قىتاي اۋعان قازاقتار

الايدا بوسقىن رەتىندە قازاقتاردىڭ قىتاي جەرىنە توپ- توبىمەن بارۋى العاش رەت 1916 -جىلى بولدى. پاتشالىق رەسەي ۇكىمەتى سوعىسقا قاجەتتى زاتتاردى دايىنداۋ ءۇشىن ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن الىناتىن سالىقتىڭ مولشەرىن كوبەيتىپ، ايماقتاعى الەۋمەتتىك پروبلەمالاردى شيەلەنىستىرىپ جىبەرگەن- ءدى.

سوعان قاراماستان نيكولاي پاتشا 1916 -جىلى 25-ماۋسىمدا قازاقستان جانە ورتالىق ازيا تۇرعىندارىن مايدان تىلىندا قارا جۇمىس ىستەۋگە الۋ تۋرالى جارلىعىن جاريالايدى. ول بويىنشا 19 بەن 43 جاستىڭ (كەيىن 31 جاسپەن شەكتەلدى) ارالىعىنداعى ازاماتتار مايدانعا بارىپ وكوپ قازۋى ءتيىس بولادى. اتالعان جارلىق قازاق حالقىنىڭ پاتشالىق رەسەيدىڭ ۇستەمدىگىنە قارسى قارۋلى كوتەرىلىسكە شىعۋىنا مۇرىندىق بولدى.

بۇل ۇلت- ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ ءبىر وشاعى - قىتاي جەرىمەن تۇتاسىپ جاتقان جەتىسۋ ولكەسىندە بولعاندىقتان، قىتايدىڭ شەكارا قورعانىس اسكەرلەرى مۇندا بولىپ جاتقان وقيعالاردى باستان- اياق قالت جىبەرمەي باقىلاپ، جوعارىعا مالىمدەپ وتىرعان. ول مالىمەتتەر - كوتەرىلىس جاعدايى، رەسەي اسكەرلەرىنىڭ وزبىرلىعى، قازاقتاردىڭ جان ساۋعالاپ شىڭجاڭ جەرىنە بوسىپ بارۋى جانە ولاردىڭ كەرى قايتارىلۋ بارىسىنا بايلانىستى جازىلعان اسكەري اقپارلار مەن ساياسي اسكەري نۇسقاۋلار. بۇل قۇجاتتار كەزىندە شىڭجاڭنىڭ گەنەرال- گۋبەرناتورى بولعان (1912- 1928 ج. ) ياڭ جينسيننىڭ اتىمەن شىققان «Bu guo zhai wen du» («وتكەن كۇننىڭ جازبالارى» ) دەپ اتالاتىن 44 تومدىق دەرەكتەر جيناعىنا ەنگىزىلگەن.

جيناقتاعى قازاقتارعا قاتىستى دەرەكتەر قىتايدىڭ شەكارا قورعانىس ارمياسى وفيتسەرلەرىنىڭ گەنەرال- گۋبەرناتورعا جولداعان اسكەري اقپارلارى جانە سوعان وراي جوعارىدان بەرىلگەن بۇيرىقتار مەن نۇسقاۋلار بولعاندىقتان، ولاردىڭ دەرەكتىك قۇندىلىعى جوعارى دەپ سانايمىز. وسى قۇجاتتار - قازاقستاننان قىتايدىڭ شىڭجاڭ ولكەسىنە وتكەن العاشقى بوسقىنداردىڭ ايانىشتى جاعدايىنىڭ ايعاعى.

بوسقىنداردىڭ قىتاي شەكاراسىنان ءوتۋى

1916 -جىلعى قىركۇيەكتىڭ باسىندا قىتاي شەكارا قورعانىس ارمياسىنىڭ جوعارىعا جولداعان اقپارىندا: «رەسەيدىڭ شەكارا ءوڭىرىن بارلاعانىمىزدا، ولاردىڭ بىزبەن ىرگەلەس اۋداندارىندا تۇراتىن قازاقتار، ۇيعىرلار، دۇنگەندەر جانە بۇيراتتار (قىرعىزدار) رەسەيدىڭ اسكەرگە ادام تاڭداپ الۋ جارلىعىنا قارسى قوزعالعانىن بايقادىق. ءبىراق بۇلاردىڭ كۇشتەرى جەڭىلدى. ولار قازىر تىم- تىراقاي سىرتقا قاشىپ كەتىپ جاتىر.. . ءبىزدىڭ ولارمەن شەكارامىزدىڭ ۇزىندىعى - بىرنەشە مىڭ شاقىرىم. ونىڭ ءبارىن باقىلاۋعا شامامىز كەلمەيتىن سياقتى» ، دەپ جازىلعان.

