قاجىلىق جولى قالاي اشىلدى؟

None
None
نۇر-سۇلتان.قازاقپارات - رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىستانبۇلداعى ەلشىسى الەكساندر يۆانوۆيچ نەليدوۆ 1890 -جىلدىڭ 22-ناۋرىزىندا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جيددا قالاسىندا شۇعىل تۇردە ورىس كونسۋلدىعىن اشۋ كەرەكتىگى جونىندە قىزمەتتىك دەپەشا جىبەرەدى.

ديپلومات ورتالىقازيالىق تەمىرجولدىڭ ىسكە قوسىلۋىنىڭ ناتيجەسىندە كيەلى مەكەندەرگە زيارات ەتۋشى مۇسىلماندار سانىنىڭ ەلەۋلى ارتۋىنا بايلانىستى ولارعا يمپەريانىڭ قامقورلىعى قاجەتتىگىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى.

كونسۋلدىقتىڭ باستى مىندەتى رەتىندە مىڭداعان رەسەيلىك مۇسىلماننىڭ مۇددەسىن قورعاۋ جانە رەسەيگە يسلام ءدىنى ىقپالىنىڭ تەرىس اسەرلەرىنىڭ الدىن الۋ شارالارى انىقتالدى.

رەسەي XIX عاسىردىڭ اياعىندا پارسى شىعاناعى مەن جالپى ارابيادا «ءىس ساياساتى» اتتى جاڭا سىرتقى ساياسي تۇجىرىمداماسىن قولعا العان بولاتىن. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى ايماقتا رەسەيدىڭ ەكونوميكالىق، ساۋدا مۇددەلەرىن كۇشەيتۋ ەدى. سول كەزەڭدەگى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ساراپتامالىق قۇجاتتارىندا جيددا قالاسىنداعى كونسۋلدىقتىڭ قىزمەتى ارابيا تۇبەگىندەگى، قىزىل تەڭىز ايماعىنداعى ساياسي احۋالدى، سونداي- اق مەككەدەن باستالىپ بارشا مۇسىلمان الەمىنە تارايتىن ءدىني، ساياسي پيعىلدار مەن اعىمداردى باقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەلىنگەن.

ەلشى ا. نەليدوۆ مينيسترلىككە جولداعان حاتتارىنىڭ بىرىندە: «ءبىزدىڭ يمپەريانىڭ قۇزىرىنداعى تۇركىستاندىقتار مەن ورتا ازياداعى باسقا دا مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ومىرىندەگى ماڭىزدى وقيعا - قاجىلىقتى اتقارۋعا كومەك پەن قامقورلىق جاساۋىمىز جۇيەلى ءارى ءماندى بولۋى ءتيىس، سونىمەن بىرگە رەسەي يمپەرياسىنىڭ جيدداداعى كونسۋلى مۇسىلمان بولۋى ماڭىزدى»، دەگەن.

1890 -جىلدىڭ 15-تامىزىندا يمپەراتور III الەكساندر كونسۋلدىقتى تاعايىنداۋ ماسەلەسىن قولداپ، بۇل جونىندە ديپلوماتيالىق ارنالار ارقىلى وسمان يمپەرياسى حاباردار ەتىلەدى.

رەسەيدىڭ جيدداداعى ءبىرىنشى كونسۋلى بولىپ تاتار شاحيماردان ميرياس ۇلى يبراگيموۆ تاعايىندالادى. رەسەي يمپەرياسىنىڭ ارابياداعى تۇڭعىش ديپلوماتى 1841 -جىلى ورىنبور گۋبەرنياسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ءسىبىر كادەت كورپۋسىندا ءبىلىم الىپ، ومبى قالاسىنداعى اسكەري كانتونيستەر مەكتەبىندە تاتار، قازاق تىلىنەن اۋدارماشى ماماندىعىن ءتامامداعان. قىزمەتتىك جولىن كوكشەتاۋداعى وڭىرلىك پريكازدىڭ حاتشىسىنان باستايدى. كوپ ۇزاماي وبلىستىڭ اسكەري گۋبەرناتورلىعىنىڭ ءسىبىر قازاقتارىنىڭ ءىسىن جۇرگىزەتىن كەڭسەسىنە بەكىتىلەدى.

