قازاق ۇلتىنىڭ عاسىرلار كەڭىستىگىندەگى كونە سارىندارى

نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - كونە سارىندار باعزى زاماندا پايدا بولىپ، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىعىنا اينالىپ، عاسىرلار كەڭىستىگىندە ۇزاق تاريحي كەزەڭدەردەن ءوتىپ، اتادان بالاعا، اۋىزدان اۋىزعا جەتىپ، ۇلتتىق رۋحتىڭ مايەگى رەتىندەگى مۋزىكالىق-كوركەمدىك بوياۋىن ساپ التىنداي ساقتاپ كەلەدى. ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ دا باستى مۇراتى -جاس ۇرپاق جۇرەگىنە وسى دالا سارىندارىن دارىتا وتىرىپ، الەمدىك وركەنيەتكە ءوز ۇلتتىق ورنەگىمىزبەن ءۇن قوسۋ.

اينۇر قازتۋعانوۆانىڭ «ۇلى دالانىڭ كونە سارىندارى» اتتى ەڭبەگىڭە سۇيەنە وتىرىپ، كونە نانىم-سەنىم، ۇيلەنۋ جانە ازالاۋ عۇرپىنىڭ سارىندارى، بالالار فولكلورى تۋرالى كەڭىرەك بايانداعىمىز كەلەدى.

كونە نانىم-سەنىم سارىندارى

قازاق حالقىنىڭ مۋزىكالىق فولكلورىندا باقسى سارىندارى ەرەكشە ورىن الادى. كونە نانىم-سەنىمدەر عۇرپىنىڭ بۇل ءتۇرى ەجەلگى داۋىرلەردەن باستاۋ الىپ، ورتا عاسىرلاردا، يسلامعا دەيىن جانە ونان كەيىنگى كەزەڭدەردە دە جالعاسىپ، قازاقستان ايماعىندا كەڭ تارالعان.

تەرمينولوگيالىق سوزدىكتە «باقسى» ءسوزنىڭ ەتيمولوگياسىن كونە تۇركى تىلىندەگى «باق»، ياعني «كورۋ»، «قاراۋ» سوزىنەن شىققان دەپ تۇسىندىرەدى. «باق» -ەجەلگى تۇركى ءسوزى، قازاق تىلىندە «باقىلاۋ»، «كەسەل باعۋ» (ەمدەۋ) ت. ب. سوزدەرىندە ساقتالعان. بۇل ءسوز «اۋرۋدى ەمدەۋ» ۇعىمىنا جاقىن كەلەدى. «باقسى» اتاۋىنىڭ ءتۇپ-توركىنى سانسكريتتەگى «بحيك-شۋ» -مۇعالىم، بىلىكتى سوزىنە بارىپ تىرەلەدى دەگەن پىكىر دە (ە. تۇرسىنوۆ) كوڭىل اۋدارارلىق.

باقسىلىق كوپتەگەن ونەردىڭ بەلگىلەرىن قامتيدى: ءبىر اكتەردىڭ تەاترى (مونوسپەكتاكل)، ىسپەتتەس، بي، مۋزىكا، پوەزيا، پروزا جانە ورىنداۋشىلىق (ويىندىق، بەينەلەۋشىلىك، ۆوكالدىق تۇرلەرى). وسىلايشا، باقسى ويىندارىندا عۇرىپ پەن ءسوز، مۋزىكا مەن بي تۇتاسىپ سينكرەتتىك قۇرىلىم تۇزەدى. بۇل -كونە فولكلورلىق مادەنيەتكە ءتان قاسيەت.

ونىڭ كيىم ۇلگىسى دە وعاش بولىپ كەلەدى -قامشىسى ۇكى قاۋىرسىندارىمەن اشەكەيلەنگەن، باس كيىمىنىڭ ءتۇرى وزگەشە، سىرت كيىمدەرى ءۇي جانۋارلارى مەن جابايى اڭداردىڭ تەرىلەرىنەن تىگىلەدى جانە تاعى باسقا قازاق باقسىسىنىڭ اتريبۋتتارى اساتاياق، شىلدىرلاۋىق، قوڭىراۋ، تۇمار، قامشى جانە داڭعىرالاردان تۇرادى. ول قوبىز نەمەسە دومبىرا اسپاپتارىندا ويناپ، باقسىلىق ويىندارىندا جىنىن شاقىراتىن» وزىندىك سارىندار ورىنداعان. باقسىلىق جايىندا شوقان ءۋاليحانوۆ ەڭبەگىندە العاش عىلىمي پىكىر تۇجىرىمدالعان. ادامزات ساناسىنىڭ بالاڭ شاعىن سيپاتتايتىن كونە نانىم-سەنىمدەر عۇرپىنىڭ ەڭ ەرتەدەگى ۇلگىلەرى بولعاندىقتان، انتولوگيا باقسى سارىندارىمەن باستالدى.

باقسى سارىنى

اسىلحان ناۋرىزحان ۇلىنىڭ اكەسى سەيفىلدىڭ تۇسىندا نۇرجان دەگەن باقسى بولعان. ول باقسىلىق سارىن ايتىپ، باقسىلىق ويىن كورسەتكەندە، كيىز ءۇيدىڭ ۋىعى ارقىلى «بۇركىت جىنىم كەلدى» دەپ شاڭىراققا شىعىپ كەتىپ، ودان توپ ەتىپ، جەرگە ءتۇسىپ، اتقا قايتىپ قارعىپ، ءمىنىپ، ءتۇرلى ارەكەتتەر جاسايدى ەكەن. سوڭىندا «ۋھ» دەپ دەمىن الىپ، «سەندە مىناداي كۇنا بار»، ء«بىر اقىماقتىق ىستەپ ءجۇرسىڭ»، «الدىڭدا مىناداي جاقسىلىق بار»، يا بولماسا، «مىنا اۋرۋىڭ مىناداي» -دەپ ايتادى ەكەن.

باقسى سارىنى تاماعىنان قىرناپ شىعىپ، كومەيمەن ايتۋ داستۇرىنە جاقىن. اۋەنىندە كەڭ جانە «ولقى» سەكىرمەلەر، سونداي-اق ىرعاق ەكپىنىنىڭ اركەلكىلىگى، ياعني ءاربىر تاكتىنىڭ سوڭىندا بەرىلۋى، كونە داۋىردە شاماندار پايدالانعان ۇرمالى اسپاپتىڭ سوققىسىن ەسكە سالادى.