1916 -جىلى 19-قىركۇيەكتە شەكارادان جولدانعان اسكەري مالىمەتتە: «تارباعاتاي شەكاراسىنان ۇزدىكسىز قاشىپ كەلىپ جاتقان رەسەي قازاقتارىنىڭ ءتۇتىن سانى 20 مىڭعا جەتتى. ءبىز ولاردى قايتىپ كەرى قايتارا الامىز؟ ەگەر ءبىر وتباسىندا بەستەن ادام بار دەپ ەسەپتەگەندە، ولاردىڭ جالپى سانى بىرنەشە تۇمەن ادامعا جەتەدى. بۇلارعا نە ىستەۋ كەرەك؟ بىزگە ناقتى نۇسقاۋ بەرىڭىزدەر» ، دەلىنگەن.

وسىدان كەيىنگى اسكەري اقپاردا: «قازىر رەسەي مۇسىلماندارى جاپپاي كوتەرىلىسكە شىقتى، بارلىق جەردە قىرعىن سوعىس ءجۇرىپ جاتىر. ولاردى جانىشتاۋعا رەسەي ۇكىمەتىنىڭ شاماسى كەلمەيتىن سياقتى. سوندىقتان ولاردىڭ ىلەگە تيگىزەتىن اسەرى ۇلكەن بولعالى تۇر» ، دەپ مالىمدەلگەن.

1916 -جىلى 2-قىركۇيەكتە قىتايدىڭ تەكەس وزەنى شەكاراسىنداعى قورعانىس ارمياسىنىڭ روتا كومانديرى ما شۋنشۋاننىڭ جانە قورعاستاعى قورعانىس زاستاۆاسىنىڭ كومانديرى نۋ لينگۋدىڭ مالىمدەمەلەرىندە: «قارقارالى جانە وقاي جەرىندەگى قازاقتاردان ون مىڭداي ادام توپتاسىپ، رەسەي اسكەرلەرىمەن سۇراپىل سوعىس جۇرگىزىپ، ءبىرىن- ءبىرى قىرىپ، ءبىرىن- ءبىرى تالان- تاراجعا سالىپ جاتىر. سوڭعى كۇندەرى ول جاقتا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن قىتاي ازاماتتارىنان مال- مۇلىكتەرىن تاستاپ ەلگە قاشىپ وتكەندەردىڭ سانى 600 دەن استى» ، دەپ ايتىلعان.

رەسەي ارمياسىنان بوي تاسالاعان قالىڭ حالىق قىتاي شەكاراسىن بۇزىپ ءوتىپ، شىڭجاڭنىڭ باتىس جانە وڭتۇستىك شەكارا اۋداندارىنا بارىپ جاتتى. وسىعان بايلانىستى وڭتۇستىك شىڭجاڭنىڭ اقسۋ ايماعى ءۇشتۇرپان اۋدانىنداعى اسكەري ءبولىمنىڭ مالىمدەمەسىندە: «رەسەيدەن ءۇشتۇرپانعا قاشىپ كەلگەندەردىڭ سانى كۇننەن- كۇنگە كوبەيۋدە. بۇلاردىڭ ءبارىن رەسەي ۇكىمەتى قايتارىپ اكەتۋى كەرەك. ولار قازىر وتە كەدەيلەنىپ قاتتى قينالۋدا، ولار جەۋگە تاماق تاپپاي، قورەكتىك ىزدەپ توڭىرەككە تەنتىرەپ كەتىپ جاتىر. ولارعا لايىقتى تۇردە قايىرىمدىلىق كومەك كورسەتىلسە بولار ەدى»، دەگەن ۇسىنىس جاسالعان.

قىتاي ۇكىمەتىنىڭ بوسقىن قازاقتارعا ۇستانعان ساياساتى

قىتاي شىڭجاڭ ۇكىمەتى بوسىپ بارعان قازاقتاردى بوسقىن ەمەس، «قاشقىندار» («tao min») دەپ تانىدى جانە ولاردى بەيبىت جولمەن ەلىنە قايتارۋ ساياساتىن قولداندى. 1917 -جىلى 9-قازاندا شىڭجاڭ گۋبەرناتورىنىڭ ىلەدەگى شەكارا قورعانىس اسكەرىنىڭ كومانديرى يان فيچيانعا جىبەرىلگەن جەدەلحاتتا: «.. .قاشىپ كەلگەن رەسەيلىك قازاقتاردى تەك شەكارا اسكەرلەرى ارقىلى بەيبىت تۇردە كەرى قايتارۋ كەرەك، ولارمەن قاقتىعىسقا بارۋعا بولمايدى. اسپان استىنداعى ىستەردىڭ ءبارى تىنىشتىقپەن ىستەلگەنى ءجون، ىشكى- سىرتقى ىستەردە اعاتتىق جىبەرۋگە بولمايدى»، دەلىنگەن. سونداي- اق

«.. .قىسقاسى، رەسەيلىك قازاقتاردى قىرۋعا دا، باعۋعا دا بولمايدى، ولاردى تەك كەرى قايتارۋدان باسقا شارا جوق. جاعدايعا قاراي جۇمىس ىستەڭدەر»، دەپ نۇسقاۋ بەرەدى.