تاتار، قازاق تىلدەرىنەن اۋدارماشى بولا ءجۇرىپ، پەتروپاۆل قالالىق باسقارماسىندا اكىمشىلىك قىزمەت اتقارعان. ءبىز ءۇشىن ماڭىزدىسى - ول ايگىلى شوقان ۋاليحانوۆپەن تەرەڭ دوستىق قاتىناستا بولعان. بىلىمىمەن كوزگە ءتۇسىپ، 1870 -جىلى تاشكەنتكە پارسى جانە تاتار ءتىلىنىڭ اۋدارماشىسى رەتىندە اۋىستىرىلادى. سوندا ءجۇرىپ، سەگىز جىلداي قازاق جانە وزبەك تىلدەرىندە شىعاتىن «تۇركىستان ءۋالاياتى گازەتى» باسىلىمىنىڭ باس رەداكتورى قىزمەتىن اتقارادى. ونىڭ شوقانمەن شىنايى دوستىعىنىڭ دالەلى رەتىندە ايگىلى عالىمنىڭ گەنەرال چەرنيايەۆتىڭ تۇركىستان ەكسپەديتسياسىنا قاتىستى قارسىلىقتى ۇستانىمىن تولىق قولداپ، سول ءۇشىن بيلىك تاراپىنان ءوزىنىڭ دە ەلەۋلى زارداپ شەككەنىن ايتۋعا بولادى.

پاتشا پارمەنىن العان ش. يبراگيموۆ 1891 -جىلدىڭ 12-ماۋسىمىندا جيددادا رەسەي يمپەرياسىنىڭ تۇڭعىش كونسۋلدىعىن اشادى. وسى كۇننەن باستاپ رەسەي ديپلوماتى رەسەي يمپەرياسىنان مەككە مەن ءماديناعا قۇلشىلىق ەتۋگە اعىلىپ كەلەتىن مۇسىلماندارمەن كەڭ كولەمدى جۇيەلى جۇمىسىنا كىرىسىپ، قاجىلىق جاساۋشىلاردىڭ ساناعىن جۇرگىزدى، مەككە مەن ءمادينادا تۇراتىن يمپەريا ازاماتتارىن تۇگەندەدى. لوگيستيكا مەن قاجىلارعا كونسۋلدىق كومەك كورسەتۋدى جولعا قويدى. قاجىلىققا كەلگەن ءار الۋان ۇلت وكىلدەرى - رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ ساياسي كوزقاراستارى جونىندە سالماقتى اقپارات دايىندادى. رەسەي يمپەرياسى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ ارحيۆتىك دەرەكتەرىندە، اسىرەسە كونسۋلدىق ەسەپتەرىندە ءبىرقاتار قىزىقتى جايت باياندالعان. سولاردىڭ ىشىندە قازاق جەرىنەن كەلەتىن قاجىلار تۋرالى مالىمەتتەر دە كەزدەسەدى.

ارابياداعى ديپلوماتيالىق قىزمەتى بارىسىندا شاحيماردان يبراگيموۆ وزىنە كومەكشىلىككە قازاقتاردى الۋ جونىندە سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە حات جىبەرەدى. ناتيجەسىندە، تاشكەنتتە اۋدارماشى بولىپ جۇرگەن قازاق جىگىتى ورازباي كىشكەنبايەۆ ديپلوماتيالىق مەكەمەگە قىزمەتكە الىنعان. بۇل ازاماتتىڭ كەيىنگى ەڭبەك، ءومىر جولى ءالى دە بولسا ارنايى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

كونسۋلدىقتىڭ مينيسترلىككە قاجىلىقتىڭ ءوتۋى جونىندەگى جولداعان اقپاراتىندا قازاق قاجىلارى تۋرالى تۇشىمدى دەرەكتەر بار. قازاق ەلىنەن قاجىلىققا باراتىندار مازاري- شاريف، قابىل، جالالاباد، پەشاۆار، بومبەيگە دەيىن قۇرلىقپەن كەلىپ، جيدداعا كەمەمەن اتتانعان. بۇل جول ۇزاق ۋاقىت العانىمەن، ارتىق قۇجاتتاردى قاجەت ەتپەيتىن. قاجىلىققا باراتىنداردىڭ قولىندا وڭىرلىك ستارشينالار بەرگەن قۇجاتتار عانا، ال كەيبىرەۋلەرىنىڭ، ءتىپتى ەشقانداي قۇجاتتارى بولماپتى. جىل سايىن قازاق دالاسىنان جانە ورتا ازيادان 4 مىڭنان استام ادام باراتىن. جول قيىندىقتارىنان جانە اۋرۋ- سىرقاۋدان، ءتۇرلى ىندەتتەردەن قاجىلاردىڭ جارتىسىنان كوبى جولدا قايتىس بولادى.

جيدداعا كەلگەن بويدا قاجىلىققا بارعان قازاقتاردى ولارمەن ارنايى اينالىساتىن «داليلدەر» ، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا، جەتەكشى گيدتەر ءبولىپ الىپ كەتەتىن. ولار بەلگىلى قاراجات ءۇشىن قاجىلارمەن قاجىلىقتىڭ سوڭىنا دەيىن بولىپ، ءتيىستى كومەك كورسەتكەن. داليلدەر، نەگىزىنەن، تاتارلار مەن بۇحارلىقتار ەدى. جالپى، سول كەزدە مەككەدە قازاقتارعا جانە وزگە دە تۇركىستاندىقتارعا قىزمەت جاسايتىن ارنايى كاسىپقوي داليلدەر بولعان. ۇلتتارىنا قاراي قاجىلار بولەك قوناقجايلاردا تۇرعان. مۇنداي عيماراتتاردى رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ اۋقاتتى ادامدارى ءوز قارجىسىنا سالدىرعانى تاريحتان ءمالىم.