سەيىت اسقار ۇلى قاسقاباسوۆتىڭ پىكىرىنشە، «باقسى سارىنى -تىڭداۋشىسىن ۇرەيلەندىرىپ، وزىنە تابىندىرۋ ءۇشىن ايتىلاتىن ارنايى ءماتىنى بار اۋەن. ول نەگىزىنەن، قوبىز سۇيەمەلدەۋىمەن ايتىلادى. باقسى سارىنىنىڭ نۇسقالارىن كوبىنەسە، باقسىلاردىڭ وزدەرى شىعارعان. ولار حالىق پوەزياسىن، ءان-كۇيىن كەڭىنەن پايدالانعان. باقسى سارىنىنىڭ سوزدەرى ەكپىندى جانە اسەرلى بولىپ كەلەدى. سەبەبى، باقسىلار «جىندارىن» شاقىرعاندا، وتە ۇتىمدى، باتىرلىق جىرلارعا ءتان اسىرەلەۋ، تەڭەۋلەردى قولدانىپ، تۇيدەكتەتە، ەكپىندەتە ايتادى. باقسى سارىندارىنىڭ سوزدەرى سەگىز بۋىندى جىر ۇلگىسىنە كەلەدى. باقسىلار ءوز «ويىنىنىڭ» اسەرىن ارتتىرۋ ءۇشىن سارىنعا كوپتەگەن ميفتىك بەينەلەر ەنگىزىپ، «جىنداردىڭ» كۇرەسىن سۋرەتتەگەندە، ادامنىڭ ەسىندە قالارلىقتاي وبرازدار جاسايدى. قازىرگى كەزدە باقسى سارىنى دا ومىردەن وشكەن ادەت-عۇرىپتاردىڭ ءبىرى» .

ايداھار جىلانداردىڭ ارباۋى

«ايداھار جىلانداردىڭ ارباۋى» 1970 -جىلى قىزىلوردا وبلىسى، سىرداريا اۋدانىندا ءومىر سۇرگەن اۋباكىروۆ بەكبەرگەن (1897-1973) باقسىنىڭ ورىنداۋىنان جازىلىپ الىنعان. ون توعىز جاسىندا باقسىلىق سىناعىنان ءوتىپ، ەمدەۋ، بولجاۋ، بولاشاقتى كورۋ، ويدى وقۋ قاسيەتتەرىمەن حالىققا كەڭ تانىلعان. بەكبەرگەن باقسىلىقتى اكەسى اۋباكىردەن ۇيرەنگەن. ول، باقسىلىق ويىندا قىلقوبىز اسپابىنىڭ سۇيەمەلىمەن سارىندار ايتىپ، جىندارىن شاقىرعان. ۇسىنىلىپ وتىرعان «ايداھار جىلانداردىڭ ارباۋى» سارىنى لەكسيكالىق بۋىنداردان باستالىپ، كومەيمەن ايتۋ ءتاسىلى ارقىلى ورىندالادى. بۇل ۇلگى لادتىق تۇرعىدان قۇبىلمالى يىرىمدەر، «رە» مەن «ليا» دىبىستارى اراسىنداعى اۋىتقۋلاردىڭ نەگىزىندە جاسالعان.

دۇرسىلدەگەن شۇبار ات

كۇردەلى ينتوناتسيالىق-ىرعاقتىق فورما قۇرايتىن ماتەريال رەتىندە عالىم-فولكلورتانۋشى بولات قاراقۇلوۆ تۇسىرگەن «دۇرسىلدەگەن شۇبار ات» مۋزىكالىق كومپوزيتسياسى قىزىعۋشىلىق تۋعىزادى. بۇل سارىن -ارعى تەگى باقسى بولعان، ءارى ءوز اكەسى اۋباكىردەن (1906 -جىلى قايتىس بولعان) شاماندىق ءداستۇردى ميراس ەتكەن كاسىبي شەبەر باقبەرگەن اۋباكىروۆتىڭ (1897-1973) ورىنداۋىندا ءۇنتاسپاعا جازىلعان.

قىلقوبىزداعى كۆارتالىق بۋردون فونىنداعى اۋەن تومەن رەگيستردە، نەگىزىنەن كۆارتا ينتەرۆالىنىڭ اۋماعىندا اينالىپ، تولقىندى قوزعالىسپەن كىشى وكتاۆانىڭ ليا تىرەك دىبىسىنا ورالىپ وتىرادى. اراسىندا قوبىز جوعارعى داۋىستا قوسارلانا قايتالانادى. ولشەم-ىرعاقتىق تىنىسى يكەمدى ءارى ءارتۇرلى تريولدارمەن قوزعالىس سينكوپاعا اۋىسىپ وتىرادى. كوڭىلسىز ورىندالاتىن اۋەننىڭ سوڭىنا قاراي، كۇتپەگەن جەردەن جادىراڭقى رەڭككە اۋىسادى.

تۇرسىنتاي باقسىنىڭ سارىنى

تۇرسىنتاي باقسى سارىنىنىڭ مازمۇنىندا قاسيەتتى اۋليەلەردىڭ اتىن اتاپ، سىيىنۋ، جىن يەسىمەن سويلەسۋ سىندى ماتىندەر كەزدەسەدى. ماتىندىك سارىنداردا كوپ كەزدەسەتىن ۇقساستىقتار: سارىن «ال لو...ي» دەپ باستالىپ، «ال...لوي، ال... لاي... ، ال... لاۋ...» دەپ اياقتالادى. وسى سوزدەر «اللا» دەگەن ءسوزدىڭ ءمانىن بەرەدى.

باقسى رۋلىق جاعىنان ءوز اتا تەگىنەن تاراعان باتىر، اقىن، ۇلى تۇلعالاردىڭ اتىن اتاپ، ارۋاعىن شاقىرىپ، سارىنعا قوسىپ ايتادى. بەرىلىپ وتىرعان سارىندا جىن، ارۋاق، ءپىر، قۇداي، اللا تاعى باسقا ءتۇرلى تانىمدىق ۇعىمدار قاتار اتالادى.

مۋزىكالىق سارىندا نەگىزىندە پەنتاتونيكالىق لاد قۇرىلىپ، نەگىزگى سارىن قايتالانۋ جانە وزگەرتىپ دامۋ ادىسىمەن جاسالعان. سارىن دومبىرامەن سۇيەمەلدەنگەن. ولاردىڭ ۇيلەسۋى اۋەنمەن ساباقتاستىقتا جۇرەدى.

ۇيلەنۋ عۇرپى سارىندارى

قازاق حالقىنىڭ ۇيلەنۋ عۇرپى بىرنەشە كەزەڭنەن تۇرادى. وندا قۇدالىق راسىمدەرى مەن كۇيەۋ جىگىتتىڭ قالىڭدىعىنا ۇرىن بارۋىمەن بايلانىستى ارالىق كەزەڭدەر، قىز ۇزاتۋ، كەلىن ءتۇسىرۋ سياقتى ءار ءتۇرلى عۇرىپتىق راسىمدەردەگى ءىس-قيمىلدارمەن ولاردى سۇيەمەلدەيتىن مۋزىكالىق-پوەتيكالىق ۇلگىلەر ءوزارا قىبىسىپ جاتادى. ياعني، ەجەلگى زامانداعى وتكىزىلەتىن توي-جورالعىلارى تويعا دەيىنگى جانە توي ءۇستى مەن تويدان كەيىنگى وتكىزىلەتىن ىرىم-سالتتار مەن راسىمدەر جۇيەسىن قۇرايدى.

