رەسەي قىتايمەن وداقتاسا ما؟

قالىپتاسقان عالامدىق جاعداي مەن جاھاندىق كۇن تارتىبىنە وزىندىك وزگەرىستەر ەنگىزۋى ابدەن مۇمكىن ەلەۋلى وقيعالارعا ديپلوماتيالىق تۇرعىدان ساراپتاما جاساپ كورۋدى ءجون كوردىك.

الدىمەن دجو بايدەن پرەزيدەنت بولىپ سايلانعاننان كەيىن 18-20-ناۋرىز ارالىعىندا الياسكادا وتكەن ا ق ش پەن ق ح ر اراسىنداعى العاشقى جوعارى دەڭگەيدەگى كەلىسسوزدەردىڭ ناتيجەسى ەكى ەلدىڭ ساۋدا- ەكونوميكالىق سوعىسى ساياسي- ديپلوماتيالىق سالاداعى تەكەتىرەسكە اكەپ سوعىپ وتىرعانىن كورسەتتى. اتالعان ەلدەردىڭ الەمنىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى ەكونوميكاسى ەكەنىن ەسكەرسەك، ەكى الىپ ەل اراسىنداعى كۇردەلى پروبلەمالار ەكىجاقتى قاتىناستار دەڭگەيىنەن اسىپ، عالامدىق دەڭگەيگە شىققانىن ايقىن بايقاتتى. ياعني الەمدىك الىپتار اراسىنداعى ساياسي- ەكونوميكالىق پروبلەمالار عالامدىق گەوساياساتتىڭ جانە كوپجاقتى حالىقارالىق ديپلوماتيانىڭ نىسانىنا اينالىپ وتىر. ولاي بولسا، وسى ەكى ەل ەندى وزىنە وداقتاس ىزدەپ، جاھاندىق دەڭگەيدە جاقتاس تابۋعا جانتالاسىپ جاتقانى بەكەر ەمەس.

ا ق ش- تىڭ «ۇلكەن جەتىلىك» (G7) ەلدەرى، باتىستا ەۋرووداق پەن ۇلى بريتانيا، شىعىستا جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، فيلليپين سياقتى سەنىمدى سەرىكتەرى بار. ونىڭ ۇستىنە، سوڭعى كەزدە ا ق ش، جاپونيا، ءۇندىستان جانە اۋستراليامەن «تورتتىك وداق» قۇرىپ (QUAD)، ول «ازيالىق NATO» اتانا باستادى.

ال وندا قىتاي نە ىستەمەك؟ قاي ەلمەن بىرىگىپ، كىمدى ءوز جاعىنا تارتپاق؟ باتىستىڭ باستى قارسىلاستارىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىرعان كورشى مەملەكەت - رەسەيمەن بىرىگىپ، ا ق ش- قا قارسى ورتاق ءتىل تاۋىپ، وداق قۇرۋعا مۇددەلى مە؟ قىتايدى قايدام، ا ق ش باستاعان باتىسقا قارسى ازيالىق الىپپەن ونداي وداق قۇرۋعا، ەڭ الدىمەن، ءدال وسى رەسەيدىڭ ءوزى قاتتى قىزىعۋشىلىق تانىتىپ، تالپىنىپ وتىرعانىن بايقايمىز. بايدەن ءپۋتيندى «كىسى ولتىرگىش» دەپ اشىق ايىپتاعانىنا ماسكەۋ قارسىلىق ءبىلدىرىپ، ءتىپتى رەسەيدىڭ ا ق ش- تاعى ەلشىسىن ۋاقىتشا ەلىنە قايتارىپ السا، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى س. لاۆروۆ 22-ناۋرىزدا شۇعىل ق ح ر- عا اتتانىپ، قىتايلىق ارىپتەسى ۆان ي- مەن كەلىسسوزدەر وتكىزدى. ر ف مەن ق ح ر سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى ا ق ش- قا قارسى بىرلەسىپ ارەكەت جاساۋدىڭ جولدارىن قاراستىرۋمەن قاتار، ءپۋتيننىڭ شىلدە ايىنا جوسپارلانىپ وتىرعان قىتايعا رەسمي ساپارىنا قاتىستى ماسەلەلەردى پىسىقتادى.