سول بويىنشا شىڭجاڭنىڭ شەكارا قورعانىس اسكەرلەرى قاشىپ وتكەن قازاقتاردى بەيبىت تۇردە ەلىنە قايتارۋ شارالارىن جاسايدى. ارينە قىتاي ۇكىمەتى بۇل ساياساتتى بىردەن قابىلداعان جوق. ولار العاشقى كەزدە شەكارادان وتكەن بوسقىنداردى «رەسەيگە قايتارۋ كەرەك» دەپ بۇيىردى. ءبىراق شەكارانىڭ تۇس- تۇسىنان ءوتىپ جاتقان بوسقىنداردى توقتاتۋعا، كەرى قايتارۋعا شەكارا قورعانىس ارمياسىنىڭ شاماسى كەلمەدى. سونىمەن شىڭجاڭ ۇكىمەتى «بىزگە بوسىپ كەلگەندەر - تەك اسكەرگە بارۋدان باس تارتقاندار ەكەن. ولاردىڭ قىتايدا بۇلىك شىعارايىن دەگەن ويلارى جوق. ەگەر ولارعا دۇرىس مامىلە جاساماساق، ۇلكەن وقيعا شىقپايدى دەۋگە بولمايدى»، دەگەن تۇجىرىمعا كەلىپ، شەكارا اسىپ بارعانداردى قارۋسىزداندىرىپ، جەرگىلىكتى جەردىڭ تارتىبىنە بويۇسىندىرىپ، قوعامدىق تىنىشتىقتى ساقتاپ، ۋاقىتشا تۇرۋعا جانە ولاردىڭ اش- جالاڭاش قالعاندارىنا شامالى قايىرىمدىلىق كومەك جاساۋعا شەشىم قابىلدايدى.

1917 -جىلى شىڭجاڭ ۇكىمەتىنىڭ قىتايعا بوسىپ بارعانداردىڭ سانىن انىقتاعان مالىمەتىندە: «مينگونىڭ بەسىنشى جىلىنان (1916 ج. - اۆتورلار) بەرى شىڭجاڭنىڭ اقسۋ، قاشقار، ىلە، تارباعاتاي سياقتى ايماقتارىنا قاشىپ كەلگەن رەسەيلىك قازاقتاردىڭ جالپى سانى 300 مىڭنان اسادى. ولاردىڭ بارلىعى قىتايدان جەر جالداپ الىپ، مال باعىپ وتىرعىسى كەلەدى»، دەپ جازىلعان.

بۇل ساننىڭ ىشىندە قىرعىزدار مەن ۇيعىرلار دا قامتىلعان. سولاردى شىعارىپ تاستاعاندا، قازاقتاردىڭ ۇزىن سانى 250 مىڭ شاماسىندا بولعان دەپ مەجەلەيمىز. ولاردىڭ كوبى قىتاي قازاقتارى ورنالاسقان ىلە، تارباعاتاي جانە التاي ايماقتارىنا تۇراقتادى، از بولىگى - شامامەن 10 مىڭداي ادام قىرعىزدارمەن بىرگە توقماق ارقىلى وڭتۇستىك شىڭجاڭنىڭ ءۇشتۇرپان اۋدانىنا قاشىپ باردى.

