كورشى ەلدەگى قازاق باسپا ءسوزى: تاشكەنتتە رەسپۋبليكالىق قازاق گازەتى قالاي اشىلعان ەدى

قازاقستانداعى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى قىزمەتكەرلەرى كۇنى قارساڭىندا «قازاقپارات» ح ا ا ءتىلشىسى اتالمىش گازەتتىڭ باس رەداكتورى اقان تاشمەتوۆپەن اڭگىمەلەسكەن ەدى.

سۇقباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

- جالپى، تاشكەنت الاش ارداقتىلارىنىڭ ءىزى قالعان قالا عوي، وندا تالاي قۇندى مادەني مۇرالارىمىز جاتىر. مۇندا ءبىر كەزدە قازاق باسپا ءسوزى دە وركەندەدى ەمەس پە؟ وسى تۋرالى ايتساڭىز؟

- ۇلت تاريحى مەن ءتىل تاريحى جونىندە ءسوز قوزعالعاندا، ءبىزدى تۇركىتەكتەس حالىقتارمەن بىرگە ورتالىق ازيانى، انىعىراعى، ۇلان- بايتاق تۇران جازىعىن مەكەن ەتكەن قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسىندا جازبا ادەبيەت پەن العاشقى باسپا ءسوز قۇرالدارى قاشان پايدا بولعاندىعى قىزىقتىراتىنى راس. ارعى عاسىرلاردى ايتپاعاندا، ⅩⅨ عاسىردان بەرگىدەگى تاريحقا نازار سالىپ قاراساق، ورتا ازياداعى بۇكىل قازاق جەرى مەن ەلى الدىمەن تۇركىستان گەنەرال- گۋبەرناتورلىعىنىڭ (1867-1917 ج ج.)، ودان بەرىدە، ياعني قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن تۇركىستان اۆتونوميالىق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىنىڭ (1918-1924 ج ج.) قۇرامىندا بولعانىن كورەمىز. تاشكەنتتەگى ءا. ناۋاي اتىنداعى ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ مۇراعاتى مەن سيرەك كەزدەسەتىن قورلارىندا قازاق باسپا ءسوزى تاريحىنا بايلانىستى قۇندى ماتەريالدار وتە مول.

ولاردىڭ اراسىندا تۇركىستان ولكەسىنىڭ قوعامدىق- ساياسي ومىرىندە وراسان زور ءرول اتقارعان قازاق زيالىلارى جايلى دا باي اقپاراتتىق قۇجاتتار جەتكىلىكتى. اسىرەسە م. شوقاي، م. تىنىشپايەۆ، ت. رىسقۇلوۆ، س. قوجانوۆ، ن. تورەقۇلوۆ، س. سەيفۋللين، س. اسفەندياروۆ، م. جۇمابايەۆ، ج. ايماۋىتوۆ، ي. توقتىبايەۆ، ح. دوسمۇحامەدوۆ، د. دوسمۇحامەدوۆ، ع. مۇراتبايەۆ، ت. جۇرگەنوۆ، ا. سەرعازيەۆ، س. ەسقارايەۆ، قوڭىر-قوجا قوجىقوۆ، ا. ورازبايەۆ، ە. وماروۆ، ح. بولعانبايەۆ سياقتى قازاقتىڭ ءور تۇلعالارى جايلى مالىمەتتەر كەز كەلگەن جاندى وزىنە باۋراپ الادى. 1870-1883 -جىلدار ارالىعىندا قازاق ەلىنىڭ رۋحاني مۇقتاجدىعىن قاناعاتتاندىرىپ تۇرعان ەڭ العاشقى قازاق ءۇنقاعازى - «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتى»، مەرزىمدىك باسىلىمدار - «بىرلىك تۋى»، «اق جول»، «الاش»، «كەدەي ايناسى»، «جاس قايرات» گازەتتەرى مەن «شولپان»، «سانا» جۋرنالدارى جونىندەگى قۇندى دەرەكتەر ءالى دە تەرەڭىرەك زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