16-شىلدەدە وسىدان جيىرما جىل بۇرىن ەكى ەل اراسىندا قول قويىلعان دوستىق قارىم- قاتىناستارعا قاتىستى ۇكىمەتتىك دەڭگەيدەگى ەكىجاقتى كەلىسىمشارتتىڭ مەرزىمى اياقتالادى. سوعان وراي شي جينپين مەن پۋتين بەيجىڭدە ارنايى كەزدەسىپ، اتالعان كەلىسىمشارتتى جاڭارتىپ، قىتاي مەن رەسەي اراسىنداعى قاتىناستاردىڭ تەرەڭدەپ وتىرعانىن حالىقارالىق قاۋىمداستىققا پاش ەتۋدى كوزدەپ وتىر. رەسەي تاراپى بىرنەشە جىلدان بەرى قىتايمەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىك قانا ەمەس، ءتىپتى ساياسي- اسكەري وداق قۇرۋعا مۇددەلى ەكەنىن مەڭزەپ كەلگەنىن بىلەمىز. ماسكەۋدىڭ ونداي نيەتىن سوڭعى جىلدارداعى ءپۋتيننىڭ مالىمدەمەلەرىنەن دە اڭداپ جۇرگەن باتىس ەلدەرى مەن جاپونيا قاتتى الاڭداپ كەلدى. ءبىراق باتىستىڭ قاتاڭ ەكونوميكالىق سانكتسيالارى مەن قاتتى ساياسي قىسىمىن كورىپ وتىرعان رەسەي قىرىمدى وزىنە قوسىپ العاننان كەيىن سوڭعى جىلدارى ءتىپتى اسكەري تۇرعىدان دا ا ق ش پەن ەۋرووداق ەلدەرىمەن جاۋلاسىپ، NATO- مەن داۋلاسىپ كەلەدى. ولاي بولسا، ماسكەۋمەن ساياسي- اسكەري وداق قۇرىپ، رەسەيدىڭ بار جاۋىن ءبىر كۇندە ءوزىنىڭ جاۋىنا اينالدىرۋ بەيجىڭ ءۇشىن ءتيىمدى ەمەس. سوندىقتان قىتاي تاراپى رەسەيدىڭ وداق قۇرۋعا قاتىستى ۇسىنىسىن قابىل المادى.

تاريحتان تاعىلىم العان قىتاي ەلى سوعىستان كەيىن كەڭەس ەلىمەن قۇرعان وداقتىڭ نەمەن اياقتالعانىن ۇمىتپاسا كەرەك. ءسويتىپ، قىتاي سولتۇستىك كورەيادان باسقا قانداي دا ءبىر ەلمەن قانداي دا ءبىر باسقا ەلگە قارسى وداق قۇرماۋ قاعيداتىن بۇزباۋعا ۇيعارسا، رەسەيمەن قاتىناسى قالاي بولار ەكەن دەپ، دەمىن ىشىنە تارتىپ وتىرعان باتىس بۇل ماسەلە بويىنشا ءسال دە بولسا ساباسىنا تۇسكەندەي.

قىتاي مەن رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتىندا سايكەس كەلمەيتىن تۇستار دا از ەمەس. مىسالى، ۋكراينا مەن سيريا سياقتى ماسكەۋ ءۇشىن ماڭىزدى باعىتتاردا بەيجىڭنىڭ وزىندىك ۇستانىمى بولسا، قىتاي ءۇشىن ماڭىزدى ايماق بولىپ وتىرعان افريكادا دا ەكى ەلدىڭ ساياساتى ەكى باسقا. رەسەي قارا قۇرلىقتىڭ ون شاقتى ەلىنە اسكەري كومەك كورسەتىپ، ءوز ساياساتىن جۇرگىزىپ وتىرعانى بەلگىلى. ال يەمەن نەمەسە ورتالىق افريكا سياقتى ەلدەردە بەيجىڭ بيلىك باسىنداعى ۇكىمەتكە قولداۋ كورسەتىپ وتىرسا، ماسكەۋ وپپوزيتسيالىق كۇشتەرگە كومەك كورسەتۋگە دايىن ەكەنىن ءبىلدىرىپ وتىر.