وتباسىلىق عۇرىپتاردىڭ بارلىق ادەت-عۇرىپتارى كيەلى ماعىناعا يە جانە كوشپەندى دالا مادەنيەتىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا باعىندىرىلعان، قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى ومىرلىك ۇستانىمدارى مەن كىسىلىك-ەتيكالىق مۇراتتارىن، فيلوسوفيالىق كوزقاراستارىن تانىتادى. ۇيلەنۋ عۇرپى -ۇرپاق جالعاستىعىمەن بايلانىستى ەرەكشە وقيعا رەتىندە جالپى حالىقتىق مانگە يە بولىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكەن. تاپتىق قوعامعا دەيىنگى بۇل عۇرىپتىق راسىمدەر جۇيەسى ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتاردىڭ اراسىنا جىك قويمايتىن ورتاق قۋانىش رەتىندە وتكىزىلگەن. ۇيلەنۋ تويىنىڭ بارلىق راسىمدەرى ءارتۇرلى اندەردىڭ اۋەنىمەن سۇيەمەلدەنەتىن سينكرەتتىلىك سيپاتقا يە. ولاردىڭ باستاپقىدا نانىم-سەنىمدىك، كەيىننەن كوركەمدىك-ەستەتيكالىق سيپاتى باسىم بولىپ «راسىمگە قاتىسۋشىلاردىڭ» تالاپ-تىلەگىن، ارمان-اڭسارىن تانىتاتىن عۇرىپتىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلادى. دەمەك، ۇيلەنۋ عۇرپىنىڭ ءاربىر ءراسىمىن وتكىزۋگە قاتىستى بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن جانرلاردىڭ مۋزىكالىق-پوەتيكالىق سيپاتى كۇردەلى. ولاردىڭ اراسىندا جار-جار، سىڭسۋ جانە بەتاشار سياقتى توي جانرلارى ەرەكشە ماڭىزعا يە.

سىڭسۋلار

قالىڭدىقتىڭ سىڭسۋى -ۇزاتۋ تويى كەزىندە قالىڭدىقتىڭ ءۇي-ىشىمەن، ەل-جۇرتىمەن، قوشتاسۋ راسىمدەرىن سۇيەمەلدەيتىن سىڭسىما (قوشتاسۋ) اندەرى. ءوز رۋىنان قىز الۋعا تيىم سالاتىن ەجەلگى ەكزوگاميالىق سالتتار قازاقتارداعى جەتى اتا تولعانعا دەيىن نەكەگە وتىرمايتىن سالتپەن قابىسىپ، جىگىتكە الىستان، وزگە رۋدان قالىڭدىق تاڭداۋدى مىندەتتەگەن. قىزدىڭ الىس اۋىلدارعا تۇرمىسقا شىعۋى دا وسى جاعدايعا بايلانىستى بولعان. ال ۇزاتىلاتىن قىزدىڭ ءوز جۇرتىنا كەلۋىنە جىل تولماي رۇقسات ەتپەيتىن سالتتىڭ توركىنى كونە زاماندارداعى ءولىم تۋرالى تۇسىنىكتەرمەن بايلانىستى. سىڭسۋ اندەرى قوشتاسۋ كەزىندەگى قالىڭدىقتىڭ ىشكى دۇنيەسىن عانا ەمەس، بەلگىلى ءبىر سيمۆولدىق ءراسىم ماعىناسىن دا يەمدەنەدى. ۇزاتىلاتىن قىزدىڭ تۋعان ولكەسىمەن، تۋىستارىمەن، تۋىپ-وسكەن ۇيىمەن قوشتاسۋ راسىمدەرى مەن وعان قاتىستى اندەر ورىندالاتىن ۋاقىتى مەن ورنىنا قاراي -بىرنەشە كەزەڭنەن تۇرادى. ولاردىڭ وزىنە ءتان اتاۋلارى مەن سيپاتى بار: سىڭسۋ، كورىسۋ، قوشتاسۋ، تانىسۋ، قىز ۇزاتۋ.

قىزدىڭ كەتەردەگى كورىسۋى

اقپارات بەرۋشىنىڭ ايتۋىنشا، بۇل سالت قازاقستانعا قاراعاندا، شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ اراسىندا كەيىنگى ۋاقىتقا دەيىن كەزدەسكەن. مىسالى، قالىڭدىقتىڭ قوشتاسۋ اندەرى جونىندە ماعريپا اقاس قىزى بىلاي دەيدى: «بۇرىن قىزدار تۇرمىسقا ءوز قالاۋلارىمەن ءسۇيىپ بارمايدى. اكە-شەشەسى سىرتتان ۇناتىپ، «مىنداي ءبىر قىز بار ەكەن، سونى الساق» دەيدى. سول بويىنشا كەلىپ، سول قىزدىڭ اتا-اناسىنا سويلەسەدى. قىز دا «بارمايمىن» دەمەيدى. اكەسىنىڭ ايتقانى بويىنشا كەتەدى. سودان وعان تويىن جاساپ، كيىندىرىپ، جاساۋىن بەرەدى. باي ەل بولسا، ات مىنىگىزىپ، شاپان جاۋىپ، الدىنا مال سالىپ، ۇزاتادى. توي جاسالىپ، اۋەلى ءبىرىنشى رەت باسىنا سالى (ءشالى) جابادى. ءسويتىپ، قىز ۇيىنەن شىعاردا جىلاپ تۋىسقاندارىمەن قوشتاسادى. ارنايى راسىمدەر اتقارىلادى. مىسالى، ءۇي تورىندەگى جۇگى بۇزىلىپ، سىرتتاعى ەل ونى شىعارىپ اكەتىپ جاتادى. ول كەزدە قىز ءالى ۇيدە قالادى. ول قايىن جۇرتتان كەلگەن كيىمدى كيەدى. وزىنىكىن ساندىققا سالىپ بەرەدى. ءسويتىپ، قالىڭدىق كيىمىن كيىندىرىپ بولعان سوڭ، تۋعان جۇرتىمەن كورىسىپ قوشتاسادى. الدىمەن بارىپ، اناسىمەن كورىسىپ جىلايدى» .

جار-جار

جار-جار -قالىڭدىقتى شىعارىپ سالۋ كەزىندە ورىندالاتىن عۇرىپتىق ءان. قازاقتاردا قىزدى ۇزاتۋ راسىمدەرىنىڭ ورتا كەزەڭىندە ايتىلادى. جار-جار -كۇيەۋ بالانى قولداۋشى جىگىتتەر توبى مەن قالىڭدىقتىڭ اتىنان قىز تاعدىرىن انگە قوساتىن قىزدار توبى اراسىنداعى ايتىس تۇرىندە ورىندالادى. وسىلايشا، جار-جار ەكى نۇسقادا بولادى: ايەل تابيعاتىمەن بايلانىستى ليريكالىق، قوشتاسۋ، سونداي-اق ەرلەردى بەينەلەيتىن جارقىن، مەرەكەلىك، سالتاناتتى جار-جار. مۇنداعى ديالوگ قاراما-قايشى مازمۇنعا قۇرىلادى. ول جايدارى جانە مۇڭدى كوڭىل-كۇيدىڭ الما-كەزەك اۋىسىپ تۇرۋى. ەرلەردىڭ جار-جارى قالجىڭ ارالاس كوڭىلدە ايتىلادى. ونىڭ نەگىزگى فۋنكتسياسى -تاعدىردىڭ جازۋىمەن ءوزىنىڭ تۋعان ۇيىنەن كەتىپ بارا جاتقان قىزعا جۇبانىش ايتۋ جانە جاڭا ورتادا ونىڭ اكەسى مەن اناسىنىڭ ورنىنا قايىن ەنەسى مەن قايىن اتاسى، اعالارى مەن اپا-سىڭلىلەرىنىڭ ورنىنا قايىندارى مەن قايىن سىڭلىلەرى بولاتىنىن ايتادى. بۇعان جاۋاپ رەتىندە ورىندالاتىن قىزدار توبىنىڭ جار-جارىندا قالىڭدىقتىڭ ءۇيى مەن جاقىندارىنا دەگەن قيماستىق سەزىمى بەرىلەدى.