رەسەيدىڭ بوسقىندارعا قولدانعان ساياساتى

رەسەي ۇكىمەتىنىڭ قىتاي اسقان بوسقىندارعا قانداي ساياسات قولدانعانى جونىندە دەرەكتەردى سويلەتىپ كورەيىك. قىتايدىڭ ىلەدەگى قورعانىس ارمياسىنىڭ كومانديرى ياڭ فيچياننىڭ 1916 -جىلى 21-قازان كۇنى جوعارىعا جولداعان مالىمەتىندە: «تەكەس وزەنىندەگى كوماندير گۋي بياۋدىڭ مالىمدەۋىنشە، قازاننىڭ 19- كۇنى تاڭەرتەڭ ورىستىڭ 500دەن اسا اسكەرى ەكى پۋلەمەتپەن نارىنقولداعى كوماندير تۇرعان جەرگە وق جاۋدىرعان. ولار ون نەشە قاتار بولىپ ءتىزىلىپ كەلىپ، رەسەي قازاقتارىن ەر- ايەل، كارى- جاسىنا قاراماي، تولاسسىز اتقىلاعان. ولگەن ادامداردا سان جوق. ولار اسكەري ارەكەت جاسايتىنى جونىندە بىزگە الدىن الا حابار بەرمەي، كەنەتتەن كەلىپ رەسەيدەن قاشىپ كەلگەن قازاقتارعا وق جاۋدىرىپ ەدى، ولار ءبىزدىڭ ىشكى جاعىمىزعا قاراي دۇركىرەپ قاشتى. ءبىزدىڭ اسكەرلەرىمىز اسپانعا وق اتىپ، ولارعا ەسكەرتۋ جاساپ توقتاتپاق بولىپ ەدى، ونى رەسەيلىك قازاقتار ەلەگەن دە جوق، جانتالاسا جەرىمىزدىڭ ىشكى جاعىنا قاشىپ كەلدى. ءبىز كوماندير پۋ شەحۋندى رەسەي اسكەرلەرىنە داۋ ايتۋعا جىبەردىك. رەسەيدىڭ قول باستاۋشى كومانديرى ءوزىنىڭ ءبىر وفيتسەرىن قاراۋىلعا جىبەرىپ، بىزبەن سويلەستى. ولار بىزگە: «رەسەيدە بۇلىك شىعارعان قازاقتار جەرلەرىڭە بارعاندا سەندەر نەگە ولاردى اتىپ ولتىرمەيسىڭدەر نەمەسە ولاردى بىزگە ۇستاپ بەرمەيسىڭدەر؟» دەدى. ءبىز ولارعا: «رەسەي تاراپى بىزگە قازاقتارعا شابۋىل جاسايتىنىن الدىن- الا ەسكەرتكەن جوق. قىتاي جەرىنە كەلگەن قازاقتار بىرنەشە تۇمەن ادام، ولاردى بىردەن سەندەرگە ۇستاپ بەرە المايمىز، بۇل ماسەلەنى ءبىزدىڭ باسشىلار سەندەردىڭ ەلشىلىكتەرىڭ ارقىلى شەشكەن سوڭ، سەندەرگە حابارلايمىز» ، دەدىك».

ىلە ايماعىنىڭ اكىمى ياڭ فيچيان وسى ماسەلە بويىنشا رەسەيدىڭ قۇلجاداعى كونسۋلىمەن كەزدەسىپ، وعان: «سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىزدىڭ اسكەرلەرى اياق- استىنان بوسىپ كەلگەن قازاقتاردى زەڭبىرەكپەن اتقىلاپ، قالىڭ جۇرتتى قىتايدىڭ ىشكى جاعىنا قاراي ۇركىتتى. الەمدىك ادامگەرشىلىك- گۋمانيزمدىك تۇرعىدان ايتقاندا، قىتاي جاعى قاشىپ كەلگەن بىرنەشە تۇمەن قازاقتاردى ورىس اسكەرلەرىنىڭ ولتىرۋىنە تىرىدەي ۇستاپ بەرە المايدى. ءبىراق ولاردىڭ قىتاي جەرىندە ۇزاق تۇرۋى ەلىمىزدىڭ ىشكى تىنىشتىعىنا ىقپال ەتەدى. سوندىقتان ەندىگى ءادىس - كونسۋلدىق باسقارمالارىڭىز بۇيرىق بەرىپ، ورىس اسكەرلەرىنىڭ ولاردى (قازاقتاردى) قىرعىنداۋىن توقتاتسىن! ءسىزدىڭ مەملەكەت جانە جەتىسۋ گۋبەرناتورى قاشقان قازاقتارعا راقىمشىلىق جاساپ، ولاردى جازاعا تارتپايتىن بولسىن! ءبىزدىڭ كومانديرلەر قاشىپ كەلگەن قازاقتاردى ەلىنە قايتۋعا ناسيحاتتاپ، ولاردىڭ ايىبى ءۇشىن بىرنەشە مىڭ جىلقىسىن الىپ قالىپ، وزدەرىنە قايىرىمدىلىق كومەك كورسەتىپ جولعا سالسىن. سىزدەردىڭ ەلدەرىڭىز زاڭدى قاتتى قۇرمەتتەيدى ەمەس پە؟ ! زاڭدارىڭىزدا قيىنشىلىققا ۇشىراعاندارعا قايىرىمدىلىق جاساۋ دەگەن مازمۇن بار عوي. سىزدەردىڭ كونسۋلدارىڭىز ەجەلدەن گۋمانيزمدى جاقتاۋشى ەدى عوي. سوندىقتان ولار جونىندە ءبىر پىكىرگە كەلۋلەرىڭىزدى سۇرايمىز»، دەگەن. الايدا رەسەي ۇكىمەتى ماسەلەنى شەشۋگە پەيىلدى بولمايدى. ءتىپتى قىتايعا قاشىپ بارعان كوتەرىلىسشىلەردىڭ باسشىلارىن اتىپ تاستاۋدى نەمەسە ولاردى تىرىدەي تۇتقىنداپ بەرۋدى تالاپ ەتىپ، بوسقىنداردى قابىلداۋدان باس تارتادى.

