جىلقى نەگە جۇتايدى؟

كەش كەلگەن كوكتەم شارۋانىڭ ۋايىمىن كوبەيتىپ، تەبىندەگى جىلقىنىڭ جالى جىعىلىپ تۇر.

وبلىستا 212 مىڭنان استام جىلقى، 490 مىڭعا تاياۋ قارا مال، 609 مىڭ قوي- ەشكى بار. ءتورت تۇلىكتىڭ نەگىزگى كولەمى سەرىكتەستىكتەر مەن شارۋا قوجالىقتارىنىڭ ەنشىسىندە. ايتالىق، جىلقىنىڭ 104 مىڭى، قارا مالدىڭ 241 مىڭى، قوي- ەشكىنىڭ 165 مىڭى ۇيىمداسقان مالساق قاۋىمدا.

تۇتاستاي العاندا، اۋىل شارۋاشىلىعى باسقارماسىنىڭ مالىمەتىنە سايكەس، وتكەن كۇزدە جەتكىلىكتى جەمشوپ قورى جيناقتالعان سىڭايلى. 1 ميلليون 175 مىڭ توننا ءشوپ، 733 مىڭ توننا سابان، 191 مىڭ سۇرلەم دايىندالعان. مال ازىعىنىڭ باسقا تۇرلەرى دە بار. جيناقتاي العاندا، 597 مىڭ باستى قۇرايتىن ءتورت تۇلىك مالعا جەتكىلىكتى ءتارىزدى. ەندەشە، تەبىندەگى جىلقىنىڭ باسىنا قانداي قاتەر ءتونىپ تۇر؟

بۇل ارادا مال ازىعىن جەتكىلىكتى جيناعان سەرىكتەستىكتەر مەن شارۋا قوجالىقتارى ەكەنىن باستان جاقتى ايىرعانداي ەتىپ ايتقان دۇرىس. ال جەكە شارۋانىڭ مۇڭى كاتەپتى قارا نارعا جۇك بولارلىق. جۋان جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكە ۇزىلەر تۇستا مال ازىعىنىڭ باعاسى مەيلىنشە شارىقتاپ كەتتى. قازىر وڭىردە ەگەر تابا الساڭىز، ءبىر تىركەمە ءشوپتى 50 مىڭ تەڭگەگە الاسىز. قار سۋىمەن قوراعا قايتقان، شۇرقىراعان كوپ جىلقىعا جەم- ءشوپ شاق كەلمەيدى ءارى اۋىلداعى اعايىن جىلقى بالاسى قىسى- جازى ءوز كۇنىن ءوزى كورەدى دەپ ويلاپ، مال ازىعىن ۋاقتىلى قامداپ الا بەرمەيدى.

- جىلقىنى قولعا الماي وتىرۋىمىزدىڭ بىرنەشە سەبەبى بار، - دەيدى اقكول اۋدانىنىڭ تۇرعىنى اسحات بەكەتوۆ، - قازىر جەمشوپ قىمبات. قولداعى قارا مالدى قىستان امان- ەسەن الىپ شىقساق، ءتاۋبا دەرسىز. جىلقىنىڭ باعىن جاندىرماي تۇرعان كەسەل ءىرى ەلدى مەكەندەردىڭ جانىندا جايىلىمنىڭ جوقتىعى. دەمەك، جەكەمەنشىك ۇجىمداسىپ، جاز ايلارىندا ەرتەدەگىدەي جايلاۋعا شىعۋ كەرەك. ءبىزدىڭ وڭىردە مالدىڭ ءتىسى تيمەي، تۋسىراپ بوس جاتقان جايلاۋلار از ەمەس. ءبىر عانا كوكسەڭگىردىڭ دالاسىنا قانشا مىڭ جىلقى سىيار ەدى.

جىلقى جالىنىڭ جىعىلۋىنىڭ، بيەلەردىڭ ءىش تاستاۋىنىڭ، جاباعىلاردىڭ قاسات قاردا تەبىندەي الماۋىنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. الدىمەن، تۇقىمى. ايعىر جاڭارتىلماعاننان كەيىن ۇيىردەگى جىلقىنىڭ تۇقىمى ازىپ كەتتى. دونەنىڭ تايداي، تايىڭ جاباعىداي. سوڭعى جىلدارى ومبى مەن تۇمەن توڭىرەگىنەن تاسىمالدانعان ورىستىڭ ماستەك جىلقىسى قولدا بار تۇلىكپەن ميداي ارالاسىپ، قازاقى جىلقىنىڭ قاراسىنان كوز كورمەيتىن جاعدايعا جەتتىك.

نەگىزىندە اسىل تۇلىك تەبىندەپ تىرشىلىك ەتۋى ءۇشىن قارى قالىڭ، ايازى قاتتى ءبىزدىڭ وڭىردە ءبىرىڭعاي قازاقى جىلقىنى باققان ابزال. تابيعاتتىڭ توسىن مىنەزىنە كوندىككەن، سىنى مەن سىناعىنا توزە الاتىن ءتول مالىمىزعا جەتەر تۇلىك بار ما؟ بۇل اراداعى باستى گاپ اۋىلداعى اعايىننىڭ اۋىزبىرشىلىگىنىڭ كەمىندە.

ماسەلەن، ۇيىرگە جىلقى قوساتىن ءار وتباسى تيىسىنشە مولشەرلەپ قاراجات جيناپ، ايعىر ساتىپ الا المايدى. جىلقى تۇقىمىنىڭ ازىپ كەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا جاتىر. اينالىپ كەلگەندە اۋىلداعى اعايىننىڭ الەۋمەتتىك- تۇرمىستىق جاعدايىنا بايلانىستى جاي.

