ءجۇنىس ەمرە - تۇركى الەمىنە ورتاق تۇلعا

ءجۇنىس ەمرە مەن احي ەۆران قاجى بەكتاشتىڭ ءىزىن جالعاعان شاكىرتتەرى بولىپ سانالادى. ءبىز وسى ۇشتىكتىڭ ىشىندە ءجۇنىس ەمرە تۋرالى از-كەم ماعلۇمات بەرمەكپىز.

ءدىن قايراتكەرى سوپىلىقتى ناسيحاتتاۋمەن قاتار، تۇرىك جانە جالپى تۇركى ادەبيەتىنىڭ دامۋىندا جارقىن ءىز قالدىردى. يۋنەسكو كورنەكتى تۇلعانىڭ تۋعانىنا 750 جىل تولۋىنا بايلانىستى 1991-جىلدى حالىقارالىق ءجۇنىس ەمرە جىلى دەپ جاريالاعان بولاتىن.

ال بيىل 2021-جىلدى ونىڭ قايتىس بولعانىنا 700 جىل تولۋىنا وراي ءجۇنىس ەمرە جىلى دەپ جاريالاپ وتىر.

ءجۇنىس ءال ءعارىپ دەگەن لاقاپ اتى بار ءجۇنىس ەمرە 1240-جىلى (كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا، 1238-جىلى) ەسكيشەحير (تۇركياداعى قالا) ماڭىنداعى سارىكوي قونىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. تۇركيانىڭ ەڭ تانىمال حالىق اقىندارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ول سونداي-اق ايگىلى سوپى بولدى، ونىڭ ولەڭدەرى جاسىرىن ماعىنا مەن كوپتەگەن نۇسقاۋلارعا تولى.

اقىن 1321-جىلى كوز جۇمدى. ءجۇنىس ەمرە 13-عاسىرداعى كورنەكتى پارسى اقىنى جانە تەولوگ دجالالاددين رۋمي سياقتى ايگىلى سوپىلاردىڭ شىعارماشىلىعىنا قاتتى قىزىقتى.

ول سونىمەن بىرگە، انادولىداعى سوپىلىقتىڭ جەتەكشى وكىلى بولدى. ءبىراق ۇلكەن تانىمالدىق پەن داڭققا قايتىس بولعاننان كەيىن عانا قول جەتكىزدى. حالىق ونى بۇل كەزدە اۋليە دەپ اتاي باستادى.

ونىڭ اسىرەسە ەسكى تۇرىك تىلىندە نەمەسە انادولى تۇرىكشەسىندە جازۋى ۇلتى ءۇشىن ۇلكەن ەڭبەك ەدى.

اقىننىڭ ولەڭدەرىنەن ونىڭ ءوز ۋاقىتىندا جاقسى ءبىلىم العانىن، سول عاسىردىڭ عىلىمي جەتىستىكتەرىن تۇسىنگەنىن، پارسى جانە اراب تىلدەرىن انا تىلىمەن قاتار مەڭگەرگەنىن كورۋگە بولادى. جوعارىدا ايتىلعانداي، ءجۇنىس ەمرە «بەيتانىس» دەگەن لاقاپ اتقا يە بولدى جانە مۇنى جاس كەزىنەن باستاپ تەرەڭ ويلاۋعا ىقپال ەتەتىن جالعىزدىقتى قالايتىندىعىمەن تۇسىندىرەدى. ونىڭ دۇنيەتانىمىنا سول كەزدەگى وقيعالار - انادولىعا جاسالعان موڭعول شاپقىنشىلىعى، تۇرىكتەر مەن موڭعولدار اراسىنداعى شايقاستار، ول شايقاستاردان كەلگەن اشارشىلىق پەن كۇيرەۋ اسەر ەتسە كەرەك.

ءجۇنىس ەمرەنىڭ ولەڭدەرىندە ادامنىڭ قۇدايمەن قارىم-قاتىناسى، جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار، ادامدار مەن الەۋمەتتىك الەم اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تۋرالى ءجيى ايتىلادى. ال بۇل تاقىرىپتىڭ ءبارى سوپىلىق ويدىڭ نەگىزى بولىپ سانالادى. تۇرىكتەردە ءجۇنىس ەمرەنىڭ بەكتاشي سوپىلىق وردەنىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى قاجى بەكتاشپەن قالاي تانىسقانى تۋرالى ايگىلى اڭىز بار.

بىردە ءجۇنىستىڭ تۋعان اۋىلىندا ەگىن قۋراپ، ادامدار اشتىققا ۇشىراي باستايدى، اقىن جەرگىلىكتى دارۋىشكە ازىق- تۇلىك سۇراي كەلەدى. وعان جولىققان قاجى بەكتاشكە ازىق- تۇلىكتىڭ ورنىنا باتا بەرەدى. ءبىراق ءجۇنىس ەمرە وعان باتا ەمەس استىق كەرەك ەكەنىن ايتادى. بۇل وقيعا ءۇش رەت قايتالانادى.