سوعان بايلانىستى قىتاي جاعى حالىقارالىق زاڭ- ەرەجەلەرى بويىنشا، رەسەي اسكەرلەرىنىڭ قىتاي تەرريتورياسىنداعى بوسقىنداردى تۇتقىنداۋىنا بولمايدى دەپ شەشەدى. ءبىراق رەسەي تاراپى ول جاققا قاشىپ بارعان قازاق باسشىلارىنان 54 ادامنىڭ ءتىزىمىن بەرىپ، ولاردى تۇتقىنداپ بەرۋدى قاتتى تالاپ ەتەدى. بۇل جونىندە شىڭجاڭ ۇكىمەتى: «ورىستاردىڭ ايتقان ادامدارىن تۇتقىندايتىن بولساق، رەسەيدەن قاشىپ كەلگەندەردىڭ بارىنە قاۋىپ تونەدى دە، ولار جانپيدالىقپەن قارسىلىق كورسەتۋگە شىعادى. سوندىقتان ولاردىڭ ايتقاندارىن ورىندايمىز دەپ جەرىمىزدە وقيعا تۋدىرۋعا استە بولمايدى، ەندىگى جەردە ورىستاردىڭ قويعان ورىنسىز تالاپتارىنا تويتارىس جاساپ، ورىس ەلشىلىگىمەن قاتاڭ سويلەسپەسەك بولمايدى»، دەگەن بايلامعا كەلىپ، ولارمەن قاتاڭ كەلىسسوز جۇرگىزەدى.

بوسقىنداردىڭ ايانىشتى ءومىرى

وڭتۇستىك شىڭجاڭنىڭ ءۇشتۇرپان اۋدانىنداعى اسكەري ءبولىمنىڭ جوعارىعا جولداعان مالىمدەمەسىندە: «رەسەيدەن ءۇشتۇرپانعا قاشىپ كەلگەندەردىڭ سانى كۇننەن- كۇنگە كوبەيىپ بارادى. ولار قازىر وتە كەدەيلەنىپ، قاتتى قينالۋدا، جەۋگە تاماق تاپپاي، قورەكتىك ىزدەپ توڭىرەككە تەنتىرەپ كەتىپ جاتىر. ولارعا لايىقتى قايىرىمدىلىق كومەك كورسەتىلسە»، دەپ جازىلعان. ۇيعىر اۋداندارىنا بارعان بوسقىن قازاقتار اشتىقتان تارىققانى سونشالىق، ۇل- قىزدارىن جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا بولىمسىز استىققا ايىرباستاۋعا ءماجبۇر بولادى. مۇنىڭ دا الەۋمەتتىك، گۋمانيتارلىق سەبەپتەرى بار ەدى.

شىڭجاڭنىڭ وڭتۇستىك ايماعىنىڭ باسىم بولىگى شولەيت قۇمدى دالا، تاۋلارى قاعىر، سارى كەرىش كەلەدى. ويدىم- ويدىم ويپاتتاعى كوگالدارعا تۇرعىندار تىعىز ورنالاسقان. وسىنداي جەرگە قىرعىننان ەستەرى شىعىپ قاشىپ بارىپ قالعان قازاقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋى وتە قيىنعا تۇسەدى. ونىڭ ۇستىنە، جەرگىلىكتى حالىقتار، نەگىزىنەن، ۇيعىرلار، ولار ەگىن شارۋاشىلىعى جانە ساۋدا- ساتتىقپەن شۇعىلدانادى، كوبى كەدەي- كەمباعال. سوندىقتان ولاردىڭ ادامي قارىم- قاتىناستارى كوبىنەسە جەكە مۇددە نەگىزىندە ساۋدا سيپاتىندا جاسالادى. وسىنداي ورتاعا بارىپ قالعان بوسقىن قازاقتار امالسىزدان جان ساقتاۋ ءۇشىن باۋىر ەتى بالالارىن استىققا ايىرباستاعانى اشى دا بولسا شىندىق ەدى.

ال شىڭجاڭنىڭ ىلە، تارباعاتاي جانە التاي ايماقتارىنا بارعان بوسقىندار شەكاراعا جاقىن قورعاس، شاپشال، تەكەس جانە موڭعولكۇرە اۋداندارىنا، تارباعاتايدىڭ شاعانتوعاي جانە شاۋەشەك اۋداندارىنا، التايدىڭ جەمەنەي اۋدانىنا ۋاقىتشا تۇرۋعا مۇمكىندىك الدى. ويتكەنى ولكەلىك ۇكىمەت «رەسەي جەرىندە سوعىس توقتاعان سوڭ، ولاردى ناسيحاتتاپ ەلىنە قايتارامىز، بۇل - ەڭ دۇرىس ساياسات»، دەپ شەشكەن ەدى. قازاقتار سوندا وزدەرى ايداپ بارعان مالدارىمەن جان باعىپ تۇردى.