اتالعان گازەتتەر مەن جۇرنالدار تەك جالپى قازاق ۇلتى ءۇشىن عانا ەمەس، بولاشاقتىڭ يەلەرى بولمىش جاستار ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى ءرول اتقارعاندىعى ءسوزسىز. 1918 -جىلدىڭ شىلدە ايىندا نەگىزى قالانعان «جاس ازامات» گازەتىنىڭ، سوسىن 1921 -جىلدىڭ ناۋرىز ايىنان باستاپ جارىق كورگەن «جاس الاش» باسىلىمىنىڭ قازاق جاستارىنا جاڭا باعىت پەن باعدار بەرۋ كوشىن باستاعاندىعىن قازىرگى زامانداستارىمىزدىڭ كوبى بىلە بەرمەيدى.

ايتسە دە كەڭەس وكىمەتى جاستارعا باعىت- باعدار بەرۋدەگى «كەمشىلىكتەرى ءۇشىن» سىلتاۋىمەن «جاس الاشتى» جاۋىپ تاستاعان سوڭ، ونىڭ ورنىنا 1922 -جىلدىڭ 1-قىركۇيەگىنەن «جاس قايرات» گازەتى شىعا باستادى. تۇركىستان جاستار كوميتەتى مەن ورتالىق ازيا بيۋروسىنىڭ ورگانى بولىپ سانالعان بۇل باسىلىمنىڭ العاشقى رەداكتورى ەرعالي الدوڭعاروۆ ەسىمدى ازامات ەدى. بۇل باسىلىم 1924 -جىلدان باستاپ جۇرنالعا اينالدى.

كوپ وتپەي-اق، 1924 -جىلدىڭ 8-اقپانىنان باستاپ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىمەن بىرگە ونىڭ قوسىمشاسى - «لەنينشىل جاس» جارىق كوردى. 1926 -جىلدان ول «جاس قازاق» دەگەن اتپەن ءوز الدىنا وتاۋ تىكتى دە، 1927 -جىلدىڭ 22-قىركۇيەگىنەن «لەنينشىل جاس» بۇرىنعى اتاۋىنا قايتا ورالدى. بۇگىنگى تاڭدا «جاس الاش» دەگەن اتپەن قازاق جاستارىنىڭ سۇيىكتى باسىلىمىنا اينالعان بۇل ءۇنقاعاز مەرەيلى 100 جاسقا تولىپ وتىر.

- وسىناۋ داڭقتى باسىلىمداردان سوڭ وزبەكستانداعى قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ جاي-كۇي قالاي بولدى؟

- ءبىرشاما ۇزىلىستەن سوڭ قازاقتار ءجيى شوعىرلانعان ءبىرقاتار اۋدانداردا قازاق تىلىندە گازەتتەر شىعىپ تۇردى. ولاردىڭ اراسىنان تاشكەنت وبلىسىنىڭ بوستاندىق اۋدانىنىڭ «كوممۋنيزم ءۇشىن» (قازىرگى اتاۋى «بوستاندىق داۋسى»)، جوعارىشىرشىق اۋداندىق «قارقىن»، جىزاق وبلىسىنداعى ءمىرزاشول اۋداندىق «دوستىق»، ناۋاي وبلىسىنداعى تامدى اۋداندىق «تامدى شارۋاگەرى»، ءۇشقۇدىق اۋداندىق «ءۇشقۇدىق»، كەنيمەح اۋداندىق «كەنيمەح تاڭى» سەكىلدى گازەتتەردى اتاپ وتۋگە بولادى. جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ جەتىستىك- تابىستارىن دا، كەمشىلىك- جەتىسپەۋشىلىكتەرىن دە كوتەرىپ، جوعارى بيلىككە جەتكىزىپ وتىرۋدا ولاردىڭ ۇلەستەرى ايرىقشا ەدى دەسەم، قاتەلەسپەيتىن شىعارمىن.