اقىرى وعان بيداي بەرىپ، ۇيىنە قايتارادى. قايتىپ كەلە جاتىپ ءجۇنىس ەمرە ءوزىنىڭ قاتەلىگىن ءتۇسىنىپ، دارۋىشكە قايتىپ كەلىپ، باتا سۇرايدى. قاجى بەكتاش وعان مۇمكىندىكتى جىبەرىپ العانىن، ءبىراق ءوزىنىڭ تاپتۋك ەمرەدەن باتا الۋعا بولاتىنىن ايتادى.

وسىلايشا ءجۇنىس 40 جىل تاپتۋكتان ءىلىم ۇيرەنىپ، سوپىلىقتى يگەرەدى جانە سوپىلىق مازمۇنداعى تۋىندىلارىن دۇنيەگە اكەلەدى. ول ءىلىم ۇيرەنۋدە دە، شىعارماشىلىقتا دا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتتى. سونىڭ ارقاسىندا ونىڭ ەڭبەكتەرى كەڭ تارالىپ، كەيىنگى تۇرىك سوپىلارىنا ۇلكەن اسەر ەتتى. سونىمەن قاتار، ج. ەمرەنىڭ ولەڭدەرى تۇرىك اقىندارىن جىلدار بويى، اسىرەسە 20-عاسىرداعى تۇركىنىڭ جاندانۋى كەزىندە قاتتى شابىتتاندىردى.

ءجۇنىس ەمرە ءالى كۇنگە دەيىن ءارتۇرلى ەلدەردە تانىمال. ازەربايجاننان بالقانعا دەيىنگى بىرنەشە مەملەكەت اقىننىڭ ءقابىرى ءوز اۋماعىندا جاتقانىن ايتىپ تالاسادى. ءجۇنىس ەمرەنىڭ ولەڭدەرى، ادەتتە، «ديۆان» دەپ اتالادى.

ونىڭ ولەڭدەرى ءال- فاتيح كوشىرمەسى، وسمان يمپەرياسىنىڭ نۇر كوشىرمەسى، ياحيا ەفەنديدىڭ كوشىرمەسى، كارمان كوشىرمەسى، باليكەسير كوشىرمەسى، مىسىردىڭ نيازي كوشىرمەسى، بۋرسا كوشىرمەسى ارقىلى ۇرپاقتان- ۇرپاققا جەتىپ وتىردى. ءجۇنىس ەمرە تۇرىك ادەبيەتىنە ميستيتسيزم ءستيلىن اكەلدى. تەرەڭ سەزىمدەردى قاراپايىم كورىنىستەرمەن بەينەلەيتىن بۇل ستيل قيىن جانە تەرەڭ ءماندى سوپىلىق ۇعىمداردى تۇجىرىمداۋعا مۇمكىندىك بەردى.

اسىرەسە ونىڭ ولەڭدەرى ەسكى تۇرىك تىلىندە جازىلعاندىقتان سوپىلىق ءىلىمدى ءوز زامانداستارىنا تۇسىنىكتى ەتىپ جەتكىزدى. ءجۇنىس ەمرە ولەڭدەرىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى - مۋزىكامەن جاقسى ۇيلەسەدى. ياعني ءبىر ەستىگەننەن ەستە جاقسى ساقتالادى. اقىن ولەڭدەرىنە ارنالعان اندەر ينتەرنەتتە تولىپ تۇر.

1208 -جىلى ول ءدىني كەڭەستەر مەن نۇسقاۋلارعا قۇرىلعان 573 بولىمنەن تۇراتىن «ريسالا ان- ناسيح» كىتابىن جازدى. بۇگىندە قوعام قايراتكەرىنىڭ شىعارماشىلىعى مەن تۇلعاسى كەڭىنەن تانىمال. ونىڭ ولەڭدەرى كوپتەگەن تىلگە اۋدارىلعان.

2015-جىلى كوگىلدىر ەكرانعا العاش رەت شىققان رەجيسسەر كۋرشات رىزبازدىڭ « ء جۇنىس ەمرە: ماحاببات جولى» اتتى توپتاما اقىننىڭ ومىرىنە ارنالعان. سەريال ءتۇرلى تىلدە دىبىستالعان جانە ينتەرنەتتە دە قولجەتىمدى.

2007-جىلى ءجۇنىس ەمرە اتىنداعى قور قۇرىلدى. ول بۇگىندە تۇرىك ءتىلى مەن ادەبيەتىن، ونەرى مەن مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋ، تۇرىك ءتىلىن ۇيرەنگىسى كەلەتىندەرگە شەتەلدىكتەرگە كومەكتەسۋ، تۇركيا مەن باسقا ەلدەر اراسىنداعى دوستىقتى نىعايتۋ ىستەرىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ وتىر.

قوردىڭ قۇرامىنداعى ءجۇنىس ەمرە ينستيتۋتى تۇركيا مادەنيەتىن ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن ءتۇرلى ەلدەردەگى وكىلدىكتەرىندە ءتىل كۋرستارىن، مادەني جانە كوركەمدىك ءىس- شارالاردى ۇيىمداستىرادى. سونداي-اق، وسى باعىتتاعى عىلىمي جۇمىستاردى قولدايدى. وسىنداي 60 قا جۋىق وكىلدىكتىڭ ءبىرى قازاقستاندا جۇمىس ىستەپ تۇر.