مۋزىكالىق تۇرعىدان دا ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ جار-جار نۇسقالارى ءبىر-بىرىنەن ەرەكشەلەنەدى. دەگەنمەن، ءبىر جانرعا جاتاتىن بولعاندىقتان، ولارعا ورتاق سيپاتتار دا كەزدەسەدى. ولار، ەڭ الدىمەن، 11-بۋىندى ولەڭ جولدارىنان تۇرادى. ەكى نۇسقادا دا نەگىزگى وي كومپوزيتسيانىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، ياعني شۋماقتىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ايتىلادى. جىگىتتەر ايتاتىن جار-جار مۋزىكالىق جاعىنان كولەمدى بولىپ كەلەدى. ولەڭى 4 جولدى شۋماقتان تۇرادى، ال قىزدار جار-جارى 2 جولدى ولەڭ شۋماعىنان قۇرىلعان. قىزدار جار-جارىنىڭ دياپازونى دا كىشىگىرىم، ادەتتە تەتراحورد نەمەسە ءتىپتى تريحورد شەگىندە. ەرلەر اۋەنىنىڭ قۇرىلىسى نەعۇرلىم كەڭەيتىلگەن. قىزدار اندەرىندە ولشەم اۋىسپالى بولىپ، ءتۇرلى ىرعاقتىق كومبيناتسيالار كەزدەسسە، جىگىتتەردىڭ نۇسقاسىندا تۇراقتى ولشەم جانە بىركەلكى ىرعاقتىق سۋرەت ءتان. جانە دە جىگىتتەر جار-جارىنىڭ اۋەنى قاتتى وزگەرمەيدى.

اۋجار

اۋجار ءانىن ۇيلەنۋ تويىنىڭ قاتىسۋشىلارى جار-جار ايتقاننان كەيىن ورىندايدى. ول سونداي-اق قالىڭدىق پەن كۇيەۋ جىگىت نەمەسە كەز كەلگەن جىگىت پەن اۋىلدىڭ قىزى اراسىنداعى ايتىس تۇرىندە ورىندالادى. اۋجار مازمۇنى جاس جۇبايلارعا باقىت، قۋانىش، ءوزارا تۇسىنىستىك، وتباسىلىق ومىردە يگىلىكتەر تىلەۋى مەن ءازىل-قالجىڭ، ويىن-ساۋىققا قۇرىلعان. اۋجار جالپى قۇرىلىسى، ورىنداۋ ۇلگىسى، سونداي-اق مۋزىكالىق-پوەتيكالىق قۇرىلىمى جاعىنان جار-جارعا وتە جاقىن. الايدا، جار-جار ءازىل-قالجىڭ سيپاتىنداعى قالىڭدىقتى جۇباتۋ بولسا، اۋجار ۇگىتتىك مىندەت يەلەنەدى، قىز ۇزاتۋ تويىنىڭ اتموسفەراسىنا سايكەس مۇڭدى بوپ كەلەدى. ەندى ءبىر ايىرماشىلىعى، اۋجاردا سۇراق-جاۋاپ تۇردە ديالوگتىق ورىندالۋ جوق، وندا الدىمەن ءبىر جاق ءوز ويىن جەتكىزىپ بولعان سوڭ بارىپ، ەكىنشى جاق باياندايدى. ءبىراق جالپى العاندا، اۋجاردىڭ دا ءاربىر جولى جار-جار قايىرماسىمەن اياقتالۋى مۇمكىن.

اقپارات بەرۋشى ماعريپا اقاس قىزى XX عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ اراسىندا ايتىلعان اۋجار جونىندە بىلاي دەيدى: «قىز اۋىلىندا قىزدى كيىندىرىپ بولعان سوڭ، جەڭگەلەرى سالىنى ء(شالىنى) باسقا كەرىپ تۇرادى. قىز جىلاپ تۇرادى، جەڭگەلەرى ەكى جاقتان اۋجار ايتادى. كيىز ءۇيدىڭ جابىعىن اشىپ قويادى. سىرتتان اتپەن شاۋىپ كەلىپ، اسىقتى جىلىكتى قامشىسىنا بايلاپ اۋجار ايتىساتىن جىگىت كەلەدى.

سارىن

سارىن -شىعىس قازاقستان ايماعىندا كەڭ تاراعان جار-جاردىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇل جانرلاردىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقساستىعىنا قاراماستان، كەيبىر ايىرماشىلىقتاردى دا بايقاۋعا بولادى. ولار، ەڭ الدىمەن، ينتوناتسيالىق قۇرىلىمى مەن ولەڭ قۇرىلىسىنا قاتىستى. سارىندا ەرلەردىڭ جار-جارىنا ءتان كوسىلمەلى ينتوناتسيالار جوق، كەيدە كۆارتالىق سەكىرۋدەن باستالاتىن ۇلگىلەر كەزدەسكەنىمەن، ءبىراق ولاردا كوپ جاعدايدا قالىپتى قادامدار باسىم بولادى. ەگەر جار-جار، ادەتتە، 11-بۋىندى ولەڭ جولىنا قۇرىلسا، سارىن -7-8-بۋىندى ولەڭ جولدارىمەن باياندالادى. ال قىزدار سارىنىنا كەلەتىن بولساق، ونىڭ بارلىق سيپاتتامالارى شىعىس قازاقستاندىق نۇسقاسىمەن سايكەس كەلەدى. ادەتتە، سارىننىڭ ۇيلەنۋ سالتى جانرلارىنداعى ءاربىر ولەڭ جولى «بيكە-اۋ» نەمەسە «بيكەم»، «ۇكى-اي»، «ۇكى-اۋ» سوزدەرىمەن اياقتالادى.

تومەندەگى ۇلگىنى بەرگەن بەدەلبەك ءابىلماجىن ۇلى ونى اناسىنان ۇيرەنىپ، قىتايدان كوشىپ كەلگەن قازاق مالشىلارىنان دا ەستىگەنىن ايتادى. عۇرىپتىڭ ەتنوگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرىن اتاي وتىرىپ، اقپارات بەرۋشى مىناداي مالىمەتتەر ايتادى: «قىز ۇزاتىلاردا كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە وتىرادى. ءۇي سىرتىنان كەلىپ، قىز-جىگىتتەر سارىن ايتادى. ەرتەسىنە اتتاناتىن تۇندە ايتادى. كۇندىز ايتپايدى. مەنىڭ كىتابىمدا سارىننىڭ 20-30 داي شۋماعى بار. ولاردى: شەشەمنەن، اكەمنەن، قۇدامنان، تاعى ءبىر قويشىلاردان تەرىپ جازىپ الدىم. سارىننىڭ ءبارى ءبىر اۋەنمەن ايتىلادى، ءبىراق ءسوزى ءارتۇرلى. «ەرتەڭ ۇزاتىلىپ كەتەسىڭ، ءبىزدى ۇمىتىپ كەتپە»، «جارىڭ ءوز تەڭىڭ ەمەس، مالعا ساتىلىپ باراسىڭ، ءبىراق قازاقتىڭ سالتى سولاي، امال جوق»، -دەپ ايتاتىن سوزدەر بولادى. قىز ىشكى زار-مۇڭىن بىلدىرەدى. سارىننىڭ ەرەكشەلىگى: «قامالىم، ۇكى-اي، قامالىم، ۇكى-اي»، دەيتىن سوڭعى ءسوزى سارىن سياقتى قايتالانا بەرەدى» .

