«مەنىڭ اتىم قوجا»: اۆتورلار مەن كەيىپكەرلەر تاعدىرى

«بۇل كينو اۆتورلارىنا دا، كەيىپكەرلەرىنە دە جاقسىلىق الىپ كەلمەدى» دەگەن پىكىردى قۇلاعى شالعان كەزدە جىلدار بويى مازالاپ كەلگەن ساۋالعا جاۋاپ تاپقانداي بولدى.

فيلم ەكرانعا شىعا سالىسىمەن، سىننىڭ استىندا قالعانىن كەيىن ەس بىلگەن كەزدە سەزىپ ءجۇردى. «قازاقفيلمگە» نۇرلان سانجارعا، وزگە كەيىپكەرلەردىڭ اتىنا جازىلعان حاتتاردى پوشتاشىلار قاپپەن تاسىپتى. سۇلتان - م. كوكەنوۆ، جانار - گ. قۇرابايەۆا، جانتاس - ە. قۇرماشەۆ قازاق كينوسى كوگىندە جارق ەتتى دە جوق بولدى. كينو ارقىلى ك س ر و ەمەس، ەۋروپا مەن باتىس ەلدەرىنە تانىمال بولعان بالالار ءتۇسىرىلىم بىتكەن سوڭ ءبىر-بىرىمەن كەزدەسپەگەن. ءبىر-ءبىرىن ىزدەمەپتى دە. سەبەبى بەلگىسىز. بەلگىلىسى - سۇلتان - مارات مەديتسينا ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەندە بەلگىسىز جاعدايدا قازا بولسا، جانتاس - ەرلان ايدىڭ-كۇننىڭ امانىندا جوعالىپ كەتتى. جانتاس پەن قوجانىڭ جۇرەگىن جاۋلاپ العان جانار سۇلۋ - گۇلنار قۇرابايەۆا مۇلدەم باسقا سالاعا كەتتى. كورەرمەندەرىنىڭ ساناسىندا گولليۆۋدتىڭ جۇلدىزدارىنا ءتان ءتىسى جانە كۇلكىسىمەن تاڭبالانىپ قالعان كىشكەنتاي جۇلدىز مەكتەپتە، كەيىن جوعارى وقۋى ورىندارىندا وقىپ جۇرگەن كەزىندە دە جان-جاقتان كەلگەن شاقىرتۋعا دا كەلىسىمىن بەرمەگەن.

تەك ەركىن راقىشەۆتىڭ «مەنىڭ دە اتىم قوجا» ءتۇسىرىلىمى كەزىندە باس كەيىپكەرلەر - نۇرلان سانجار مەن گۇلنار قۇرابايەۆانىڭ بىرەر مينۋتتىق كەزدەسۋىنە عانا مۇمكىندىك بەرگەن. ءبىراق كەزدەسۋ اياقتالا سالىسىمەن نۇرلان- قوجاعا بۇدان بىلاي ءوزىن ىزدەمەۋدى ءوتىنىپتى. كەيىن گۇلنارمەن كەزدەسىپ، سەبەبىن سۇراعانىمىزدا «مەن بۇل كينوعا بالالىق قىزىعۋشىلىقپەن عانا ءتۇسىپ قالدىم. كازىر كينوعا كىم تۇسپەي جاتىر؟ مەنىڭ ءبىر كەزدەرى سول كينودا ويناعانىمدى جالعىز ۇلىم دا بىلمەي كەلدى. بىلگەندە تاڭعالعانىن جاسىرمادى» دەيدى.

1960-1970 -جىلدارى «مەنىڭ اتىم قوجا» توڭىرەگىندەگى مىلتىقسىز مايداننىڭ ب ا ق بەتىندەگى ءدۇمپۋى كانن فەستيۆالىندە جۇلدەلى ورىن الىپ كەلگەن سوڭ عانا باسەڭسىپتى.

كانن جۇلدەسىن الۋعا ابدوللا مەن بەردىبەك ەمەس، «قازاق فيلمنىڭ» باسشىلارى بارعانىن قوس تارلاننىڭ سارقىتىن ءىشىپ، قولىنا سۋ قۇيعان بالالار اقىنى سەيفوللا وسپان ايتىپ بەردى. اعامىزدان ەستىگەن ەستەلىكتى ءارى قالاي جىلجىتساق، كانندا ءۇندىنىڭ بەلگىلى رەجيسسەرى رادج كاپۋر كينونى كورىپ، بەردىبەك پەن ابدوللاعا قاتتى ىقىلاسى ءتۇسىپتى.