- دەگەنمەن، ودان كەيىنگى جىلدارى قازاق تىلىندە رەسپۋبليكالىق گازەت اشۋ ماسەلەسى بىرنەشە جىلعا سوزىلىپ كەتكەن سياقتى عوي. كەيبىر قيىن جاعدايلار دا بولدى ەمەس پە؟

- 1989 -جىلى كوكتەمدە وزبەكستان ك پ ورتالىق كوميتەتى رەسپۋبليكاداعى بىرنەشە باۋىرلاس تىلدەردە ورتالىق گازەتتەر شىعارۋ جونىندە ارنايى قاۋلى قابىلدادى. دەيتۇرعانمەن، ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى بۇل قاۋلىنىڭ جۇزەگە اسۋى قيىنداپ كەتتى. سول سەبەپتى رەسپۋبليكانىڭ قازاقتار ءجيى شوعىرلانعان اۋداندارىنان شاقىرىلعان ءبىر توپ جۋرناليستەر ورتالىق كوميتەتكە كۇنارا قاتىناپ، الداعى مىندەتتەر مەن اتقارىلۋعا ءتيىستى مىندەتتەردى قانشا تالقىلاساق تا، ەش ناتيجە شىعا قويمادى.

ارادا قىس ءوتىپ، 1990 -جىلدىڭ كوكتەمى دە كەلدى. استانامىز تاشكەنتكە ءجيى قاتىناپ ءجۇرىپ، ازدى- كوپتى كاسىپتەستەرمەن، جوعارى وقۋ ورىندارىندا جۇمىس ىستەيتىن قازاق وقىتۋشىلارمەن، وزدەرىن كورمەسەك تە، اتاق- داڭقىن ەستىپ جۇرەتىن ءبىرقاتار عالىم اعالارمەن تانىسىپ الدىق. سول ەكى ارادا قازاقستان جانە وزبەكستان رەسپۋبليكالارىنىڭ باسشىلارى ن. نازاربايەۆ پەن ي. كاريموۆتىڭ كەزدەسۋىندە وزبەكستاندا «دوستىق تۋى» اتتى قازاق گازەتىن، ال قازاقستاندا «دۋستليك بايروعي» دەگەن اتپەن وزبەك گازەتىن شىعارۋعا كەلىسىم جاسالۋىنا وراي رەسپۋبليكالىق قازاق مادەني ورتالىعىندا وتكەن كەزەكتى ءبىر باسقوسۋدا رەسپۋبليكالىق قازاق گازەتىن شىعارۋعا ات سالىساتىن ىنتالى توپ قۇرىلدى.

قويىن داپتەرىمنىڭ ءبىر بۇرىشىندا سول توپ مۇشەلەرىنىڭ اتى- جوندەرى وسى كۇنگە دەيىن جازۋلى تۇر. مىنە، ولار: ج. قالىمبەتوۆ، م. بەكبەرگەنوۆ، ت. ايداروۆ، م. ورازوۆ، ق. سەيدانوۆ، ب. تۇرعىنبايەۆ، ە. تولەپبەرگەنوۆ، ا. سەيداحمەتوۆ، ن. تورشايەۆ، ءۇ. اسقاروۆ، ءا. تىلەۋبەكوۆ، ك. بالىقبايەۆ، ش. ورىنبايەۆ، ب. قالماحانوۆ، ن. وماشەۆ، د. تاجەنوۆ ، ا. تاشمەتوۆ، ق. ەرنيازوۆ ، ءا. ءدۇلدۇلوۆ، د. قالدىبايەۆ جانە ت. ب. ءبىز گازەت قاشان شىعادى، قالاي شىعارامىز دەپ جۇرگەندە، كومپارتيا و ك-نىڭ قاۋلىسى ءوز كۇشىن جويعانى جونىندە حابار كەلدى.

اۋەلگى جەلىگىمىز سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، نە ىستەرىمىزدى بىلمەي داعدارىپ قالدىق.