بەتاشار

بەتاشار -رەچيتاتيۆتى-دەكلاماتسيالىق مانەردە ايتىلاتىن قازاقتىڭ ۇيلەنۋ توي جانرى. بەتاشار -جىگىتتىڭ اۋىلى مەن قوناقتارعا، وتباسىنىڭ جاڭا مۇشەسى بولعان جاڭا تۇسكەن كەلىندى تانىستىرۋ ءراسىمى. سونداي-اق قالىڭدىق كۇيەۋىنىڭ تۋىستارىمەن جانە سول اۋىلدا قالىپتاسقان وزىندىك ءجۇرىس-تۇرىس، ءتالىم ەرەجەلەرىنەن حاباردار ەتەدى. اكادەميك مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا: «بۇل وزىندىك نۇسقاۋلار كودەكسى اۋىل ۇلكەندەرىنىڭ الدىندا وتباسىنىڭ جاڭا مۇشەسىن قالىپتاسقان اقىلاق پەن كۇندەلىكتى تۇرمىستاعى ادەتكە ۇيرەتەدى».

قىز ۇزاتىلعاننان كەيىن ءوزىن شىعارىپ سالۋشى جاقىندارىمەن بىرگە كۇيەۋىنىڭ اۋىلىنا كەلەدى. كۇيەۋ جىگىت جاعى ءان مەن ءازىل ايتىپ، ايەلدەر توبى قۇدالاردى قارسى الادى، سودان كەيىن جاڭا كەلىننىڭ بەتىن بۇركەپ، وزگەلەردەن ءجۇزىن جاسىرىپ، بولەك ۇيگە اپارادى. جاڭا تۇسكەن كەلىندى وشاققا تارتۋ نەمەسە وتپەن تازارتۋ راسىمدەرى وتكىزىلەدى، سودان كەيىن ونىڭ بەتىن اشۋعا بايلانىستى سالتتىق ءىس-ارەكەتتەر جاسالادى. ادەتتە، كەلىننىڭ بەتىن اتاقتى اقىندار، ءسوز شەبەرلەرى، كاسىبي مۋزىكانتتار مۋزىكالىق-پوەتيكالىق قويىلىمدارىمەن سۇيەمەلدەپ ايتىپ اشادى. سەيىت اسقار ۇلى قاسقاباسوۆ بەتاشاردىڭ 2 بولىمنەن تۇراتىنىن اتاپ وتەدى. ولاردىڭ بىرىنشىسىندە، جاس كەلىننىڭ سۇلۋلىعى، نازىكتىگى، قاراپايىمدىلىعى جىرلانىپ، ونىڭ جاڭا ۇيدەگى مىندەتتەرى ايتىلاتىندىعىن، ال ەكىنشىسىندە -كەلىن جاڭا تۋىستارىمەن تانىستىرىلىپ، ءاربىر جاڭا تۋىسىنىڭ اتى-ءجونى اتالعان سايىن، وعان ءيىلىپ سالەم بەرۋى ءتيىس. ال ونىڭ سالەمىن العان ادام قالىڭدىققا سىيلىقتار بەرەدى.

مۋزىكالىق تۇرعىدان بەتاشار رەچيتاتيۆتى تەرمە ستيلىندە، تار دياپازوندا، ءار بۋىن ءار مۋزىكالىق دىبىسقا سايكەس كەلەتىن جانە تيرادتى فورمادا ورىندالادى. بۇل اندەردىڭ پوەزياسىندا توتەميستىك كوزقاراسقا نەگىزدەلگەن مەتافورلار، پاراللەليزمدەر قولدانىلادى، ادام اقاۋلارى ايىپتالادى، بيىك ادامگەرشىلىك سەزىمى مەن مورالدىق مۇلتىكسىزدىك ماداقتالادى. بۇل -رەچيتاتيۆتى-دەكلاماتسيالىق ۇلگىدەگى تەك جەكە ورىندالاتىن تۋىندى. ۇلگىلەردىڭ اۋەنى قاراپايىم، ال ولەڭ جولدارى 7-8 بۋىننان تۇرادى، ولاردا اكتسەنت ءماتىننىڭ ماعىناسىنا جيناقتالعان.

ازالاۋ سارىندارى

ازالاۋ عۇرپى -ادامنىڭ دۇنيەدەن وتۋىنە قاتىستى سالت-داستۇرلەردىڭ كەشەندى جۇيەسى. يسلامعا دەيىنگى تانىم-تۇسىنىكتەردەن تامىر الاتىن ازالاۋ راسىمدەرىنىڭ نەگىزگى ماقساتى -دۇنيەدەن وتكەن ادامعا قۇرمەت كورسەتۋ. قايتىس بولعان ادامنىڭ تەك جاقسىلىعىن ايتۋدىڭ ءمانى كونە زاماندارداعى «و دۇنيەلىك ءومىر» جايلى تۇسىنىكتەن تۋىنداپ، كەيىن ادامي ورتاق قۇندىلىقتارعا اۋىسقان. دىنمۇحامەد ىزتىلەۋدىڭ قازاقتاردىڭ جەرلەۋ سالت-ءداستۇرىنىڭ تابيعاتىنا قاتىستى ايتقان پىكىرى وسى سالتتىڭ ءمانىن جان-جاقتى اشىپ كورسەتەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، «و دۇنيەگە شىعارىپ سالۋ» كەزىندە قازاقتارعا ءتان تۋىستىق سەزىم، قايىرىمدىلىق سياقتى قاسيەتتەر ەرەكشە ايقىن كورىنەدى.

قازانى سوڭعى ساپارعا ابىرويمەن شىعارىپ سالۋ -مارقۇمنىڭ بۇكىل رۋى مەن جاقىندارىنا ارتىلعان قوعامدىق ماڭىزى بار مىندەت. ونىڭ وتباسى ءۇشىن بۇل تەك قايعى-قاسىرەت قانا ەمەس، سونىمەن قاتار ۇيىمشىلدىق، اۋىزبىرشىلىك، بەرەكەسىن باعالايتىن سىناق ىسپەتتەس. جەرلەۋ شىعىندارىنا ورتاقتاسۋ، قوناقتاردى ابىرويمەن كۇتۋ، بۇكىل تەگىمەن قايعىرۋ -جوعارى پاراساتتىلىقتىڭ بەلگىسى».