بۇل ءوڭىر ءىس جۇزىندە قىتايداعى قازاقتاردىڭ وتىرعان جەرلەرى بولاتىن، سوندىقتان ولار بوسىپ بارعان قانداستارىنا جەرلەرىن بوساتىپ بەردى جانە ولارعا بارىنشا باۋىرمالدىق تانىتىپ قامقورلىق جاساۋعا تىرىستى. شىڭجاڭ گۋبەرناتورىنىڭ ورتالىق ۇكىمەتكە جولداعان ءبىر مالىمدەمەسىندە: «رەسەيدەن شىڭجاڭعا قاشىپ كەلگەن قازاقتار ءبىزدىڭ ەلدىڭ قازاقتارىنىڭ جايىلىم جەرلەرىن باسىپ قالعاندىقتان، ولاردىڭ وزدەرى قيىنشىلىق كورىپ وتىر»، دەپ جازعانى بار. سوعان قاراماستان، شىڭجاڭدىق قازاقتار بوسىپ بارعان قانداستارىن ءوز اۋىلدارىنا تارتىپ، ولاردى قورعاۋىنا الادى. مۇنى سەزگەن شىڭجاڭ ۇكىمەتى قىتايلىق قازاقتاردىڭ اراسىنا بارعان رەسەيلىك قازاقتاردى اشكەرەلەۋگە ۇندەۋ جاريالايدى. الايدا وعان ءۇن قوسقان ەشكىم بولمايدى.

جالپى، شىڭجاڭعا بوسىپ بارعان قازاقتار جۇقپالى اۋرۋدان كوپ ءولدى. ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ ورتالىق ۇكىمەتكە جولداعان مالىمەتىندە: «رەسەي قازاقتارىنان شىڭجاڭعا قاشىپ كەلگەندەردەن ولگەندەر وتە كوپ»، دەپ اتالعان جەدەلحاتىندا: «ءبىزدىڭ العاشقى تەكسەرىپ- زەرتتەۋىمىزشە، ىلەدەگى رەسەي قازاقتارىنىڭ وبا اۋرۋىنان ولگەن ادامدارى مەن مالدارىنىڭ سانى وتە كوپ. بۇل ءىستى ىلە قورعانىس ارمياسىنىڭ باستىعىنا قۇپيا تەكسەرۋدى تاپسىرعان ەدىك. ونىڭ مينگونىڭ 6-جىلى (1917 ج. - اۆتورلار) 21-اقپاندا جولداعان مالىمدەمەسىندە، رەسەي قازاقتارىنىڭ جانە ولاردىڭ مالدارىنىڭ كوپتەپ ءولۋى اشتىقتان دا، سۋىقتان دا ەمەس، اۋرۋدان ەكەن. سوڭعى كۇندەردە موڭعول مەن قازاقتاردىڭ ەل بيلەۋشىلەرىنىڭ مالىمدەۋىنشە، رەسەي قازاقتارىنىڭ سۇيەكتەرى يەن دالادا كومۋسىز جاتىر ەكەن، ەندى كوكتەم شىعىپ كۇن جىلىناتىن بولسا، ول مايىتتەر ساسىپ كەتەدى دە ودان وبا اۋرۋى تارايدى. بۇل ەلىمىزدىڭ كوشپەلى حالىقتارىنا وتە زياندى بولادى. سوندىقتان ولارعا (قازاقتاردى مەڭزەپ وتىر - اۆتورلار) ونداي ولىكتەردى كورگەن جەرىندە دەرەۋ كومىپ تاستاۋعا بۇيرىق بەردىك.

سوڭعى اقپارلارعا قاراعاندا، شىڭجاڭعا قاشىپ كەلگەن رەسەي قازاقتارىنىڭ كوپ ءولۋى تەك ىلەدە عانا ەمەس، تارباعاتاي جانە اقسۋداعى رەسەي قازاقتارىندا دا بولىپ جاتىر ەكەن. رەسەي ۇكىمەتىنىڭ ءوز قازاقتارىن قايتارىپ الۋعا كەلىسپەي، ولاردى ولىمگە ۇشىراتۋى - ادامگەرشىلىككە جات ارەكەت. ءبىز جەرگىلىكتى قازاق باستىقتارعا رەسەي قازاقتارىنان ولگەندەردى جانە ولاردىڭ قىرىلعان مالدارىن سول جاقىن ماڭايعا جەرلەپ، كومىپ تاستاۋدى تاپسىردىق. سونىمەن بۇل جاعدايدى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە مالىمدەپ وتىرمىز»، دەپ جازىلعان. وسى مالىمەتتەردەن قىتايعا وتكەن بوسقىن قازاقتاردىڭ ۇلكەن اپاتقا ۇشىراعانىن اڭعارۋعا بولادى.