قاجىلىققا بارعان قازاقتارعا سيپاتتاما بەرە وتىرىپ، ورىس ديپلوماتتارى قازاقتاردىڭ وجەتتىگى مەن قايسارلىعىن، قيىندىقتارعا شىدامدى كەلەتىندىگىن، كەرەك كەزىندە قاراقشىلار مەن جول تورۋشىلاردىڭ قىسىمىنا تويتارىس بەرەتىندىگىن ەرەكشە اتاپ وتەدى. وسىعان بايلانىستى ديپلوماتيالىق قۇجاتتاردىڭ بىرىندە رەسەي كونسۋلى فون تسيممەرمان ارابياعا كەلىپ جاتقان ۇلتتار وكىلدەرىنىڭ ىشىندە ەڭ تىنىشى بۇحارلىقتار مەن پارسىلار، ال ەڭ مىنەزدىسى كاۆكاز حالىقتارى مەن قازاقتار دەگەن ەكەن.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىنا كوز تىككەن ساياساتىنىڭ تاعى ءبىر ناقتى كورىنىسى رەتىندە ىسكە اسىرىلىپ، ءوز كەزەڭىنىڭ مۇددەلەرىنە ساي قىزمەت جاساعان ديپلوماتيالىق مەكەمەسى 1914 -جىلى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋىمەن جابىلادى. سوعىستا كۇيرەگەن رەسەيدىڭ تۇپكى ماقساتتارى جۇزەگە اسپاعانى بارشاعا ايان. ارابيا بولسا، وسمان يمپەرياسىنىڭ ىقپالىنان كەتىپ، الەم كارتاسىندا ساۋد ارابياسى كورولدىگى دەگەن جاڭا مەملەكەت پايدا بولدى. بۇل شاعىن ماقالا سوناۋ كەزەڭدەردەگى قاجىلىق ساپار جاساعان اعا سۇلتان قۇنانباي سىندى قازاق دالاسىنىڭ ءىرى وكىلدەرى تۋرالى دەرەكتەردى تولىق اشپاعانىمەن، ول زامانداعى كەيبىر تاريحي مالىمەتتەردى ورتاعا سالۋدى ماقسات ەتكەنىن ايتپاقپىز.

كوزىقاراقتى وقىرمان كەيىن، ياعني 1932-1936 -جىلدارى ساۋد ارابياسى كورولدىگىندەگى ەندىگى كەڭەس وداعىنىڭ ۋاكىلەتتى وكىلى بولىپ الاشتىڭ ارداقتى پەرزەنتى ءنازىر تورەقۇلوۆتىڭ كەمەل قىزمەت اتقارعانىن، اسا دارىندى ديپلوماتتى قىلىشىنان قان تامعان كەڭەس بيلىگى جازىقسىز قۇربان ەتكەن سوڭ كورولدىك باسشىلىعى كەڭەس وداعىمەن ديپلوماتيالىق قاتىناستارىن ۇزگەنىن بىلەدى. بايقالىپ وتىرعانداي، قول استىنداعى حالىقتاردى بۇراتانا ساناعان پاتشالىق رەسەيدىڭ وزىندە سىرتقى ساياسي مۇددەلەرگە كەلگەندە وزگەشە ءتيىمدى شەشىمدەر قابىلدانىپ، ديپلوماتيالىق لاۋازىمدارعا ەرەكشە كوزگە تۇسكەن ءبىلىمدى، تالانتتى، ەڭ باستىسى، باراتىن ەلىنىڭ بولمىسىن، تاريحىن، ءتىلىن، سالت- ءداستۇرىن، ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن جەتىك مەڭگەرگەن، دەمەك، مەملەكەت مۇددەسىنە ناقتى پايدا اكەلە الاتىن جان- جاقتى تۇلعالاردىڭ تاعايىندالعانىنا كوزىمىز جەتەدى.

مۇنىڭ ءوزى جۇيەلەر وزگەرگەنىمەن، مەملەكەتتىك، جاھاندىق مۇددەلەرگە كەلگەندە ديپلوماتيالىق ساياساتتاعى بىرىزدىلىكتىڭ، الىستى بولجاۋشىلىق ارەكەتتىڭ كورىنىسى رەتىندە ءبىزدىڭ قازىرگى ديپلوماتيالىق سالامىزدىڭ قادامدارى ءۇشىن بارىنشا وزەكتى ەكەندىگىن ايتۋىمىز لازىم.

بابىر داۋرەنبەك، مۇحتار كارىباي

egemen.kz


سوڭعى جاڭالىقتار