جوقتاۋ

جوقتاۋ -ازالاۋ، جەرلەۋ سالتىنداعى مىندەتتى ءان جانرى. عۇرىپتىق فولكلوردىڭ ازالاۋ اندەرىنىڭ سارىندارى كونە ارحايكالىق سيپاتىمەن ەرەكشەلەنەدى. قازاقتار -تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىنداعى جاقىن ادامىنىڭ ولىمىنە بايلانىستى قايعىسىن ارنايى مۇڭدى سارىندارعا سالىپ، بۇگىنگە دەيىن ايتىپ كەلە جاتقان ازداعان حالىقتاردىڭ ءبىرى. بۇل سالتتا كونە زامانداعى تاڭىرشىلدىك تۇسىنىكتەر مەن يسلامدىق كوزقاراستار قاتار كورىنىس تاپقان. جوقتاۋدى ايەلدەر وزدەرى شىعارىپ ايتاتىن بولعان. ەلدىڭ تۇلعالى ازاماتتارى ومىردەن وتكەندە اقىن، انشىلەر مارقۇمعا ارناپ كوركەمدىك دەڭگەيى بيىك جوقتاۋلار شىعارعان.

باشپايدى جوقتاۋ

قازاقتاردىڭ ومىرىنە مۇسىلمان ءدىنىنىڭ ەنۋىنە بايلانىستى ەجەلگى داستۇرلەرگە دە يسلام قاعيداتتارىنىڭ اسەرى سەزىلە باستادى. بۇل كونە جورالعىلاردىڭ دامۋ ۇردىسىنە دە زور ىقپالىن تيگىزدى. مىسالى، قاراستىرىلىپ وتىرعان ۇلگىنىڭ پوەتيكالىق ماتىنىندە «ءاعۋزۋ ءبيللا، ءبىسمىللا» سىندى قۇران سوزدەرى پايدالانىلادى. اقپارات بەرۋشىنىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ ءوزىنىڭ اكەسى مەن اعاسى جوقتاۋشى بولعان ەكەن. ورىنداپ بەرگەن ادام «باشپايدى جوقتاۋ» جونىندە مىناداي اقپارات ايتادى: «بۇل جوقتاۋدى ايتقاندا، اراسىندا قۇران سۇرەلەرى وقىلىپ وتىرادى. قاپتاپ كەلگەن قالىڭ ەل وعان توقتاۋ ايتادى.

ءوزىمنىڭ اكەم دە، توقتاعان دەگەن اعام دا، جوقتاۋشى بولاتىن. ماعان جوقتاۋدىڭ ءسوزىن سولار ۇيرەتكەن».

كوڭىل ايتىپ كورىسۋ

ازالاۋ ءراسىمىنىڭ مىندەتتى جانرلارىنىڭ تاعى ءبىرى -كورىسۋ. داۋىس پەن جوقتاۋ سياقتى ونىڭ ءارقيلى جاعدايلارعا بايلانىستى ايتىلاتىن بىرنەشە ءتۇرى بولادى. ولاردىڭ ءبىرى -قازا بولعان وتباسىنىڭ تۋعاندارىنا كوڭىل ايتۋ كەزىندەگى جىلاپ كورىسۋ. سالت بويىنشا، قازادا سول ۇيگە تۋىس بولىپ كەلەتىن ايەلدەر جەكە وتىرادى. ولارعا كوڭىل ايتىپ كەلگەن ادامدار جاقىنداپ كەلىپ، قۇشاقتاپ، كورىسۋ ايتادى. ۇسىنىلىپ وتىرعان ءاننىڭ ماتىنىندە يسلام شاريعاتتارى ولەڭمەن ورىلگەن. وندا مۇحاممەد پايعامباردىڭ ءومىرى تۋرالى حاديستەردەن الىنعان ولەڭ جولدارى كەزدەسەدى.

بۇركەۋىن العان ايەلدىڭ كورىسۋى

كورىسۋدىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى قازانىڭ جىلدىعىن بەرۋ كەزىندە ورىندالادى. اقپارات بەرۋشى ماعريپا اقاس قىزى وسى سالتتىڭ ەتنوگرافيالىق سيپاتتاماسىن بەرە وتىرىپ، مىناداي مالىمەتتەر كەلتىرەدى: «كۇيەۋى ولگەن ايەل ءبىر جىل بويىندا اتقارىلاتىن كادەلەر تۇسىندا (جەرلەۋ، جەتىسى، قىرقى، جىلى) باسىنا اق جاۋلىق جامىلىپ، بەلگىلى ورىندا وتىرادى. ازالى ايەلدىڭ بەلگىسى رەتىندەگى ەكى اق جاۋلىقتى، الماستىرىپ بايلايدى. مارقۇمنىڭ اسىنا سويىلاتىن اتتىڭ جال-قۇيرىعىن كۇزەپ، جىلىنا دەيىن بوس جىبەرىپ، سەمىرتەدى. ونى «تۇلدانعان ات» دەيدى. بۇل اتقا ءتىپتى ۇرىلاردىڭ ءوزى تيىسپەيتىن بولعان. كوشى-قون كەزىندە وسى «تۇلدانعان» اتقا مارقۇمنىڭ كيىمىن، قارۋ-جاراعىن، ت. ب. ارتىپ، ونى كوش الدىندا جەتەكتەپ جۇرەدى. قارالى ايەلدەر توبى كوش الدىندا ءجۇرىپ، زارلى داۋىسپەن جوقتاۋ ايتادى. سالت بويىنشا، جولداعى ەل-جۇرت ازالى كوشتىڭ الدىنان اس-سۋ الىپ شىعىپ، كوڭىل ايتىپ، جۇباتادى. كوزدەگەن قونىسقا قونعان سوڭ مارقۇمنىڭ جىلدىق كادەسى اتقارىلىپ، «تۇلدانعان اتپەن» قوشتاسۋ، جەسىردىڭ باسىنان قارالىعىن شەشۋ، ت. ب. راسىمدەرى وتكەرىلەدى. اقپارات بەرۋشىنىڭ مالىمەتىنشە، قىتاي قازاقتارىندا جەسىردىڭ باسىنا ازالى كۇندەرى اق بۇركەۋ سالىنىپ، ال جىل تولعان سوڭ كوك جاۋلىق سالىنادى. تومەندەگى كورىسۋ ۇلگىسى ازالى ايەلدىڭ باسىنان وسى اق بۇركەۋىن شەشكەن كەزىندە شىعارىلعان.

داۋىس ماقامى

ازالاۋ، جەرلەۋ ءراسىمىنىڭ تاعى ءبىر جانرى -داۋىس. ماعريپا اقاس قىزىنىڭ ايتۋىنشا، داۋىستىڭ دا تۇرلەرى بولادى. ولاردىڭ ءبىرى كوشكەن كەزدە ايتىلادى. مىسالى، باشپاي قايتىس بولعاندا، تابىتتىڭ الدىندا ءتورت ادام ءجۇرىپ، ارناۋلى ماقاممەن داۋىس سالعان. قاراستىرىلىپ وتىرعان داۋىس مۋزىكالىق جاعىنان، ەرتە زامانداعى وسى جانر سارىندارىنا جاقىن كەلەدى. ماتىندە قۇران سوزدەرى، سۇرەلەر مەن حاديستەردىڭ ەلەمەنتتەرى كەزدەسەدى. بۇل -بارشا مۇسىلماننىڭ جەرلەۋ راسىمىندەگى اجىراماس بولىگى.

الەكساندر ۆيكتوروۆيچ زاتايەۆيچ داۋىس جانرىن: «بۇل سارىندى جەسىر قالعان ايەلدەر كۇنىنە ءۇش رەت داۋىستاپ ايتىپ وتىرادى»، -دەپ سيپاتتاعان.