ىنتالى توپ مۇشەلەرىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ سالى سۋعا كەتىپ، قولىن ءبىر-اق سەرمەپ كەتىپ قالعاندارى دا بولدى. ايتكەنمەن، جىگەرلى، العان بەتىنەن قايتپايتىن جۇرەكتى جىگىتتەردىڭ ءبىرازى الدان ءۇمىت كۇتىپ، بۇل ءىستى اياقسىز قالدىرماۋعا بەلدى بەكەم بۋعان- تۇعىن. اسىرەسە تامدى اۋداندىق گازەتىنىڭ بايىرعى رەداكتورى ءجۇسىپ القوجايەۆ، ءمىرزاشول اۋداندىق گازەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى ءابدالىم تىلەۋبەكوۆ جانە مەن ۇشەۋمىزدىڭ جۇبىمىز جازىلماي، الداعى جوسپارلارىمىزدى جەتىلدىرە بەردىك. بىردە ورتالىق كوميتەتتىڭ ۇلتارالىق قاتىناستار ءبولىمىنىڭ سەكتور مەڭگەرۋشىسى ارتىقباي ۇكىبايەۆتىڭ كابينەتىندەگى كەزەكتى جيىننان شىعىپ، ۇلكەن كوشەنى قيىپ وتە بەرگەنىمىزدە، الدا بارا جاتقان مەنى ءبىر ماشينا قاعىپ كەتىپ، جالپ ەتىپ اسفالت ۇستىنە قۇلاپ تۇسكەنىم بار. سەرىكتەرىم كوتەرىپ الىپ، بىلايىراق شىعارىپ، ەسىمدى جيعىزعانشا، الگى جۇرگىزۋشى ساباز تايىپ وتىرعان ەكەن. قيىلىستاعى ميليتسيونەر كەلىپ، حال- جايىمىزدىڭ جامان ەمەس ەكەندىگىن كورگەن سوڭ، ءبىز دە ول ارادان تەزىرەك كەتۋگە اسىقتىق. كەيىننەن ۇشەۋمىز ءار كەزدەسكەن سايىن سول وقيعانى ەسكە الىپ، كۇلىسىپ جۇردىك.

- سول قيىندىقتاردان سوڭ «دوستىق تۋى» گەزەتى قالاي اشىلدى؟

- سونىمەن 1990 -جىل دا اياقتالۋعا جاقىن قالعاندا، انىعىراعى 1990 -جىلعى 6 جەلتوقسان كۇنى وزبەك ك س ر جوعارعى كەڭەسى ءتورالقاسى مەن وزبەك ك س ر پرەزيدەنتى جانىنداعى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ «حالق سۋزي»، «نارودنوە سلوۆو»، «حاقيقاتي ۋزبەكيستون»، «دوستىق تۋى» جانە «لەنين بايراگى» گازەتتەرىن شىعارۋدى قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» №175-ХІІ قاۋلىسى اسپاندى قاپتاعان قارا بۇلتتىڭ اراسىنان شىققان كۇندەي بولىپ جارق ەتە قالدى. 1990

-جىلعى جەلتوقساننىڭ 31 كۇنى تاڭەرتەڭگى ساعات 9.00-دە وزبەكستان ك پ و ك-نىڭ يدەولوگيا حاتشىسى جاحونگير حاكيموۆيچ حاميدوۆتىڭ كابينەتىندە قازاق گازەتىنىڭ جاعدايى تۋرالى ماسەلە قارالىپ، وعان «شارق» باسپا- پوليگرافيا كونسەرنىنىڭ باسشىسى يسلام شاعۇلاموۆ، مەملەكەتتىك باسپا ءسوز كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ۋباي ابدۋرازاقوۆ، پرەزيدەنتتىڭ مەملەكەتتىك كەڭەسشىسى شاحوبيددين زياموۆ، و ك-تىڭ ۇگىت- ناسيحات ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى اببوس ۋسمانوۆ، پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ ۇلتارالىق قاتىناستار ءبولىمىنىڭ سەكتور مەڭگەرۋشىسى ارتىقباي ۇكىبايەۆ، كابميننىڭ باسپا ءسوز جانە ناسيحات ءبولىمىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرى وڭعار سادىبەكوۆتەر قاتىستى. قاۋلىنىڭ ورىندالۋى نەلىكتەن كەشەۋىلدەپ جاتقانى جونىندە گازەت رەداكتورى مىندەتىن اتقارۋشىنىڭ ورىنباسارى رەتىندە ماعان سۇراق قويىلعاندا، بۇعان قازاقشا شريفتەر بازاسىنىڭ جوقتىعى مەن كادرلار جەتىسپەۋشىلىگى نەگىزگى سەبەپ بولىپ وتىرعانىن باياندادىم.