ەلىنە بارعان سوڭ ابدوللامەن بىرگە جۇمىس ىستەۋگە ىقىلاس تانىتىپ، ماسكەۋدەگى ءۇندىستاننىڭ ەلشىلىگى ارقىلى شاقىرتۋ جىبەرگەن. ءبىراق ءبىزدىڭ جاقتا كەيبىر ادامدار سول كەزدە جەر باسىپ جۇرگەن قارساقبايەۆتىڭ الدەقاشان «و دۇنيەلىك» بولىپ كەتكەنىن ايتىپ، سىپايى تۇردە قارسىلىق بىلدىرگەن. ءبىراق وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام. 1970 -جىلدارى تاشكەنت قالاسىندا وتكەن كەزەكتى ونەر فەستيۆالدەرىنىڭ بىرىندە رادج كاپۋر مەن ابدوللا قارساقبايەۆ اياقاستىنان كەزدەسىپ قالعان. «ءولدى» دەۋگە قيماي جۇرگەن ارىپتەسىنىڭ جەر باسىپ، تىرىلەردىڭ قاتارىندا جۇرگەنىنە اڭ-تاڭ بولعان ۇندىلىك رەجيسسەر «جەردەن شىقتىڭ با، كوكتەن ءتۇستىڭ بە، سەن تۋرالى «ءولىپ قالعان» دەگەن جاماناتتى حابار ءۇندىستانعا جەتتى عوي» دەگەن ەكەن...

* * *

- ەكەۋىنىڭ قۇشاقتاسىپ تۇسكەن سۋرەتى «جاڭا فيلم» جۋرنالىنىڭ باستى بەتىندە جاريالاندى. ىزدەستىرسەڭدەر، ۇلتتىق كىتاپحانادا ساقتالۋى ابدەن مۇمكىن. ونى ىزدەپ، كىتابىما قولدانۋعا مەنىڭ دەنساۋلىعىم كوتەرمەدى. ابدوللانىڭ تۋما تالانتى تەك بىزدە عانا ەمەس، ورىس رەجيسسەرلەرىنىڭ دە قىزعانىشىن تۋدىردى. جۇمىس بەرمەدى نەمەسە تالانتىنىڭ بار قىرىن اشىپ تانىتۋىنا مۇمكىندىك بەرمەدى. ابدوللا مەن بەردىبەك اعالارىمىز تاقىرىپقا، ستسەنارييگە «اشىعىپ ءولدى» ، - دەيدى سەيفوللا اعا.

سەيفوللا اعانىڭ ايتىپ وتكەنىندەي، ابدوللا قارساقبايەۆ پەن بەردىبەك سوقپاقبايەۆتى تانىستىرعان بەلگىلى جازۋشى تاحاۋي احتانوۆ ەكەن. ءبىرى كينوداعى، ەكىنشىسى ادەبيەتتەگى ەكى الىپتىڭ اراسىنداعى جاعداي، باستاپقىدا تۇلعالار اراسىنداعى تەكە-تىرەسكە كوبىرەك ۇقساپ كەتىپتى. كينورەجيسسەر ابدوللانىڭ شىعارمانى كينوعا بەيىمدەمەك بولعان ارەكەتتەرى اساۋ مىنەزدى بەردىبەككە ۇنامايدى. ەكەۋى دە اشىق كۇندە نايزاعاي ويناتىپ جىبەرەتىن مىنەزدىڭ ادامدارى. ءىس ناسىرعا شاۋىپ، ەكى تۇلعا ەكى جاققا ايىرىلىسۋعا شاق قالعاندا تاحاۋي احتانوۆ بەردىبەكتى سابىرعا شاقىرىپ، ەكى تۇلعانى مامىلەگە كەلتىرگەن ەكەن.

ايتپاقشى، ابدوللا قارساقبايەۆتىڭ كەلىنى مايرا اتاسىنىڭ كوزىن كورمەسە دە، كوزكورگەندەردەن ەستىپ كەلە جاتقانىن ايتادى. اتاسىنىڭ مەملەكەت كولەمىندە تويلانباي قالعان، اتالماي قالعان مەرەيتويلارىن وتباسىلىق دەڭگەيدە وتكەرىپ، تۋعان جەرىندە كەزدەسۋلەر وتكىزىپ جۇرگەن، رادج كاپۋر مەن اتاسى اراسىنداعى باستالىپ بارىپ ءۇزىلىپ قالعان شىعارماشىلىق بايلانىستى قالىپقا كەلتىرمەك بولىپ شاپقىلاپ جۇرگەن وسى كىسى.