بالالار فولكلورىنىڭ سارىندارى

بالالار فولكلورى -حالىق شىعارماشىلىعىنداعى ماڭىزدى سالالاردىڭ بىرىنە جاتادى. ول مازمۇنى تەرەڭ كونە مۋزىكالىق سارىندارمەن استاسىپ جاتقان، بالا تاربيەسىندەگى رۋحاني وزەك بولىپ تابىلادى. ىزگىلىككە باۋليتىن بالالار فولكلورىنىڭ مازمۇنى -ونەگەلى، ءتىلى -كوركەم، جەڭىل جاتتالادى. ەرتە زاماننان بەرى بابالارىمىزدىڭ تاجىريبەسىندە جيناقتالعان دانالىقپەن ورىلگەن فولكلور -بالالاردىڭ مىنەز-قۇلقىن، دۇنيەتانىمىن، كوركەمدىك تالعامىن قالىپتاستىرۋدا ەرەكشە مىندەت اتقاراتىن ۇلتتىق تاربيە قۇرالى.

شىلدەحانا

جاڭا تۋعان نارەستەنىڭ ومىرگە كەلۋى -ءاربىر وتباسىنداعى اسا ماڭىزدى وقيعا. الەمنىڭ باسقا دا حالىقتارى سەكىلدى قازاق وتباسى دا شاڭىراققا جاس نارەستەنىڭ (اسىرەسە ۇل بالانىڭ) دۇنيەگە كەلۋىن ەرەكشە جاعدايدا اتاپ وتەدى. ونداي ءىس-شارالار بىرنەشە ءتۇرلى بولىپ كەلەدى. ءسابي دۇنيەگە كەلگەن كۇنى «شىلدەحانا تويى» جاسالادى. وعان جەكە ءبىر ءۇي دايىندالىپ، ەلدىڭ ۇلكەنى مەن كىشىسى جينالادى. سول ءۇيدىڭ بەلدەۋىنە تۋىرلىقتى شىر اينالدىرا ءتۇرىپ، ونىڭ سىرتىنا دا، ىشىنە دە سىرماق توسەپ تاستايدى. سىرماققا ەرلەر سىرتىندا، ايەلدەر ىشىندە اينالا وتىرىپ، ايتىسادى. ايتىسقا تۇسكەن ەكى ادام، كەرەگەنىڭ كوگىنەن قول الىسىپ، ء«بىسمىللادان» باستاپ، «امانداسۋمەن» جالعاستىرادى.

اراسىندا شاي قۇيىلادى. سول كەزدە: «شايدىڭ سۇراۋى بار ما؟» دەگەن ساۋال قويىلادى. ءسوز قاعىسۋ بارىسىندا اقىن قايدان كەلگەندىگىن ايتىپ، ءجونىن باياندايدى. ءتىزىلىپ وتىرعانداردىڭ ءارقايسىسى اتىن اتاپ، ءوزىن-ءوزى تانىستىرىپ شىعادى. ءار جاقتان كەلگەن اقىندار تۋعان ولكەسىندە كەڭ تاراعان سارىنعا سالىپ، ايتىسادى.

ءالدي-ءالدي

بەسىك جىرىندا ءار اتا-انا ءوزىنىڭ ارمان-تىلەگىن، بالاسىنىڭ بولاشاعىن قالاي ەلەستەتەتىندىگىن انمەن ورنەكتەپ، بالانىڭ قۇلاعىنا قۇيادى. «تاربيە -تال بەسىكتەن» دەگەن ۇستانىمدى قاتاڭ قاداعالايتىن حالقىمىز وسىنداي نازىك دۇنيەلەردى بالا تاربيەسىنە سىنالاپ كىرگىزۋدى شەبەر مەڭگەرگەن. ءارى، مۇنى قاراپايىم اۋەنگە قۇرىلعان جىر ءماتىنى ارقىلى انمەن الديلەپ وتىرىپ، ءسابيدىڭ ساناسىنا سىڭىرۋگە تىرىسقان. ءار كەزەڭدەگى بەسىك جىرى ماتىندەرىنىڭ مازمۇنىنان زامان كەلبەتىن كورۋگە بولادى. بالاعا دەگەن مەيىرىم مەن ىزگى تىلەكتەرگە تولى بەسىك جىرلارىنىڭ قاتارىنا «ءالدي، بوپەم»، «ءالدي-ءالدي» الپەشتەۋ ولەڭدەرى جاتادى. ء«الدي-ءالديدىڭ» اۋەنى بىرنەشە رەت قايتالاناتىن سارىنعا نەگىزدەلگەن. ونىڭ اۋەنى ەركەلەتۋ، ايالاۋ، تىنىشتاندىرۋ ينتوناتسياسىنا قۇرىلىپ، بەسىك تەربەلىسىنە ۇيلەسەتىن جاعىمدى ۇنمەن اندەتىلەدى.

بەسىك جىرى

بەسىك جىرى - بالالار فولكلورىنىڭ نەگىزىن قۇرايتىن جىرلاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. بەسىك جىرىنىڭ مازمۇنىندا حالىقتىڭ تۇپكى تاريحىنىڭ، ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ، ەجەلگى دۇنيەتانىمى كورىنىس بەرەدى. بەسىك جىرىنىڭ نەگىزگى قىزمەتى -ءبىرقالىپتى ءسوزدى ادەمى اۋەنمەن بەسىك تەربەلىسىنە ىڭعايلاي اندەتىپ، ءسابيدى تىنىشتاندىرۋ، ونىڭ جان جۇيەسى مەن ساناسىنا ۇلتتىق تاربيەنىڭ العاشقى ءنارىن ءسىڭىرۋ.

قازاق بەسىك جىرىنىڭ ۇلگىلەرىن العاش رەت 1905 -جىلى ءا. ديۆايەۆ جاريالادى. ادەبيەتشى-عالىمدار م. اۋەزوۆ، س. قاسقاباسوۆ، ب. ۋاحاتوۆ، ك. ماتىجانوۆ انىقتاما بەرگەن بولسا، مۋزىكاتانۋدا ۆ. م. بەليايەۆ، ۆ. ۆينوگرادوۆ، ب. ەرزاكوۆيچ اۋەندىك جاعىن قاراستىردى.

«بەسىك جىرىنىڭ» مۋزىكالىق ەرەكشەلىكتەرىندە بىركەلكى ىرعاقتىڭ قاراپايىمدىلىعى (ىرعاقتىڭ كۇردەلى تۇرلەرى سيرەك جاعدايدا كەزدەسەدى) ، اۋەندىك جەلىسىندەگى تۇراقتى دىبىسقا تاۋەلدىلىگى، العاشقى مەلوتارماقتىڭ سۋبكۆارتادان نەمەسە تۇراقتى دىبىستان باستالۋى، ماجورلىق لادتا جازىلۋىنىڭ كوپتەپ كەزدەسۋى (بىرەن ساران ۇلگى مينورلىق باعىتتا دا بار)، بەسىك تەربەلىسىنە وراي، ولشەمنىڭ تۇراقتىلىعى اڭعارىلادى. ءاننىڭ مازمۇنىنان انا مەيىرىمى، ءسابيىنىڭ بولاشاعىنا ارتىلعان زور ءۇمىتى كورىنىس تاپقان.