و ك حاتشىسى ۇكىمەت قاۋلىسىنىڭ ورىندالماي جاتقانىنا نارازىلىعىن ءبىلدىرىپ، جاۋاپتى جولداستاردىڭ بىرنەشەۋىنە ەسكەرتۋ جاسادى. سوسىن ا. ۇكىبايەۆقا شىمكەنت وبلىستىق پارتيا كوميتەتىمەن حابارلاسىپ، قازاق گازەتىن ۋاقىتشا سونداعى باسپاحانادا باسىپ شىعارا تۇرۋ جونىندە كەلىسىم جاساۋدى تاپسىردى. ال ءباسپاسوز كوميتەتىنىڭ باسشىسىنا قازاق گازەتىنىڭ وكىلىنە 10 توننا قاعاز ءبولىپ، جۇك ماشيناسىمەن قامتاماسىز ەتۋ جۇكتەلدى. گازەتتىڭ العاشقى رەداكتورى مىندەتىن اتقارۋشى جۋرناليست قايبۋللا ەرنيازوۆ بولاتىن. كەيبىر سەبەپتەرگە بولا، تۇڭعىش سان شىعار الدىندا بۇل ورىنعا مەن تاعايىندالدىم. «دوستىق تۋىنىڭ» العاشقى سانى 1991 -جىل شىمكەنت وبلىستىق باسپاحاناسىندا باسىلدى. 1 ايعا جۋىق ۋاقىتتىڭ ىشىندە گازەتتىڭ 11 سانىن جارىققا شىعاردىق.

- گازەت ۇجىمى، ونى شىعارۋعا اتسالىسقان بەلسەندى اۆتورلار جايلى ايتىپ بەرسەڭىز.

- باستاپقىدا ىنتالى توپتىڭ قۇرامىندا بولعان تامدىلىق ءجۇسىپ القوجايەۆ اعامىز گازەت جابىلعانعا دەيىن ناۋاي وبلىسى بويىنشا مەنشىكتى ءتىلشى، بەلسەندى ناسيحاتشى رەتىندە قىرۋار ەڭبەك ءسىڭىردى. ال مىرزاشولدىك ءابدالىم تىلەۋبەكوۆ اۋەلى جىزاق، سىرداريا وبلىستارى بويىنشا مەنشىكتى ءتىلشى، بەرتىن كەلە باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى بولىپ، جاس تىلشىلەردىڭ باپكەر- ۇستازىنا، رەداكسيانىڭ بەتكە ۇستار ماقتانىشىنا اينالدى. ارداگەر جۋرناليستەر فايزوللا جۇماقۇلوۆ، داراپ دارمەنوۆ، قۇلنازار يبراگيموۆتار وتكىر دە ۋىتتى تىلمەن جازىلعان ساتيرالىق ماقالالار مەن فەلەتونداردىڭ، سىقاقتار مەن سكەتچ- ينتەرمەديالاردىڭ ناعىز مايتالماندارى اتاندى. اقىن، پروزايك، ايتىسكەر مەكەمباي وماروۆ سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى جۋرناليست رەتىندە وقىرماندى ەلەڭ ەتكىزەتىن تىڭ تاقىرىپتارعا قالام تارتىپ، حالىقتىڭ قالاۋلى ءتىلشىسى رەتىندە تانىلدى.