«ماماندىعىم جۋرناليست بولسا دا، ءومىر مەنى كينوعا الىپ كەلدى. كەلىن بولىپ تۇسكەن ۇيىمدە كۇندىز- ءتۇنى تەك كينو تۋرالى اڭگىمە ايتىلاتىن. وتباسىمنىڭ ومىرلىك مۇراتى مەنىڭ دە ۇستانىمىما اينالىپ، پروديۋسسەرلىك سالاعا بەت بۇردىم. بۇل الدىندا قىزمەت ىستەپ ۇلگەرمەگەن اتاما دەگەن قۇرمەتتەن تۋعان شىعار. ءقازىر ءۇندى اكتەرلەرىمەن شىعارماشىلىق بايلانىستامىز. ولاردىڭ ءبىر توبى ەلگە كەلىپ، ۇلكەن الماتى كولى، كولساي ماڭىنداعى كورىكتى جەرلەردى قوسىمشا كورىنىستەر ءۇشىن كينوعا ءتۇسىرىپ جاتىر. ءۇندىستانعا بارعان سايىن اتامنىڭ ارۋاعىمەن تىلدەسكەندەي بولامىن»، دەيدى مايرا قارساقبايەۆا.

* * *

بەلگىلى عالىم، جۋرناليست ءۋاليحان قاليجان وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن پارلامەنت قابىرعاسىندا جۇرگەندە ۇكىمەتكە ساۋال جولداپ، ابدوللا قارساقبايەۆتىڭ 85 جاسقا تولاتىنىن، 60، 70، 75 -جىلدىق مەرەيتويلارى دا اتاۋسىز قالعانىن ەسكە سالعان.

ءبىراق دەپۋتات كوتەرگەن ماسەلە ابدوللا قارساقبايەۆ تۋرالى الماتى مەن نۇر- سۇلتان قالالارىندا ءبىر- ەكى رەت كەزدەسۋ وتكىزۋمەن عانا ءتامامدالدى. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن كينو كەيىپكەرلەرىنە ارناپ الماتى مەن ەلوردا ساياباقتارىندا ەسكەرتكىش قويىلادى دەگەن اڭگىمە شىققان. ءبىراق اڭگىمە ايتىلعان كۇيى، قازان جابىلعان كۇيى قالدى. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ماسەلە كوتەرگەن ءۋاليحان قاليجاننىڭ پىكىرى بۇگىن دە وزگەرمەگەن.

- ۋاقىتپەن بىرگە جاڭعىراتىن دۇنيەلەر بولادى: «مەنىڭ اتىم قوجا» دا سونداي دۇنيەلەردىڭ قاتارىندا. فيلمنىڭ جارتى عاسىرلىق مەرەيتويى ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزگە كەرەك ەدى. بالالارىمىز باتىستىڭ دۇنيەلەرىنە مويىن بۇرىپ بارا جاتىر. بالالارىمىزدى جارتى عاسىردان بەرى قوجامەن الداپ كەلەمىز. قوجانىڭ ورنىن الماستىراتىن جاڭا تۋىندى كەلگەن جوق. دەمەك، فيلم ءالى دە تالاي ونداعان جىلدار بويى ءوزىنىڭ تۇعىرىنان تۇسپەيدى. جارتى عاسىرلىق مەرەيتويىنا فيلم كەيىپكەرلەرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىن سومداپ، الماتى مەن نۇر- سۇلتان قالالارىنىڭ كورىكتى جەرلەرىنە ورناتۋ كەرەك، - دەيدى.

* * *

فيلمنىڭ وكىل اكەلەرى قارساقبايەۆ پەن سوقپاقبايەۆ ارامىزدا جوق. قوسالقى رەجيسسەر تۇرار دۇيسەبايەۆ تا ومىردەن وزىپ كەتكەندىكتەن كينونىڭ جاڭعىرىعىن ەستەلىكتەردەن عانا ىزدەيمىز.

كينودراماتۋرگ ولگا بوندارەنكو ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە ابدوللا مەكتەپ ديرەكتورىنىڭ رولىنە بەلىنەن جاراقات الىپ، مۇگەدەك بولىپ قالعان كەنەنباي قوجابەكوۆتى الماق بولعان شەشىمىن ەستىگەن كەزدە: «ابدوللا، «قوجا» - كوڭىلدى فيلم. ال كەنەنبايدىڭ كوزىندە مۇڭ بار عوي» دەپ قارسىلىق بىلدىرگەنىن ەسكە تۇسىرگەن.

«ابدوللانىڭ ماعان قالاي قاراعانىن كورسەڭىز؟! ىزالانا جالت ەتىپ، سۇمدىق جەك كورە قارادى. ازدان كەيىن كوزقاراسى وزگەرىپ: «تۇسىنىگىڭ بار ما دەسەم، سەن دە وسىنداي اقىماق پا ەدىڭ؟» دەگەندى اڭعارتىپ تۇردى. مەن ۇيالعانىمنان ەكى قولىممەن بەتىمدى باستىم. شىنىندا دا، اقىماقتىڭ ءسوزىن ايتىپ تۇر ەدىم. تاعدىر تالكەگىمەن مۇگەدەك بولىپ قالعان كەنەنباي بارلىق فيلمدەردە بىردەي ويناي المايتىن. ۇلى اكتەر ءۇشىن بۇدان وتكەن ازاپ جوق. مىنا جەردە كەنەنبايدى ويناتۋدىڭ ءساتى ءتۇسىپ تۇر. «وسىنى دا تۇسىنبەيسىڭ بە؟» دەگەن كوزقاراسى ەدى بۇل ابدوللانىڭ. شىن تالانتقا، دوسقا دەگەن ادالدىقتىڭ بەلگىسى ەدى» («قازاق كينوسىنىڭ قۇلا- گەرى». «ءبىلىم»، 2007 -جىل) دەپ جازادى.