تۇساۋ كەسۋ جىرى

حالقىمىز ءوسىپ كەلە جاتقان ءسابيدىڭ ءاربىر ءومىر كەزەڭدەرىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعان. ونىڭ ەڭ العاشقى وزىندىك قادامى دا وتباسىندا ۇلكەن مەرەكە رەتىندە اتالىپ، وسى كۇنى ارنايى ءراسىم وتكىزىلىپ، بۇل مەرەكە قۇرمەتىنە اندەر شىرقالعان. بالانىڭ العاشقى قادام باسۋىنا قاتىستى تۋعان ولەڭدەردىڭ ءبىرى -«تۇساۋ كەسۋ جىرىنىڭ» ءتۇپ-توركىنى كونە زامانداردان باستاۋ الادى. بالانىڭ العاشقى ءتاي-ءتاي باسقان ۇيىندە تۋىستار مەن دوستارى جينالادى. قوناقتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاسى ۇلكەنى، ادەتتە اجەلەر نەمەسە اناسىنىڭ ءوزى بالانىڭ اياعىنا الا ءجىپتى بايلايدى دا بالانى ورتاعا تۇرعىزىپ، ءجىپتى قايشىمەن نەمەسە پىشاقپەن كەسەدى. سوسىن بالانى قولىنان جەتەكتەپ، ءۇي ىشىندە جۇرگىزىپ، «تۇساۋ كەسۋ جىرىن» ايتادى. ولەڭنىڭ مازمۇنىنان بايقالاتىنداي، بالاعا ارنالعان ولەڭ عيبراتتىق تاعلىمدىق سيپات يەلەنەدى. ءاننىڭ اۋەنى قاراپايىم، سينكوپا ىرعاعى باسىنان اياعىنا دەيىن ساقتالعان.

اساۋ ماستەك

اتقا وتىرۋ شەبەرلىگىن مەڭگەرۋگە دايىندىق بالالار ويىنى «اساۋ ماستەك» تالاپتارىندا كورىنىس تاپقان. بۇل -سپورتتىق سيپاتقا يە ويىن، بالالاردىڭ ارىق، كوتەرەم ماستەك اتتى باس بىلدىرۋىنەن باستالادى. ونى ءبىر-بىرىنەن ءبىر جارىم-ەكى مەتر قاشىقتىقتاعى جەرگە نىق قاعىلعان ەكى قازىق ارقىلى بەينەلەيدى. ولاردىڭ اراسىنا جەردەن 50-70 سم بيىكتىكتە شيراتىلعان قىل ارقان تارتىلادى. تارتىلعان ارقاننىڭ ورتاسىنا ەسكى كورپە، كيىز يا بولماسا تون تاستالادى. ويىن جۇرگىزۋشى «كوتەرەم ماستەككە» مىنگىسى كەلەتىندەردى شاقىرادى. جۇرگىزۋشىنىڭ شاقىرۋىنان كەيىن ورتاعا ءوزىنىڭ ەپتىلىگىن سىناعىسى كەلگەن بالا شىعادى. ول: «ەگەر بۇل باسبىلمەگەن اساۋ بولسا، ناعىز شاباندوزعا كەزىكپەي ءجۇر ەكەن. بەر ماعان تايانىش ەتەر تاياقتى» -دەيدى. جۇرگىزۋشى وعان تاياقتى بەرىپ تۇرىپ، «اتتى باس بىلدىرگەندە، تاياقتى ءۇش رەت قانا پايدالانۋعا رۇقسات بەرەمىن» -دەيدى.

ويىنشىلار تاياققا سۇيەنىپ، مالداس قۇرىپ، كەرىلىپ تۇرعان ارقاندا وتىرىپ، جەردەن تاقيانى الۋى كەرەك. ەگەر ول بۇل شارتتى ورىنداي السا، ۇتادى دا جۇرگىزۋشى جازاعا تارتىلادى. ال، ويىنشى ارقاننان اۋىپ تۇسسە، ءوزى جازاعا ۇشىرايدى. بارلىق جاعدايداعى «جازالاۋدىڭ» ءمانىسى: جەڭىلگەن ادامنىڭ ءان ايتۋى، تاقپاق وقۋى، نەمەسە اتەش بولىپ شاقىرۋى، ەشكى بوپ باقىرۋى، تۇيە بوپ بوزداۋى كەرەك. مۇنىڭ بارلىعى بالالاردىڭ وزدەرىن ەركىن، ورتاداعى ەرەكشە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرىپ، كوڭىلىن كوتەرە تۇسەدى.

«اساۋ ماستەك» ويىنى مىنا سالتتان شىعۋى مۇمكىن. «اساۋ ماستەك»، -ياعني «ماستەك» دەپ، تەك شارۋاشىلىقتىڭ قارا جۇمىسى ءۇشىن عانا پايدالاناتىن، تۇرقى الاسا اتتاردى اتاعان. ويىننىڭ ءمانىسى مىنادا: ەگەر ويىنشى بالا وسى ماستەكتى يگەرە الماسا، ونىڭ ءوز قۇرداستارىنىڭ اراسىنداعى ەپتىلىك بەدەلى تومەندەيتىن بولادى. سوندىقتان دا «اساۋ ماستەك» ويىنىنا بالالار الدىن الا دايىندالىپ، ورنىقسىز ارقان ۇستىندە تەپە-تەڭدىك ساقتاۋعا جاتتىعادى.

اڭداردىڭ ايتىسى

بالالار ويىنىندا ءاربىر قاتىسۋشى اڭ-قۇستىڭ داۋىسىن سالىپ، ءوزىنىڭ قابىلەتى مەن شەبەرلىگىن تانىتىپ، بەينەلەگەن حايۋاناتتارىنىڭ سىرتقى ءتۇرى مەن ەرەكشە قىلىعىن كورسەتۋگە ءتيىس بولعان.

كوڭىلدى ءان ايتىلاتىن ويىن «اڭداردىڭ ايتىسى»، -دەپ اتالادى. ويىن باستالار الدىندا ايۋدى بەينەلەيتىن بالا، قويدىڭ تەرىسىن باسىنا جامىلىپ، دەنەسىنىڭ جوعارعى جاعىن تەرىمەن وراپ، شيراتىلعان ءتۇبىت ورامالدى بايلاپ، قۇيرىققا ۇقساتىپ جاپسىرعان؛ قاسقىردى سومداعاندا -تاقيانى شيراتىپ قۇلاق ىستەپ، تاققان؛ تۇيە بولاتىن ويىنشى بۇگىلگەن شىنتاعىن تاياققا سۇيەپ، تىماق نەمەسە تاقيا كيگەن؛ قوياندى ەكى اق ورامالدى بۇتاققا بايلاپ، قۇلاق جاساپ بەينەلەگەن جانە ت. ب.

جۇرگىزۋشى بالالاردى الاڭقايعا، يا بولماسا اعاشتىڭ قاسىنا جيناپ، كىرىسپە سوزىمەن ويىندى باستايدى.

ويىن سوڭىندا جۇرگىزۋشى: «مىنە، ەندى قىس كەلدى، قار جاۋدى. قانەكي، وزىمىزگە ازىق تابۋعا اتتانايىق» -دەپ، ءان شىرقايدى. بارلىق جينالعان «اڭدار» كەلىسەدى دە جان-جاققا تارايدى.

EL. KZ