اشارشىلىقتى جوققا شىعارىپ، ءاليحان، مۇستافالارعا ءتىل تيگىزگەندەر زاڭ الدىندا جاۋاپ بەرۋى كەرەك - بەرىك ءابدىعالي ۇلى

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - پرەزيدەنت جارلىعىمەن قۇرىلعان ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا تۇركىستان لەگيونى قاتارىندا سوعىسقان وتانداستارىمىزدى اقتاۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىپ جاتىر.

رەسپۋبليكالىق كوميسسيانىڭ ىشىنەن قۇرىلعان جابىق ارحيۆ قورلارىن كەزەڭ- كەزەڭىمەن قۇپياسىزداندىرۋ جونىندەگى كىشى كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى، ءماجىلىس دەپۋتاتى بەرىك ءابدىعالي ۇلى قازاقپارات تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا وسىنداي مالىمەت ايتقان ەدى.

- بەرىك ءابدىعالي ۇلى، ءوزىڭىز مۇشەسى بولىپ وتىرعان ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا 52 عالىمنان ارنايى پۋل جاساقتاپتى. سوندا عالىمداردى قانداي ولشەمدەر بويىنشا ىرىكتەدىڭىزدەر؟

- جۇرەگى ەل، جەر دەپ دۇرسىلدەپ تۇرسا دا، ارحيۆ زەرتتەي الماسا، ونداي ادامنىڭ بۇل جۇمىسقا پايداسى شامالى. قۇجاتتى ىزدەۋدىڭ ءوز ماشاقاتى بار. قالىڭ قۇجاتتىڭ ىشىنەن ءشوپ ىشىنەن ينە ىزدەگەندەي مۇقيات قاراماسا، كەرەك دەرەكتى الۋ قيىن. عالىمداردى ىرىكتەۋدە وسى جاعىنا دا ءمان بەردىك. - ءسىز كىشى كوميسسيانىڭ ءتوراعاسىسىز. قۇپياسىزداندىرۋ دەگەن ادەمى ءسوز عوي جالپى. ەندى سونىڭ الگورتيمىن ءتۇسىندىرىپ ءوتىڭىزشى. قانداي تاسىلمەن، قانداي تارتىپپەن ىسكە اسادى؟ -1928-38 -جىلدان بەرى قۇپيا گريفى الىنباعان قۇجاتتار بار. قۇپيا دەپ ايدار تاققان مەكەمە باياعىدا قۇرىپ تىنسا دا، گريف الىنباعان. كوميسسيا سولاردى اشۋعا اتسالىسادى. ءبىر- ءبىرىن كورسەتىپ، جالا جاپقان قۇجاتتار بولۋى مۇمكىن. ەگەر ونداي دەرەكتەر قازاقتاردىڭ ءوز ىشىندە ىرىتكى تۋعىزاتىن بولسا، ونى قۇپياسىزدىرۋ كەرەك پە، الدە سول كۇيىندە قالدىرۋ كەرەك پە، ول سۇراق.

- سوندا ءسىز باسقارىپ وتىرعان كىشى كوميسسياعا «قۇجاتتاردى قۇپياسىزداندىرعاننان كەيىن قازاقتار ءبىر- بىرىمەن قىرقىسىپ كەتىپ جۇرمەسىن» دەگەن نۇسقاۋ بەرىلدى مە؟

- جوق، نۇسقاۋ دەگەندە، ءوزىمىز قارايمىز عوي. مىسالى، مەن ارحيۆپەن جۇمىس ىستەگەن جىلداردا قازاقتاردىڭ ءبىر- ءبىرىن كورسەتكەن قۇجاتتارىن كوپ كەزدەستىرمەدىم. ءيا، جالا جابۋلار، اتاقتى تۇلعالارىمىزدىڭ ءبىر- ءبىرىن كورسەتكەنى تۋرالى ايتىلىپ قالىپ جاتادى. ەگەر ونداي زاتتار شىعىپ جاتسا، شىنىندا دا كوپشىلىككە تاراتپاي- اق قويۋ كەرەك شىعار. ءار ۋاقىتتىڭ ءوز شىندىعى بولدى عوي. ءبىز وعان باعا بەرە المايمىز. ونى بالكىم زيالى قاۋىم قاراستىرۋى كەرەك شىعار.

ءوز باسىم ونداي دوكۋمەنتتى ءالى كەزدەستىرگەن جوقپىن. ءبىزدىڭ كوميسسيانىڭ نەگىزگى جۇمىسى ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ.