بوسقىنداردىڭ ەلگە ورالۋى

قىتايعا وتكەن بوسقىنداردىڭ ەلىنە قايتۋىنا رەسەيدەگى بيلىك اۋىسۋى سەبەپ بولدى. قىتاي ۇكىمەتى قالىڭ قازاق بوسقىندارىنىڭ شەكارا اۋداندارىندا ۇزاق تۇرۋى - وتە ءتيىمسىز فاكتور دەپ تانىپ، رەسەي ۇكىمەتىمەن جانە جەتىسۋ گەنەرال- گۋبەرناتورىمەن قاشىپ بارعان قازاقتارعا راقىمشىلىق جاساپ، ولاردى قايتارىپ اكەتۋ ماسەلەسى بويىنشا ۇزاق كەلىسسوز جۇرگىزدى.

رەسەيدە بولشيەۆيكتەر پارتياسى 1917 -جىلى بيلىك باسىنا كەلدى. 1918-جىلى رەسەيدىڭ كەڭەس وكىمەتى «قاشقىندارعا» راقىمشىلىق جاريالاپ، ولاردى قابىلدايتىنىن مالىمدەدى. سوعان وراي شىڭجاڭ گۋبەرناتورى شەكارا قورعانىس ارمياسىنا بۇيرىق ءتۇسىرىپ: «قاشىپ كەلگەن قازاقتارعا راقىمشىلىق جاسالىپ تۇرعاندا، دەرەۋ ولاردى ەلىنە قايتارىڭدار. اسكەرلەردىڭ بوسقىن قازاقتاردان تيتتەي دە نارسە الۋلارىنا بولمايدى» ، دەپ، قاتاڭ تاپسىرما بەرەدى.

شىڭجاڭعا بوسىپ بارعان قازاقتاردى كەرى قايتارۋ ءىسىن قاشقارياعا بارعانداردان باستايدى. ويتكەنى ولاردىڭ حال- جاعدايى وتە مۇشكىل ەدى. سوعان قاراماستان، ول جاققا بارعان بوسقىن قازاقتار كەزىندە شاراسىزدان جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا شامالى ازىق- تۇلىككە ايىرباستاپ جىبەرگەن بالالارىن قايتارىپ الىپ كەتۋ ماسەلەسىن كوتەرەدى.

وسى ماسەلە جونىندە شىڭجاڭ ۇكىمەتى «رەسەي قازاقتارى ساتقان ۇل، قىزدارىن قايتا ساتىپ الۋى جونىندە» قاۋلى شىعارىپ، «ولار بۇرىنعى ساتىپ بەرىلگەندەگى باعاسى بويىنشا قايتا ساتىپ الۋىنا بولادى»، دەيدى. شىڭجاڭ ۇكىمەتىنىڭ «اقسۋ ايماعىنداعى رەسەي قازاقتارىنىڭ قايتا ساتىپ الۋ ادىستەرى» دەگەن جەدەلحاتىندا: «قىتايلىق ازاماتتاردىڭ رەسەي قازاقتارىنىڭ ۇل- قىزدارىن ساتىپ الۋى - ەكى ەل ۇكىمەتتەرى ىستەگەن ءىس ەمەس، ول جونىندە ەشقانداي كەلىسىمشارت جاسالماعان، سوندىقتان بۇل تۇگەل جەكە ادامدار اراسىنداعى ساۋدا سيپاتىنداعى ىستەر. الايدا قازىر ونى قايتا ساتىپ الۋعا رۋقسات بەردىك جانە وتە زور كەڭشىلىك جاسادىق. ەگەر بۇرىنعى ساتۋشى قازىر بولماسا، وندا ونى رەسەيلىك قازاق تۋىستارى ساتىپ الۋىنا بولادى. تەك رەسەي اقساقالدارى وعان كەپىلدىك بەرسە بولعانى. ءىستى وسىلاي شەشىڭدەر»، دەپ بۇيىرادى.

وسى بۇيرىق اتقارىلىپ، بوسقىن قازاقتار كەزىندە شىبىن جانىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ساتىپ جىبەرگەن ۇل- قىزدارىن قايتا ساتىپ العان سوڭ، 1918 -جىلى ۇكىمەت تاراپىنان بەرىلگەن قايىرىمدىلىق جول ازىقتارىن تالعاجاۋ ەتىپ، ەلىنە توپ- توبىمەن قايتا باستايدى.