اسىرەسە رەداكتسيانىڭ ساياسات جانە پارلامەنت ءبولىمىنىڭ رەداكتورى ۇسەن اسقاروۆتىڭ قالامىنان تۋىنداعان وتكىر دە وزەكتى، كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيتىن باتىل ويلى ماقالالارى «دوستىق تۋىنىڭ» ۇستانعان پوزيتسياسىن ايقىن كورسەتىپ، گازەتكە دەگەن سەنىمدى كۇشەيتە ءتۇستى. قاراقالپاقستانداعى مەنشىكتى ءتىلشىمىز مۇراتباي ۇلىقمانوۆتىڭ قالامىنا ءتان وچەركتەر، فەلەتوندار مەن سىن ماقالالاردىڭ قازاق باسىلىمىنىڭ ەل ىشىندەگى ابىروي- بەدەلىن ارتتىرۋعا ەسەلى ۇلەس قوسقانىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. اعا جۋرناليستەردىڭ قاتارىن وزىندىك جازۋ ءستيلى مەن ەرەكشەلىگى بار گۇلنار بايجانوۆا، ءنۇربيبى وماروۆا، قارلىعاش مامبەتوۆا، تۇرسىناي جايلاۋبايەۆا، ءزاميرا قۇدايبەرگەنوۆا راۋىشتەس قىز-كەلىنشەكتەر لەگى تولىقتىرىپ وتىردى.

ال گازەتكە كەشتەۋ كەلگەن فاريشتىق زيادۋللا پىرەتوۆ ەشكىمگە ۇقسامايتىن وزىندىك قولتاڭباسىمەن، وزەكجاردى پروبلەمالىق ماقالالارىمەن گازەت تاريحىندا ماڭگىلىك جازىلىپ قالدى. گازەتتىڭ ناعىز جاناشىرلارى جونىندە ءسوز قوزعالعاندا، قاراقالپاقستاندىق دارياباي شاراپيەۆ، بالتاباي ءادىلوۆ، كەنيمەحتىق نارباي قوجاحمەتوۆ، ەسكەندىر ءسادۋاقاسوۆ، ءۇشقۇدىقتىق پولات سالقاموۆ، سىرداريالىق ءىلياس ايىنوۆ، سەيدۋالى ورازاليەۆ، جىزاقتىق پەردەباي ەرگەشوۆ، سەرىك ءجۇنىسوۆ، تويتوبەلىك داداجان قاجىبەكوۆ، ءانۋار ءناشىروۆ، قىبىرايلىق قامبار احمەتوۆ، تەمىر قادىروۆ، تۇرعىنباي ەشتايەۆ، جوعارىشىرشىقتىق بوران قىدىروۆ، اعايىندى اكىم جانە ءابدۋالى امانقۇلوۆتار، بوستاندىقتىق دۇيسەن ساتايەۆ، مۇسىرمان ورىنبايەۆ، ءالىزاق اناروۆ، تاشكەندىك ابزەلبەك شىلدەباي ۇلى سەكىلدى ازاماتتاردى ايرىقشا اتاپ وتكىم كەلەدى.

- گازەت قاي كەزگە دەيىن شىقتى؟

- «دوستىق تۋى» گازەتى 1993 -جىلدىڭ 9-اقپانىنان ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتىپ، ونىڭ ورنىنا «نۇرلى جول» اتتى اپتالىق گازەت كەلدى. پوليگرافيالىق بازا، باسىبايلى باسپانا، جىلدىق تارالىم قورى، بيۋدجەتتەن بولىنگەن قارجى تولىعىمەن جاڭا گازەتتىڭ ەسەبىنە ءوتتى. گازەتتىڭ اتى وزگەرگەنمەن، زاتى ساقتالىپ قالدى.

- راقمەت، امان بولىڭىز.

اۆتور: بەگابات ۇزاقوۆ