- وسى جەردە مىنانداي سۇراق تۋىندايدى. 1993 -جىلى ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن جاپپاي اقتاۋ تۋرالى زاڭ قابىلدانعان بولاتىن. اتى ايتىپ تۇرعانداي ساياسي قۋعىن- سۇرگىننەن جاپا شەككەن ميلليونداعان قازاق سول زاڭ كۇشىنە ەنگەننەن كەيىن اۆتوماتتى تۇردە اقتالدى عوي. ال بيىل پرەزيدەنت قول قويعان جارلىقتا تولىعىمەن اقتاۋ قاجەتتىگى ايتىلعان. سوندا زاڭ ارقىلى جاپپاي اقتالعان ادامداردى جارلىقتىڭ كۇشىمەن تولىعىمەن اقتاۋدىڭ قانداي قاجەتتىگى بولدى. ەكى ۇعىمنىڭ اراسىن اجىراتىپ بەرىڭىزشى. زاڭ مەن جارلىق ءبىر-ءبىرىن قايتالاپ تۇرعان جوق پا؟

- بىزدە جاپپاي اقتاۋ بولدى كەزىندە. ءبىراق كەيبىر باپ بويىنشا قۋعىندالعان ادامدار ول زاڭنان تىس قالعان بولاتىن. مىسالى «بانديتيزم» دەگەن باپپەن ايىپتالعانداردىڭ اقتالماعاندارى بار. شىن مانىندە ولار بانديت بولعان جوق قوي. 1928, 1931, 1933 -جىلدارى «مالدى بەرمەيمىز، ەلدى ساقتايمىز» دەگەن ۇرانمەن باعىنباعانداردىڭ ءبىر بولىگى اقتالماي قالدى. اراسىندا ادام ولتىرگەندەر بار ەدى. اقتالماي قالعان سولار. ولار قىزىلداردى ولتىرگەن ەدى.

كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلاردىڭ كوبى اقتالعان جوق شىعار دەپ ويلايتىنمىن. وسى كوميسسيادا ءجۇرىپ قۇجاتتاردى كوتەرسەك، كوبى 1989-1992 -جىلدارى اقتالعان ەكەن. اقتالماعانداردىڭ كوبى - ادام ءولتىرۋ بابى بويىنشا قىلمىستىق ءىس قوزعالعان ادامدار. 1993 -جىلعى زاڭ بويىنشا جاپپاي اقتاۋعا سوتپەن جانە اتىشۋلى ۇشتىكتىڭ شەشىمىمەن اتىلعان، سوتتالعان جاندار كىرگەن بولاتىن. سولاردىڭ ءتىزىمىن كەڭەيتكەلى جاتىرمىز. جەر اۋدارىلعاندار، كامپەسكەگە تۇسكەندەر، ءتىپتى اشارشىلىقتان قينالىپ، قىتايعا، رەسەيگە، وزبەكستانعا، قىرعىزعا قونىس اۋدارعان بوسقىنداردى كىرگىزبەكشىمىز. ولاردىڭ تىزىمدەرى جوق. ءبىراق جۇزدەپ، مىڭداپ كەتكەنى تۋرالى دەرەكتەر بار. كوميسسيا سولاردى دا اقتالاتىنداردىڭ تىزىمىنە ەنگىزۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ جاتىر.

ادىستەمەلىك جۇمىستار جونىندەگى كوميسسيانىڭ ءتوراعاسى سابىر قاسىموۆ دەگەن زاڭگەر اعامىز قۇربانداردىڭ قاتارىن كەڭەيتۋ بويىنشا ادىستەمە دايىنداۋعا كىرىسىپ كەتتى. تۇركىستان لەگيونىنا قاتىسقان ادامداردى اقتاۋ ماسەلەسى دە قاراستىرىلىپ جاتىر. كوبى تۇتقىنعا ءتۇسىپ، قارسى سوعىسۋعا ءماجبۇر بولعان عوي.

ولاردىڭ ىشىندە اقتاۋعا جاتپايتىندار بار دەگەن ۋاجدەر ايتىلىپ جاتىر. ونداي داۋلى ادامداردىڭ ماسەلەسىن جەكە-جەكە اشىپ قاراۋ كەرەك. كوبىسى اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. ياعني، قۋدالاۋ كورگەن. 20-25 -جىلعا ايدالعاندار بار. فرانتسيادا بۇكىل تۇتقىنداردان اسكەر قۇرعان جامبىل وبلىسىنىڭ تۋماسى بار، مىسالى. سونداي قايشىلىقتى تۇلعالاردى زەرتتەۋ كەرەك. مەن قازىر وسى كوميسسيا اياسىندا 1927-1933 -جىلدار ارالىعىندا بولعان «بانديت» اتالعان قارۋلى وتريادتاردى زەرتتەۋمەن كوبىرەك اينالىسىپ جاتىرمىن. ناقتى ءتىزىمىن جاسايمىز.