ەڭ باستىسى، ەكونوميكالىق تۇرعىدان قىتاي مەن رەسەيدىڭ ايىرماشىلىعى جىل ساناپ ءوسىپ كەلەدى. كوروناۆيرۋس ىندەتى كەسىرىنەن الەمنىڭ بارلىق دەرلىك ءىرى ەلدەرى توقىراۋعا ۇشىراعان وتكەن جىلدىڭ وزىندە دامۋىن توقتاتپاعان قىتاي ەكونوميكاسى بۇگىندە رەسەي ەكونوميكاسىنان ون ەسە ۇلكەن دەڭگەيگە جەتىپ وتىر. قىتايدىڭ جان باسىنا شاققانداعى ىشكى جالپى ءونىم مولشەرى بىلتىر 10,800 دوللاردى قۇراپ، 9,900 دوللارعا جەتىپ جىعىلعان رەسەيدىڭ وسى كورسەتكىشىنەن العاش رەت اسىپ تۇسسە، بۇدان بىلاي بۇل ايىرماشىلىق ۇلعايا بەرمەك. ونىڭ ۇستىنە، رەسەي ءۇشىن قىتاي ەڭ ۇلكەن ساۋدا- ەكونوميكالىق مەملەكەتكە اينالىپ وتىرعانىمەن (ەلدىڭ جالپى سىرتقى ساۋدا كولەمىندە %17)، قىتايدىڭ سىرتقى ساۋدا سالاسىنداعى رەسەيدىڭ ورنى وتە تومەن ەكەنىن ەسكەرگەن ءجون (شامامەن نەبارى %1). ال تەحنولوگيالىق دامۋ تۇرعىسىنان رەسەيدىڭ قىتايدان قانشالىقتى ارتتا قالىپ قويعانى تۋرالى ايتىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق بولار. ارينە، قىتايدىڭ ساياسي- الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكا سالالارىندا پروبلەمالار جەتىپ ارتىلاتىنىندا ءسوز جوق. دەگەنمەن، ساندار سويلەپ، ستاتيستيكا كوپ نارسەنى كورسەتىپ تۇر.

ساناسپاسقا بولماس الەمدىك ەڭ ءىرى ازيالىق فاكتورعا اينالعان قىتاي حالىقارالىق قاتىناستار جۇيەسىندە باتىستىڭ كوشباسشىسى ا ق ش- پەن تەڭ دارەجەدە سويلەسكىسى كەلەتىنىن ءسوز باسىندا ايتىلعان الياسكاداعى كەلىسسوزدەر بارىسىندا ايقىن بايقادىق. دەگەنمەن، جوعارىدا ايتىلعانداي، رەسەي ديپلوماتياسى نيەت بىلدىرگەنىمەن، قىتاي باسشىلىعى ا ق ش- قا قارسى باسقا ءبىر ەلمەن وداق قۇرۋعا مۇددەلى ەمەس. كەرىسىنشە، ا ق ش پرەزيدەنتى بايدەندى جەكە تانيتىن ق ح ر ءتوراعاسى شي جينپين ونىمەن رەسمي تۇردە كەزدەسىپ، كەلىسسوزدەر وتكىزۋگە مۇددەلى. الەمنىڭ ءبىرىنشى ەكونوميكاسى مەن ەكىنشى ەكونوميكاسى بولىپ تابىلاتىن ەكى ەلدىڭ باسشىلارى 10- اقپاندا تەلەفون ارقىلى سويلەسكەنى بولماسا، ءالى رەسمي تۇردە كەزدەسكەن جوق جانە قاشان كەزدەسەتىنى بەلگىسىز. ەسەسىنە، بايدەن مەملەكەت باسشىسى رەتىندە اق ۇيدەگى ءوزىنىڭ العاشقى رەسمي كەزدەسۋىن 16-ساۋىردە جاپونيانىڭ پرەمەر- ءمينيسترى ە. سۋگامەن وتكىزدى.

