1281 -جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ سوڭىندا كورەيادان اتتانعان فلوت حاكاتا بۇعازىنا تۇمسىق تىرەپ توقتايدى. ءبىراق شابۋىلدى باستاماي 100 مىڭدىق كەلەسى فلوتتى 50 كۇن كۇتەدى. وسى ارالىقتا جاسانعان جاپوندار شاعىن قايىققا وتىرىپ الىپ ءتۇن جامىلىپ كەلىپ، موڭعولدىڭ ۇلكەن كەمەلەرىنە وت قويىپ، مازاسىن الادى. سودان تامىز ايىنىڭ 12- كۇنى كوپتەن كۇتكەن ۇلكەن فلوت تا كەلىپ جەتەدى.

جاپون تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىندا ءيىن تىرەسىپ تۇرعان موڭعول فلوتىنىڭ ايبارىن سۋرەتتەپ جازعان تاكەزاكي سۋەناگ اتتى سامۋراي: «قۇمىرسقاداي قاپتاعان جاۋدى جەڭۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، ءبىراق بىزگە ءتاڭىردىڭ ءوزى كومەكتەستى» ، دەپتى.

راس ايتادى. شايقاس ناعىز قىزعان تامىز ايىنىڭ 19- كۇنى تەڭىز داۋىلى كوتەرىلىپ، سۋدىڭ بەتىندە قاپتاپ تۇرعىن موڭعول كەمەلەرىن قيداي سىپىرىپ، ۇستىندەگى جاۋىنگەرلەرىمەن بىرگە تەڭىز تۇبىنە ماڭگىلىككە شوكتىرەدى. دەرەكتەردە جاپون جاعاسىنا جەتكەن 4400 كەمەدەن امان قالعانى 100 گە جەتەر- جەتپەس دەيدى.

* * *

جوعارىداعى وقيعاعا بيىل 740 جىل تولىپتى. قاتتى داۋىلدان تالقانى شىققان كەمەلەر قالدىعى مەن سۋعا باتقان جاۋىنگەرلەردىڭ قارۋ- جاراعى جاپونيانىڭ جاعالاۋىنداعى تەڭىز تۇبىندە ءالى كۇنى شوگىپ جاتىر. سوڭعى جىلدارى كوپتەگەن ارحەولوگتار حاكاتا بۇعازىنىڭ تەرەڭىنە قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە. ناتيجەسىندە، موڭعول نوياندارى قولدانعان ءتورتبۇرىش تاڭبالار، جارىلعىش زاتتار، قارۋ- جاراق قالدىعى تابىلىپ جاتىر. سونىڭ ءبىرى ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان - دۋلىعا. بۇل جادىگەردىڭ ەرەكشەلىگى جايلى ماماندار، «جاسالۋ ءستيلى تاڭدانارلىق ناعىز شەبەرلىك ۇلگىسى دەۋگە بولادى، بۇنداي كەرەمەت دۋلىعا الەمنىڭ ەش جەرىنەن كەزدەسپەيدى» دەيدى. راسىندا، دۋلىعانىڭ تومەنگى جيەگى قوشقار ءمۇيىز قازاقى ويۋىمەن اسپەتتەلىپ، كۇنقاعارىنىڭ ۇستىڭگى بەتىنە دە ءدال وسى ويۋ بەدەرلەنگەن.. .

جوعارىدا قۇرىپ كەتكەن قۇبىلاي فلوتىنىڭ قالدىعىن كەنزە باستاعان جاپون عالىمدارى ۇزاق جىل زەرتتەپ، شاعىن دەرەكتى فيلم ءتۇسىرىپتى. وسى فيلمدى وتكەندە ا ق ش- تىڭ «حيستوري چاينەلل» تەلەارناسى كورسەتتى. جاپون عالىمدارىنىڭ پايىمى بويىنشا، داۋىلدىڭ جىلدامدىعى ساعاتىنا 200 شاقىرىمدى قۇراپتى. مۇنداي جاعدايدا تەڭىز تولقىنى 10-20 مەترگە جەتەدى ەكەن. بۇعان ەشقانداي كەمە شىداس بەرمەسى انىق.

ءبىرىنشى تۇجىرىم، كەمەنى جاساعان قىتاي شەبەرلەرى وسىنداي داۋىلدىڭ ءدال تامىز ايىندا بولارىن بۇرىننان بىلگەن. سول سەبەپتى كەمەنىڭ باستى تىرەگى جەلكەن بايلاناتىن ورتاڭعى باعاندى ادەيى وسال ەتىپ جاساعان- مىس. ەكىنشى تۇجىرىم: قۇبىلاي حاننىڭ جارلىعىن جەدەل ورىنداۋ ءۇشىن شەبەرلەر اسىعىستىق تانىتىپ، بۇرىن شىعىس ءسۇن ەلى قاجەتىنە جاراتىپ كەلگەن، وزەن سۋىنا ارنالعان كەمەلەردى ءسال- ءپال تەڭىزگە لايىقتاپ جاساي سالعان- مىس.

وسى ورايدا ايتپاعىمىز: «ساقالىنا سارى شىركەي ۇيالاپ، ميىعىنا قارا شىبىن بالالاپ، جازدا مال ىزدەگەن قازاقتىڭ، باسى قايدا قالماعان»، دەپ اتاقتى جىراۋ شالكيىز بابامىز ايتقانداي، بابالارىمىز مۇراسى قايدا قالماعان. ءبىرى ءتىپتى جاپون تەڭىزىنىڭ تۇبىنەن تابىلعانىن كورىپ وتىرسىزدار.

بەكەن قايرات ۇلى

egemen.kz