باتپاققارا، سوزاق كوتەرىلىسى، ماڭعىستاۋداعى اداي كوتەرىلىسى، ابىرالى كوتەرىلىسى تۋرالى ق. الداجۇمانوۆتىڭ، ت. وماربەكوۆتىڭ، باسقا دا عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىندە مالىمەتتەر بار. سولاردىڭ ءبارىنىڭ ەسىمىن ەلگە قايتارۋىمىز كەرەك. ودان باسقا دا جۇزدەگەن وتريادتار بولدى. دەرەكتەرىن قاراساڭ، شىنىمەن ەرجۇرەك بولعان شەتىنەن. ىرعىز، قاراقۇم، قىزىلقۇم كوتەرىلىستەرىن قاراساڭىز، مەشىتتەردى قىزىلدار تارتىپ الىپ، اتقوراعا اينالدىرعان.

يشان، حازىرەتتەر سونى كورگەندە اقىرزامان كەلگەندەي تۇڭىلگەن عوي. سوندا حالىق اشتان قىرىلىپ جاتقانى ءۇشىن ەمەس، ءدىننىڭ اياققا تاپتالعانىنا، رۋحىنىڭ قورلانعانىنا قارسى شىققان. ەكىنشى كەزەكتە بارىپ مالدىڭ كامپەسكەلەنۋىنە نارازىلىق بولعان. قۇجاتتاردى قاراساڭىز، قۋعىن- سۇرگىندى نەگە بايلارعا شۇيلىگۋدەن باستاعانىن تۇسىنۋگە بولادى.

ەلدە سوۆەت بيلىگى ەمەس، بايدىڭ بيلىگى ۇستەمدىك ەتىپ تۇرعان ەدى. سوندىقتان بايلاردىڭ رۋحىن سىندىرۋ كەرەك بولدى. مۇلكىن الىپ، جەر اۋدارۋ وسى ماقساتپەن باستالعان ەدى. قىزىلداردىڭ قولىندا قازاق بايلارىنىڭ ءتىزىمى بولعان. شىعىستاعى بايدى وڭتۇستىككە، سولتۇستىكتەگى بايدى باتىسقا ايداپ، ۇيىپ وتىرعان اۋىلداردى ىدىراتىپ جىبەرگەن.

- ءسىز باسقارىپ وتىرعان كىشى كوميسسيانىڭ جۇمىسى قازىر قانداي ساتىدا؟

- بىزدە قازىر بارلىق وڭىردە جەرگىلىكتى كوميسسيالار قۇرىلدى. ول كوميسسيالاردىڭ ءبارىن وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارلارى باسقارادى.

- نەگە وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارلارىنا باسقارتىپ وتىرسىزدار؟

- بىرىنشىدەن، وڭىرلەردە اكىمشىلىك جولمەن بۇكىل ارحيۆتەردى كوتەرۋ جەڭىل ءارى جۇيەلى ۇيىمداستىرىلادى. زەرتتەۋشىلەرگە جاعداي جاساپ، كەرەك كەزدە قاراجاتىن ءبولىپ بەرۋ، قالاماقى تولەۋ، جۇمىس ىستەپ، باس قوساتىن كەڭسە ۇسىنۋ سول جەرگىلىكتى كوميسسيا ءتوراعاسىنا جۇكتەلەدى.

- كوميسسيا جۇمىسىنىڭ جوسپارىندا كورشى ەلدەردىڭ ارحيۆىنە كىرۋ قاراستىرىلعان با؟

- ونداي جوسپار بار. ءبىراق اۋەلى ءوز ارحيۆىمىزدى ءبىر جونگە كەلتىرىپ الايىق دەپ كەلىسىپ وتىرمىز. ويتكەنى مەن ءوز تاجىريبەمدە كوردىم.

كوبىسى رەسەيگە بارىپ، قۇجاتتاردى العىزىپ، ۋاقىتىن شىعىنداپ ءجۇرىپ، سول قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەسىن الماتىداعى ورتالىق ارحيۆتەردەن تابادى. رەسەيدە قۇجاتتىڭ كوشىرمەسىن الساڭىز، اقشا تولەيسىز. سول سياقتى ەكى جۇمىس ىستەمەۋ ءۇشىن ءوز ىشىمىزدەگى دەرەكتەردى رەتتەپ الۋ كەرەك بوپ تۇر. بۇگىندە ساياسي تۇرعىدان ەشقانداي قۇپياعا جاتپايتىن، ال عىلىمي تۇرعىدان وتە قۇندى مالىمەتتەر بار. سولاردى قۇپياسىزداندىرۋ كەرەك بوپ تۇر.