بۇل قىتاي ديپلوماتياسى ءۇشىن ۇلكەن سوققى بولدى دەسەك، ارتىق ايتپاعان بولار ەدىك. ونىڭ ۇستىنە، بايدەن مەن سۋگانىڭ كەلىسسوزدەرى ناتيجەسىندە قابىلدانعان بىرلەسكەن مالىمدەمەدە قىتاي ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى بولىپ وتىرعان تايۆان ماسەلەسىنىڭ اتالعانى بەيجىڭنىڭ اشۋىن كەلتىردى.

ال سۋگانىڭ ا ق ش- قا ساپارى قارساڭىندا بايدەننىڭ پۋتينمەن ەكىنشى رەت تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ، جۋىق ارادا ەۋروپا ەلدەرىنىڭ بىرىندە بەيرەسمي كەزدەسۋ وتكىزۋگە قاتىستى ۇسىنىس جاساعانى قىتاي باسشىلىعىنىڭ تاعى دا قىتىعىنا ءتيدى. بايدەن مەن پۋتيننىڭ كەزدەسۋى انگليادا «ۇلكەن جەتىلىك» ەلدەرىنىڭ ءسامميتى وتەتىن ماۋسىم ايىندا ۇيىمداستىرىلۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، بايدەن مەن پۋتيننىڭ ول كەزدەسۋىنەن الەمدىك دەڭگەيدە كوپ نارسە وزگەرە قويادى دەپ ويلاۋدىڭ قاجەتى جوق سياقتى. ارينە، اۋعانستاننان اسكەرىن شىعارا باستاعان ا ق ش ايماقتا قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا رەسەيمەن كەلىسسوزدەر وتكىزىپ، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدەگى ارىپتەستىككە شاقىرۋى مۇمكىن. الايدا تەلەفون ارقىلى سويلەسكەننەن كەيىن ەكى كۇن وتەر- وتپەستە ا ق ش- تىڭ رەسەيگە جاڭا سانكسيالار جاريالاعانىنان كوپ نارسەنى اڭعارۋعا بولادى.

وسى تۇرعىدان قىتاي باسشىلىعى ا ق ش پەن رەسەي پرەزيدەنتتەرىنىڭ كەزدەسۋىنەن ءوزى ءۇشىن قولايسىز جاعداي تۋىنداي قويار دەپ الاڭدامايتىن سەكىلدى. وعان قاراعاندا، 1-شىلدەدە قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولۋىنا وراي ۇيىمداستىرىلاتىن كەڭ كولەمدى مەرەيتويلىق ءىس- شاراعا دەيىن ا ق ش پرەزيدەنتىمەن رەسمي كەزدەسۋ وتكىزبەۋى شي جينپين ءۇشىن سىرتقى ساياسات تۇرعىسىنان ديپلوماتيالىق ولقىلىق بولايىن دەپ تۇرعانى ءسوزسىز.