بۇل - اتالعان كينونىڭ بىزگە بەلگىلى تۇستارى. بەلگىسىز ساتتەرىنىڭ قۇپياسىن تاريح ىشىنە بۇگىپ جاتىر.

«بەردىبەك سوقپاقبايەۆ پەن ابدوللا قارساقبايەۆ كىمنىڭ جولىن كەستى، قازاق ورتاسى ولاردىڭ مەرەيتويلارىن اتاپ وتۋگە نەگە قۇلىقتى بولمادى؟» دەگەن سۇراقتارعا ىزدەگەن جاۋاپ جوق ازىرگە. سەيفوللا اعامىز ايتىپ وتكەندەي، پارتيالىق ب ا ق-تىڭ قاتال سىنىنا ۇشىراعان ابدوللا ۋايىمعا سالىنىپ، ەڭ ادەمى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى ريەۆوليۋتسيالىق تاقىرىپتارعا اۋىستى. الايدا ول جاقتا ونى ۇلكەن قيىندىقتار كۇتىپ تۇردى.

«قيلى كەزەڭدە» فيلمى كورەرمەنگە جول تارتپاي سورەدە ۇزاق جاتتى. ال رەجيسسەر ۋايىمعا سالىنىپ، قايعى جۇتتى. وسىنىڭ بارلىعى ونىڭ ءومىرىن قىسقارتتى. ول ومىردەن ەرتە وزدى. ال فيلمنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن قوشەمەتكە بولەنىپ، ساحنادان تۇسپەي كەلە جاتقانىن ءتۇسىنۋ، فيلمنىڭ ءساتتى شىعۋ سەبەبىن ءبىلۋ ءۇشىن جازۋشى نەگە باستى كەيىپكەردى قوجا دەپ اتادى دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ كەرەك. بەلگىلىسى - فيلم دۇنيەگە كەلگەن جىلدار - قازاق ونەرى ءۇشىن جىلىمىق ساۋلە پايدا بولعان كەزگە تۋرا كەلدى. ءبىراق سوعان قاراماستان، قازاق جەرىنىڭ جۇرەگى - تىڭ يگەرۋ جولىندا حانتالاپايعا ءتۇستى. ءشامشى قالداياقوۆ پەن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ «مەنىڭ قازاقستانىمدى» جىرلادى. ماسكەۋدە مۇرات اۋەزوۆ باستاعان قازاقتىڭ وقىعاندارى «جاس تۇلپار» بولىپ دۇبىرلەدى. بەردىبەك پەن ابدوللانىڭ قوجاسى «ەلدىڭ، جەردىڭ يەسى - قوجاسى مەنمىن» دەپ قاسقايىپ شىقتى. قازاق جەرىنىڭ قوجاسى كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ قاتىپ قالعان شەكپەنىنە سىيمادى. ول ەركىن قازاقتىڭ ⅩⅩ عاسىرداعى بەينەسىن سومداپ شىقتى.

فيلمنىڭ باستى كەيىپكەرىن بەينەلەگەن نۇرلان سانجار ايتقانداي، ⅩⅩ عاسىردا ءومىر سۇرگەن قوجا ءوز ميسسياسىن 100 پايىز اتقارىپ، XXI عاسىرعا سۇرىنبەي، ەنتىكپەي ءوتتى. قوجا قازاق بالاسىنا ءالى كۇنگە دەيىن كەرەك. قوعام وعان بالاما بولاتىن، ىعىستىرىپ شىعاتىن كەيىپكەرگە تولعاتىپ جاتىر: ومىرگە كەلەتىن شارانا- ءۇمىت قوجا سياقتى قالىپقا سىيمايتىن بۇزىق، قايسار بولا ما، جوق تەحنولوگيا ءتىلىن شىر اينالدىراتىن ينتەللەكتۋال بولا ما، ول جاعى بىزگە بەلگىسىز.

ءبىراق ءدال ءقازىر عالامدانۋ زامانىندا، مادەني قۇندىلىقتار ينتەگراتسيانىڭ ەكپىنىنە جۇتىلىپ بارا جاتقان زاماندا ەل يەسى، جەر يەسى - مەنمىن دەپ تۇراتىن قايسار قوجا كەرەك بولىپ تۇر.

گۇلبارشىن ايتجانباي قىزى