- كوميسسيانىڭ بۇعان دەيىنگى وتىرىستارى بويىنشا وتكەن بريفينگتە قاراپايىم قازاقستاندىقتاردىڭ بۇل ماسەلەگە سەرگەك قاراۋ كەرەكتىگىن ايتىپ قالدىڭىز. ءوز اتا- باباسىن اقتاتقىسى كەلسە نەمەسە قولىندا قۇندى دەرەگى بار ادام كوميسسيا جۇمىسىنا ۇلەس قوسۋ ءۇشىن كىمگە جۇگىنۋى كەرەك؟

- بۇعان دەيىن اقتالعان قۇربانداردىڭ كوبىنىڭ سوڭىندا ىزدەۋشىسى بولعان. اقتالماي جاتقانداردىڭ كوبىنىڭ ىزدەۋشىسى جوق. بۇعان دەيىنگى ەرەجە دە سولاي بولاتىن. قۋعىن- سۇرگىن قۇربانىن اقتاۋ ماسەلەسى ناقتى ادامداردىڭ ءوتىنىش- تالابى نەگىزىندە قارالادى. بۇعان دەيىن قۇربانداردىڭ جوقتاۋشىلارى پروكۋراتۋراعا ءوتىنىش جازاتىن. قازىر ءبىزدىڭ كوميسسياعا دا تىكەلەي جۇگىنە الادى. ءبىراق اۋەلى اتالارى اقتالماعانىن ناقتىلاپ الۋى كەرەك. نەگىزى كوپ دەرەك ينتەرنەتتە بار. رەسەيدىڭ رەسۋرستارىندا ونداي قۇجاتتار وتە كوپ. اتى- ءجونىن دۇرىس تەرسەڭىز، شىعا كەلەدى. سودان كەيىن ءبىزدىڭ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىندە اقتالعانداردىڭ ءتىزىمى بار. اقتالماسا، سەبەبىن سۇراپ، ساۋال جولداۋ كەرەك. وسى كەزدە جاۋاپ كەلەدى. اقتاۋعا بولمايدى دەلىنسە، ونىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىرۋى كەرەك جاۋاپتا.

مىسالى «قاقتىعىستار كەزىندە ادامدى ءولتىردى» دەگەن ايىپ تاعىلعان بولۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ كوميسسياداعى تاريحشىلار وسى كەزدە كىرىسىپ، ادامداردى نەگە ولتىرگەن دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيدى. ول ءولتىردى دەگەن ادامدار اۋىلدى قىرۋعا كەلگەن اسكەر بولۋى مۇمكىن. كەزىندەگى ساياسات بويىنشا، سونداي ماقساتپەن كەلگەن قىزىل اسكەردى قىرعاندار دا جاۋىز بولىپ ەسەپتەلدى. قازىرگى تۇسىنىكپەن قاراساق، ول قىزىلدىڭ قورلاۋىنان تۇتاستاي اۋىل- ايماعىن قورعاماق بولعان. سول ءۇشىن بۇكىل ءىستى كوتەرەمىز. مەتودولوگيالىق جاعىنان كەلسەك، «قۋعىن- سۇرگىن كەزىندە كۇشىندە بولعان زاڭداردىڭ ءبارىن زاڭسىز» دەگەن شەشىم قابىلداۋ كەرەك. سوندا قىزىلداردىڭ قۇربانداردى قاماۋى، سوتتاۋى ءبارى زاڭسىز بولىپ مويىندالادى. بۇل ەندى زاڭگەرلەر توبىنىڭ جۇمىسى.

- سوندا باعانا ءوزىڭىز ايتقان ۇشتىكتەردىڭ شەشىمى زاڭسىز ەكەنى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ زاڭناماسىمەن مويىندالماعان با؟

- ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋدىڭ مەتودولوگياسىندا ونىڭ ءبارى كوتەرىلىپ جاتىر. مىسالى، 1937 -جىلدارى سوتتالعاندار مەن اتىلعاندارعا قولدانىلعان شەشىمنىڭ ءبارى زاڭسىز ەكەنى مويىندالدى عوي. سول سياقتى سوۆەت دالاسىندا سول كەزدەرى كۇشىندە بولعان زاڭداردى زاڭسىز دەپ تانۋ بويىنشا زاڭگەرلەر توبى جۇمىس ىستەپ جاتىر.