ۆاشينگتون مەن بەيجىڭ اراسىنداعى وسىنداي ساياسي سالقىندىق جاھاندىق دەڭگەيدەگى جاڭا قىرعي- قاباق سوعىسقا اكەپ تىرەپ وتىرسا، ا ق ش باستاعان باتىستىڭ باستى ەكونوميكالىق دامىعان مەملەكەتتەرى مەن ازيالىق وداقتاستارى بىرىگىپ جاتقاندا شىعىستىڭ الپاۋىتى - قىتاي قايتپەك دەگەن سۇراق حالىقارالىق قاتىناستار سالاسىنداعى باستى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. جاپونيانىڭ پرەمەر- ءمينيسترى سۋگا ا ق ش- قا رەسمي ساپار شەگىپ، بايدەنمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ جاتقان تۇستا ق ح ر ءتوراعاسى ەۋرووداقتىڭ ەڭ باستى ەكونوميكالىق ەلدەرى گەرمانيا مەن فرانسيانىڭ باسشىلارىمەن ونلاين كەلىسسوزدەر وتكىزىپ، قىتاي مەن ەۋروپا ەلدەرى اراسىنداعى ساۋدا- ەكونوميكالىق جانە ينۆەستيتسيالىق ارىپتەستىكتىڭ ماڭىزدىلىعى جايلى ايتىپ جاتتى. دەگەنمەن، بۇل ەكى ەل «ۇلكەن جەتىلىكتىڭ» مۇشەسى رەتىندە جانە باتىستىڭ باستى دامىعان ەلدەرى رەتىندە دەموكراتيالىق جانە نارىقتىق امبەباپ قۇندىلىقتاردى بولىسەتىن ا ق ش پەن جاپونيا اراسىنداعى كەلىسىمدەردى قولدايتىندارى كۇمانسىز.

سوندىقتان، جوعارىدا اتالعانداي، شىلدە ايىنا جوسپارلانىپ وتىرعان پۋتيننىڭ قىتايعا ساپارى بارىسىندا ەكى ەلدىڭ قارىم- قاتىناستارى ساياسي- اسكەري وداقتاس دەڭگەيىنە كوتەرىلە قويماسا دا، ەكى ەل باسشىلارى ا ق ش- قا جانە ا ق ش باستاعان باتىسقا قارسى بىرلەسكەن ءىس- قيمىل جوسپارىن قابىلداۋى مۇمكىن ەكەنىن جوققا شىعارۋعا تاعى بولمايدى.

قىتايدىڭ ا ق ش- قا دەگەن اشۋىن ونىڭ ازيالىق ەڭ جاقىن وداقتاسى جاپونيادان الۋعا ۇمتىلىپ، ەكى ەل اراسىنداعى شەشىلمەگەن جەر داۋى بولىپ كەلە جاتقان سەنكاكۋ (دياوداو) ارالدارىن تارتىپ الام دەگەن تالپىنىسىنا نەمەسە تايۆاندى باسىپ الام دەگەن نيەتىنە ديپلوماتيالىق امالدار ارقىلى تەجەۋ قويىلماسا، شىعىس ازيا ايماعى الىپتاردىڭ ارپالىس الاڭىنا اينالىپ شىعا كەلۋى ابدەن مۇمكىن. كەلەسى جىلعا جوسپارلانعان بەيجىڭ قىسقى وليمپياداسىنا ا ق ش باستاپ، وداقتاستارى قوستاپ، بويكوت جاريالاپ جاتپاسىن دەسە، قىتاي قاتتى كەتپەۋگە ءتيىس. ازياداعى وداقتاستارى وتقا ورانىپ جاتسا، ا ق ش- تىڭ دا ۇتارى از.

سوندىقتان جۋىق ارادا ا ق ش پەن قىتاي پرەزيدەنتتەرىنىڭ رەسمي كەزدەسۋىنىڭ مەرزىمى پىسىقتالىپ، الەمدى اۋزىنا قاراتقان الپاۋىت ەلدەردىڭ باسشىلارى اراسىندا كەلەلى ماسەلەلەرگە قاتىستى كەشەندى كەلىسسوزدەر ءوتىپ، ساليقالى ساياسات پەن ءداستۇرلى ديپلوماتيا ءوز مىندەتىن اتقارار دەپ ءۇمىت ارتامىز.

باتىرحان قۇرمانسەيىت، شىعىستانۋشى، حالىقارالىق قاتىناستار سالاسى بويىنشا PhD دوكتورى، ارنايى

egemen.kz