ءبىراق العاش قايتقان توپ ورىس اسكەرلەرىنىڭ اياۋسىز قىرعىنىنا ۇشىرايدى. وسى وقيعا بويىنشا شىڭجاڭ گۋبەرناتورى قىتايدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە جولداعان جەدەلحاتىندا: «رەسەيگە قايتقاندار جانە ول جاقتاعى قىرعىزدار كورگەن، رەسەي قازاقتارىنان 700 دەن استام ادام ەلىنە قايتىپ بارا جاتىپ، قاراكولدەگى ءبىر ايالداماعا جەتكەندە ورىس اسكەرلەرى ولاردىڭ بارلىعىن ءبىر سايدىڭ ىشىنە ايداپ اپارىپ، مىلتىقتان وق جاۋدىرىپ قىرىپ سالعان. سوندىقتان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى رەسەي ەلشىلىگىمەن وسى وقيعا بويىنشا قاتاڭ سويلەسۋگە ءتيىستى»، دەلىنگەن.

قاشقار ايماعىنىڭ اكىمى مەن اقسۋ ايماعىنىڭ اكىمى بىرلەسىپ جولداعان جەدەلحاتىندا: «رەسەيدەن قىتايعا قاشىپ كەلگەندەر ولسەك تە كەرى قايتپايمىز دەگەندە، ءبىز ولاردى ناسيحاتتاپ، رەسەي سەندەرگە كەڭشىلىك جاسايدى دەپ ءجۇرىپ، ولاردى قايتۋعا ارەڭ كوندىرگەن ەدىك. كەلگەن مالىمەتكە قاراعاندا، ولار وتە ايانىشتى جاعدايعا تاپ كەلىپ، قىرىلعان. بۇل - ادامگەرشىلىككە جات ارەكەت. قىتايدان العاش قايتقانداردىڭ باستارى كەسىلىپ جاتسا، مۇنداعىلارى قالاي قايتادى؟ ! رەسەي ۇكىمەتىنىڭ ولارعا كەشىرىم جاسادىق دەپ، سوڭىنان بۇيرىق بەرىپ ولاردى اتتىرىپ تاستاعانى نەسى؟ ولاردىڭ ماقساتى نە سوندا؟ ولاردىڭ بۇل ارەكەتى رەسەي ۇكىمەتىنە سەنىمسىزدىك تۋدىرىپ قانا قويماستان، قىتاي شەنەۋنىكتەرىنىڭ ايتقاندارىنىڭ ءبارى وتىرىك دەگەن پىكىر قالىپتاستىرادى. قازىر رەسەيدەن قاشىپ كەلگەندەر اشتىقتان شيرىعىپ تۇر، ولاردىڭ جانجال تۋدىرماسىنا كىم كەپىل؟ سوندىقتان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى رەسەي ەلشىلىگىنەن وسى وقيعا تۋرالى جاۋاپ الۋعا ءتيىستى»، دەلىنگەن.

سونىمەن قىتاي مەن رەسەيدىڭ كەڭەس ۇكىمەتى اراسىندا كۇردەلى ديپلوماتيالىق كەلىسسوز ءجۇردى. اقىرى، تاراپتار كەلىسىمگە كەلىپ، ەكى جاق وكىلدەرىنەن قۇرىلعان كوميسسيانىڭ باقىلاۋىندا بوسقىن قازاقتار 1918 -جىلى ءوز ەلىنە قايتىپ ورالدى. ءبىراق ولار تۋرالى ناقتى ساندىق مالىمەت جوق. 250 مىڭنان استام بوسقىننىڭ قانشاسى ءولدى، قانشاسى سوندا قالدى، ناق باسىپ ايتۋ قيىن. ءبىراق ءبىر نارسە انىق، ولاردىڭ ىشىنەن ءبىراز ادام سونداعى قازاقتاردىڭ اراسىندا قالىپ قويدى. ولار، نەگىزىنەن، ساۋاتتى ادامدار بولعاندىقتان، قىتاي قازاقتارىنىڭ ءبىلىم بەرۋ جانە مادەنيەت سالاسىندا وقۋ- اعارتۋمەن شۇعىلدانىپ، قىتاي قازاقتارىنىڭ الەۋمەتتىك مادەني دامۋىنا زور ۇلەس قوسقانى - دالەلدەنگەن اقيقات.

ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ سالدارىنان رەسەيدە بولعان داعدارىستىڭ سەبەبىنەن قازاق حالقى ارانداپ، بوسىپ كەتىپ، ازىپ- توزىپ، قانسىرادى. ءبىراق تۇبەگەيلى جويىلىپ كەتكەن جوق، تەك «ءبىر ءولىپ ءتىرىلدى» .

ءنابيجان مۇقامەتحان ۇلى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى،

كۇلعازيرا بالتاباەۆا،

تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ

تۇلەكتەر قاۋىمداستىعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى

egemen.kz