- بارىمتا مەن اشتىق كەزىندە استىق توناۋ سياقتى ارەكەتتەردى اقتاۋ بويىنشا قانداي ۇستانىم بار؟

- ونداي ارەكەت ءۇشىن قۋدالانعاندار دا كوپ. «بانديتيزمنىڭ» ىشىندە «كونوكرادستۆو» جانە «كازناكرادستۆو» دەپ سيپاتتالعان. ونداي باپپەن تاعىلعان ايىپتاردىڭ دا قانشالىقتى زاڭدى ەكەنىن قارايمىز. ءوز مالىن ۇكىمەتكە تاپسىرۋدان باس تارتىپ، ەلدەن ىرگەسىن اۋلاقتاعاندار «كازناكراد» بولىپ شىعا كەلگەن. نەمەسە ۇكىمەت الىپ قويعان، ءبىراق وزىنە تيەسىلى مالىن كۇشپەن قايتارىپ العاندار بولدى. «بانديت» ، «كازناكراد» اتانعانداردىڭ كوبى سوندايلار. ونداي قۇجاتتار وتە كوپ. 272 كوتەرىلىس بولدى دەپ ءجۇرمىز عوي. سونىڭ كوبى وسىنداي كيكىلجىڭنەن باستالعان. تاريحشىلار ونداي تۇلعالاردى اقتاۋ ءۇشىن عىلىمي ارگۋمەنت دايىنداۋى كەرەك.

- قاراپايىم ازاماتتارعا قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ىسىندە ۇلەس قوسۋ جونىندە قانداي ۇندەۋ ايتار ەدىڭىز؟

- قاراپايىم ادامدار ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە اتالارىن ىزدەۋى كەرەك. اسىرەسە، سوتتالعان، اتىلعان، ادىلەت ءۇشىن جاپا شەككەن اتالارى بولسا، سولاردى ىزدەۋى كەرەك. مىندەتتى تۇردە ىزدەۋ سالۋ قاجەت. 31-مامىر ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە سالۋ كۇنى عوي. سول كۇنى ءار وتباسى ءوز اۋلەتىنەن شىققان قۇربانداردى ەسكە الىپ، ەسىمىن اتاپ، تاعزىم قىلۋى كەرەك. اتالارىن ۇمىتىپ كەتكەن قازاقتار كوپ. جازىقسىز جاپا شەككەن اتالارىنىڭ اقتالعانىن نەمەسە اقتالماعانىن ءبىلۋ - ءار قازاقتىڭ پەرزەنتتىك پارىزى. ونى ءبىلۋ قيىن ەمەس. اقتالماعان بولسا، وعان ءبىزدىڭ كوميسسيا اتسالىسادى. سوندىقتان اتالارى اقتالماعان ازاماتتار ماتەريالدارىن بىزگە جىبەرسىن.

ءبىز ولاردى اقتاۋعا جۇمىس ىستەيمىز.

- اتاسىن ساياسي قۋدالاۋدىڭ قۇربانى رەتىندە اقتاتقان ازاماتتارعا سولاردىڭ ۇرپاعى دەگەن رەسمي مارتەبە بەرىلە مە؟ ەگەر بەرىلسە، مەملەكەتتەن قانداي دا ءبىر وتەماقى تالاپ ەتە الا ما؟

- كامپەسكەلەۋگە تۇسكەندەردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى بولسا، ياعني تۋعان بالاسى بولسا، ونى قاراستىرۋعا بولادى.

- ناقتى ساياسي شەشىم شىقتى ما سوندا؟

- ونداي ساياسي شەشىم جوق. ءبىراق قازىرگى زاڭ اياسىندا سوتقا ارىز بەرە الادى. تىكەلەي ۇرپاعى - بالاسى بولسا، قولىندا كامپەسكە تۋرالى قۇجاتتارى بولسا، سوتقا بەرە الادى. مەنىڭ تۇسىنۋىمشە، نەمەرە، شوبەرەلەرىنىڭ ونداي قۇقىعى جوق. بۇل جەردەگى ەڭ باستى ماسەلە قۇربانداردىڭ ەسىمىن ەلگە قايتارىپ، تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ عوي. پرەزيدەنت جارلىعىنىڭ باستى ماقساتى دا سول. ءالى كۇنگە دەيىن اقتالماي جۇرگەندەردىڭ ىزدەۋشىلەرى جوق.

- كىشى كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا ورالساق، قازاقستاندا قانشا قۇپيا گريفتى قۇجات بار؟ وسىنداي اناليز جاسالدى ما؟

- جاسالىپ جاتىر. بۇعان دەيىن ول دا دۇرىس جاسالماعان ەكەن. ورتالىق قۇقىق قورعاۋ مەمەكەمەلەرىمەن بىرگە وڭىرلەردەگى ارحيۆتەردەگى قۇپيا قۇجاتتاردىڭ ناقتى سانىن انىقتاپ جاتىرمىز. ىشكى ىستەر ورگاندارىنىڭ مۇراعاتتارىندا ساقتاۋدا 1920-1950 -جىلدار ارالىعىنداعى قۇپيا مۇراعاتتىق ماتەريالدار بار، ولاردىڭ جالپى سانى - 172 مىڭ 462. ونىڭ ىشىندە اقتاۋعا جاتپايتىن تۇلعالاردىڭ قىلمىستىق ىستەرى - 13 مىڭ 187. سوت ورگاندارى اقتاپ شىققان ازاماتتارعا قاتىستى 122 مىڭ 836 قىلمىستىق ءىس بار. رەسمي مالىمەت وسىنداي. مەن كوميسسيا جۇمىسىندا ءبىرىنشى كەزەكتە مىناداي ماسەلە كوتەردىم. ءالى كۇنگە دەيىن ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ناقتى ستاتيستيكاسى جوق. جوبالاپ، جالپىلاما عانا ايتىلادى. قانشا ادام رەپرەسسياعا ۇشىرادى دەسەڭىز، 100 مىڭعا جۋىق دەيدى. ناقتى سان جوق. ونداي بولا ما؟ مەن سولاردىڭ ءبارىن تىزبەلەپ شىعارايىق دەگەن ۇسىنىس ايتتىم. ازىرگە پىكىرتالاس بولىپ جاتىر. قازىر قولدانىستاعى زاڭمەن اقتاۋعا بولاتىنداردىڭ ناقتى سانىن شىعارىپ الۋ كەرەك. كەيىن قاتارى تاعى كوبەيتىلەدى. مىسالى، «الجير» قۇرباندارىنىڭ ءبارىن تىزبەلەپ شىعاردىق قوي. سول سياقتى رەپرەسسيا قۇرباندارىن نەگە شىعارا المايمىز؟ اتىلعانداردىڭ دا سانىن ناقتىلاۋ كەرەك. 25 مىڭ با، 30 مىڭ با؟ 1928-32 -جىلدار اراسىندا 272 كوتەرىلىس بولعان دەپ ءجۇرمىز.

ارحيۆتەن قاراساق، 272 كوتەرىلىس 1931 -جىلدىڭ كۇزىندەگى دەرەك قانا ەكەن. گولوشەكيننىڭ بايانداماسىندا سولاي جازىلعان. ال 1932 -جىلى تاعى دا كوتەرىلىستەر بولدى. سوندا 300-گە ناقتى جەتەتىن ءتۇرى بار. سول 300 كوتەرىلىسكە 80 مىڭداي ادام قاتىسقان دەيدى. ونىڭ دا ءتىزىمىن شىعارۋعا بولادى. 80 مىڭ ادامنىڭ قانشاسى اتىلعانى دا بار. 1993 -جىلعى زاڭنان كەيبىر باپتاردى العىزىپ تاستاساق دەگەن ۇسىنىستار بار. ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ كاتەگوريالارىن كەڭەيتەمىز، سوندا، مىسالعا، «بانديت» اتانعان بوزداقتار، جەر اۋدارىلعاندار قوسىلادى. قىزىل اسكەر اۋىلعا كىرگەندە بەيبىت تۇرعىنداردى قىرعان كەزدەر كوپ بولعان. سول بەيبىت قۇربانداردىڭ ەسىمىن دە جارىققا شىعارۋ كەرەك.

- قانداي جاعدايدا ناقتى ءبىر ادامدى اقتاۋ تۋرالى ءوتىنىش قاناعاتتاندىرىلماۋى مۇمكىن؟

- مىسالى تۇركىستان لەگيونىنا قاتىسىپ، سوۆەت ارمياسىنا قارسى شايقاستاردا قاتىسۋى مۇمكىن. ونداي ادامداردى اقتاۋ بويىنشا داۋ شىقسا، سوت قانا باعا بەرە الادى. سوت ارگۋمەنتتەردى قاراپ، شەشىم شىعارادى. نەمەسە ساياسي شەشىم دەگەن بار. كوميسسيادا ارنايى ساياسي اقتاۋ دەگەن ماسەلەنى كۇن تارتىبىندە تۇر. مىسالى، مۇستافا شوقاي، ءاليحان بوكەيحانوۆتار زاڭدىق تۇرعىدا اقتالعان. مۇستافا شوقاي سوتتالعان دا جوق قوي. ءبىراق، اكادەميك مامبەت قويگەلديەۆ ايتقانداي، مۇستافامەن سويلەسكەنى ءۇشىن، بايلانىستا بولعانى ءۇشىن قانشاما ادام جاپا شەكتى. امىرە قاشاۋبايەۆ، عازىمبەك سياقتى ادامدار كوپ.

- ساياسي اقتاۋ دەگەننىڭ زاڭدىق اقتاۋدان ايىرماشىلىعى نە سوندا؟

- بىلاي قاراساڭىز، مۇستافا شوقايعا ەسكەرتكىش قويىپ، فيلمدەر ارناپ جاتىرمىز. ونى اقتاۋدىڭ قاجەتى دە جوق سياقتى كورىنۋى مۇمكىن. ءبىراق قۇجات كەرەك. ساياسي اقتاۋدىڭ ەڭ نەگىزگى ءمانى مىنادا. بىزدە وندايلار شىعادى. ەرتەڭ بىرەۋ «مۇستافا شوقاي نەمىستىڭ ساتقىنى» دەگەن سياقتى وي جازىپ، ءتىل تيگىزسە، سول ءۇشىن ونى جاۋاپقا تارتامىز. پرەزيدەنتتىڭ اقتاۋ تۋرالى جارلىعىندا وسى تالاپ ناقتى جازىلۋى كەرەك. كىم مۇستافا شوقايعا نەمەسە ءاليحان بوكەيحانوۆقا ءتىل تيگىزەدى، تارتىپكە تارتۋ كەرەك دەگەن سياقتى.

- بۇل ماسەلەنى كوميسسيانىڭ بارلىق مۇشەسى قولداپ وتىر ما؟

- قولدايدى دەپ سەنەم. مىسالى بىزدە ەلباسىعا نەمەسە پرەزيدەنتكە ءتىل تيگىزگەنى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك قاراستىرىلعان. سول سياقتى الاشوردالىقتارعا ءتىل تيگىزىپ، «اشارشىلىق بولعان جوق» دەپ جوققا شىعارعانداردى جاۋاپقا تارتاتىنداي شەشىم شىعارىلۋى كەرەك. ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن تولىعىمەن اقتاۋدىڭ ءبىر ۇشىعى وسىعان كەلىپ تىرەلەدى. ياعني، اقتاپ قانا قويماي قورلاۋدان قورعاۋ كەرەك.

- اقتايتىن كەزەڭ قاي جىلداردىڭ اراسىن قامتيدى؟

- 1917 -جىلدان قازىرگى كەزگە دەيىن دەپ ەسەپتەلەدى.

- كوميسسيانىڭ جۇمىسىنا قارسىلىق ءبىلدىرۋ سياقتى رەاكسيالار بار ما؟

- ونداي رەاكسيالار بار. وكىنىشكە قاراي، «بۇدان باسقا ماسەلە جوق پا» دەگەن اڭگىمەلەر تۋىنداپ جاتىر. بىرىنشىدەن، بۇل قازاققا كەرەك. ەكىنشىدەن، بۇل - پرەزيدەنتتىڭ تىكەلەي تاپسىرماسى.

- كوميسسيا اشارشىلىقتى گەنوتسيد دەپ قاراۋ ماسەلەسىن كوتەرىپ وتىر ما؟

- ول ەندى زاڭگەرلەردىڭ جۇمىسى عوي. وتكەن اپتادا عانا اشارشىلىققا قاتىستى ءبىراز قۇجاتتاردى جيناپ شىعاردىق. سەنات ءتوراعاسى ماۋلەن اشىمبايەۆتىڭ قولداۋىمەن ارنايى توپ جۇمىس ىستەگەن بولاتىن. بۇكىل اشارشىلىق بويىنشا، قالاي باستالعانى، قالاي وربىگەنى تۋرالى دەرەكتىڭ كوبى قامتىلدى. ەشكىم كورمەگەن، قازاقستاندا جاريالانباعان قۇجاتتار دا بار اراسىندا. 1200-دەي قۇجاتتى كىتاپ قىلىپ شىعاردىق، قىسقاسى. ەلەكتروندى نۇسقاسى دا بولادى. «اتامۇرا، «التىن قىران» دەگەن كومپانيالار قولداپ، دەمەۋشىلىك جاساپ وتىر.

- قۇپياسىزداندىرۋ جەلەۋىمەن، ءارحيۆتى اقتارۋ سىلتاۋىمەن قانداي دا ءبىر قۇجاتتاردى جوعالتىپ جىبەرۋ ارەكەتتەرىنىڭ الدىن قالاي الماقشىسىزدار؟

- ارحيۆتە ءبارى باقىلاۋدا عوي. مەملەكەتتىك قۇجاتتار جوعالماۋى كەرەك. قۇپياسىزداندىرۋ دەگەن كىم كورىنگەنگە ۇستاتىپ جىبەرۋ دەگەن ءسوز ەمەس قوي.

- ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيا ءوز جۇمىسىن اياقتاعان كەزدە قانداي وزگەرىس بولادى؟ بۇل قاراپايىم قازاقتارعا نە بەرەدى؟ مىسالى، مەكتەپتەردە ەل تاريحى جاڭا قىرىنان وقىتىلا باستاي ما؟ كەز كەلگەن مۋزەيگە بارساڭىز كەز كەلگەن ولكەتانۋشى قاي اۋىلدان قانشا سوعىس ارداگەرى شىققانىن، ونىڭ نەشەۋى مايداندا ولگەنىن جاتقا ايتادى. ال ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇربانى تۋرالى ونداي ءبىلىمى جوق. سىزدەردىڭ كوميسسيا وسى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرادى دەپ ايتا الامىز با؟

- بىزدە تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن تۇسىنبەۋشىلىك بار. اسپاننان تۇسە سالعانداي كورەتىندەر كوپ. بىلاي قاراساڭ، شىنىمەن سولاي سياقتى كورىنۋى مۇمكىن. سوۆەت وداعى ىدىراپ كەتىپ، تاۋەلسىزدىك اسپاننان تۇسە قالعانداي. ال تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەس، تاۋەلسىزدىك جولىنداعى قۇرباندار دەگەن ۇعىمدارعا ءالى دە ناقتى انىقتاما بەرگەن جوقپىز. تاۋەلسىزدىك قۇربانى دەگەن كىم؟ ءبىز بودان بولىپ جاتقاندا سوعان قارسى تۇرعان ادامنىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىك جولىنداعى قۇرباندار بولىپ سانالۋى كەرەك. تاۋەلسىزدىكتى اڭساماسا دا، باسقىنشىلىق ارەكەتكە قارسى تۇرعاننىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىك جولىنداعى قۇربان بولىپ سانالۋى ءتيىس.

پاتشا كەزىندە، كوممۋنيستىك بيلىك كەزىندە قۇربان بولعان قازاقتىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىك جولىنداعى قۇربان بولىپ ەسەپتەلۋى كەرەك. تاريحي ادىلەت ورناۋى كەرەك قوي. تاۋەلسىزدىك جولىنداعى قۇربانداردى جوقتاماي، ولاردى ەسكە الماي، ارۋاقتار رۋحى ەشقاشان دامىل تاپپايدى. ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى دەگەن بەكەردەن- بەكەر ايتىلا سالعان ءسوز ەمەس. مۇنداعى باستى ماقسات - ۇلتتى بىرىكتىرۋ. 31 مامىردا بۇكىل ەل بولىپ قايعىرىپ، ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن جوقتاپ، ءبىر ويعا بەرىلۋى كەرەك. ءبىرىنشى كەزەكتە قازاقتار ءوزىمىز وسىنى ءار وتباسى بولىپ تەرەڭ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. مىسالى، حولوكوستى ايتايىقشى.

بۇكىل يزاريل سول كۇنى ازا تۇتىپ، قۇربانداردى ەسكە الادى. ۇلتتى قالاي بىرىكتىرۋگە بولاتىنىن سودان كورۋگە بولادى.

«ءبىز ۇلكەن قايعىدان، قاسىرەتتەن امان قالدىق. سوندىقتان قۇرباندارعا العىس ايتامىز» دەگەن تۇسىنىك بولۋى كەرەك. سول قۇرباندار الدىنداعى قارىز بەن پارىز ءبىزدى بىرىكتىرە الادى. ال قازىرگىدەي ءبىرىمىز اشارشىلىق «بولدى» دەپ، ءبىرىمىز «بولعان جوق» دەپ، «سەنىڭ اتاڭ مەنىڭ اتامدى اتقىزعان» دەپ جۇرە بەرسەك، ۇلت ەشقاشان بىرىكپەيدى. جەرىنە، رۋىنا، ۇلتىنا، تىلىنە، دىنىنە قاراماي، بۇكىل قازاق وسى كۇنى ءبىر تۇسىنىكتە بولىپ، بىرىگۋى كەرەك.

بۇل - ۇلكەن يدەولوگيا. ونداي تاجىريبە بۇكىل الەمدە بار. بۇكىل قازاقستان حالقى شىن جۇرەكتەن تويلايتىن ورتاق مەيرامىمىز جوق ەكەنى راس قوي. تاۋەلسىزدىكتى تويلامايتىندار بار، مىسالى. ال ءبىزدى بىرىكتىرەتىن اتاۋلى كۇن وسى 31-مامىر بولۋى كەرەك.

- ۋاقىت ءبولىپ، سۇحبات بەرگەنىڭىزگە راقمەت!

اۆتور: ەسىمجان ناقتىباي


سوڭعى جاڭالىقتار