ەكىنشى ءبىر سەبەپ، جىلقى باعۋعا قۇلشىنىپ تۇرعان ادامنىڭ جوقتىعى. انشەيىندە اۋىلدىق جەردە ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تابىلا بەرمەيدى دەيمىز. العا ۇمتىلعان ادامعا جۇمىس بار ەكەندىگىن تالاي ايتتىق. ءبىراق «باياعى جارتاس، سول جارتاس».

قازىر جىلقىشىلار ءار جىلقىنىڭ باسىنا كەلىسىمدەرىنە بايلانىستى ەكى-ەكى جارىم مىڭ تەڭگەدەن اقشا الادى. ەگەر تابىندا ءىرىلى- ۇساقتى 300 جىلقى بولسا، ەكى جىلقىشىنىڭ نەسىبەسىنە 600 مىڭ تەڭگەدەن ەڭبەكاقى شىعادى. ءتاپ-ءتاۋىر قاراجات ەمەس پە؟! جەكە كاسىپكەر رەتىندە تىركەلىپ، تيەسىلى سالىعىن دا تولەپ جاتقان جوق. قۇرىق ۇستاپ كىسى شىقپايتىنىنا كوزدەرى جەتكەن جىلقىشىلار قازىر ادامنىڭ ەركەسى. مال يەلەرىمەن كەلىسىمشارت جاسامايدى. دەمەك، جوعالسا، ولسە تولەم جوق.

- تالاپ ەتسەڭ، قۇرىعىن بوساعاعا سۇيەپ قويۋعا بار. ال ەگەر كەلىسىمشارت جاسالىپ باقسا، شىعىندى تولەسە، مالعا دا يە بولار ەدى، - دەيدى زەرەندى اۋدانىنىڭ تۇرعىنى قايرات اۋباكىروۆ. - ساقاۋ شىققان قۇلىندى، قىسقى تەبىنگە جارامايتىن كارى بيەنى يەسىنە ەسكەرتىپ، كۇنى بۇرىن قولعا الدىرىپ وتىرسا، شىعىن دا بولا قويمايدى عوي.

وبلىستىق اۋىل شارۋشىلىعى باسقارماسىنىڭ ءبولىم باسشىسى قايرات كوشەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، تەبىندەگى جىلقىنىڭ ىشىندە ءىشىنارا شىعىن بار. قاتال قىستىڭ قۇربانى نەگىزىنەن جەكە شارۋانىڭ قولىنداعى مال. جىلقىعا يە بولاتىن جىلقىشىنىڭ جوقتىعى سوڭعى جىلدارى ەل ەڭبەكتەن قول ءۇزۋى سەبەپتى پايدا بولعان ماسەلە. ال جىلقىشى جوعالعان نەمەسە ولگەن جىلقىنى تولەۋ ءۇشىن ءار باس جىلقىنى باققانى ءۇشىن الاتىن تولەماقىسى كوبەيۋى كەرەك. ءبىراق وعان ەلدىڭ جاعدايى كەلە بەرمەيدى. ەگەر ءار باسقا بەس مىڭ تەڭگەدەن تولەسە، باعىمىندا 4-5 جىلقىسى بار وتباسى تيىسىنشە ءار اي سايىن 20-25 مىڭ تەڭگە اقى تولەۋى كەرەك. وزىندىك قۇنى كوبەيىپ كەتكەن سوڭ مال سۇمەسىمەن كۇن كورىپ وتىرعان جالپاق جۇرت جىلقى باعۋدان دا جەرىنۋى ابدەن ىقتيمال.

جىلقىشىلار جىلقى مالىن جاز بويى كۇندىز قاماپ، تۇندە عانا ورىسكە جايادى. سەبەپ، تاۋلىك بويى باعۋدى قيىن دەپ سانايدى. قىرىق كۇن شىلدەدە، قارا قارعانىڭ ميى قاينايتىن ىستىقتا قورشاۋدىڭ ىشىندە تۇرعان ءتامام جىلقىنىڭ ءىرىسى ۇساعىن تەۋىپ مەرتىكتىرىپ، كۇنگە كۇيىپ، جۇدەيدى. ۋاقتىلى وت وتتاپ، سۋ ىشپەگەن جانۋارعا جال قايدان ءبىتسىن؟! ءشوپتىڭ اسىلىن، سۋدىڭ تۇنىعىن تاڭداپ ىشەتىن قايران جىلقىنىڭ باسىنا بوستاندىق كۇزگى جيىن- تەرىن بىتكەننەن سوڭ عانا بەرىلەدى. ال سولتۇستىك وڭىردە ەگىن وراعى قوڭىر كۇزگە دەيىن، كەي جىلدارى قاشان قار جاۋعانشا جۇرگىزىلەتىنىن قاپەرگە الساق، جىلقى بىتكەن قىسقا جۇدەپ، جىلىگىنە ماي بىتپەي تۇسەدى. قوڭى ناشار، قۋاتى كەم جىلقىنىڭ قار تەبۋگە شاماسى قايدان كەلسىن؟

- قازىر دالادا سابان جوق. شەتەلدىك استىق كومبايندارى ساباننىڭ ءبارىن تۋراپ تاستايدى، - دەيدى بۇلاندى اۋدانىنىڭ تۇرعىنى جايناربەك زاندىباي. - ال ورمان- توعايدىڭ ماڭى قاسات قارعا مەلدەكتەپ جاتىر. ەرتەرەكتە اۋىل شارۋاشىلىعى ۇجىمدارى وسىنداي قىسىلتاياڭ كەزدە كودەلى جەردىڭ ءۇستىن قاپتاعان كوك مۇزدى سوقامەن جىرتىپ، جىلقىعا جايىلىم اشار ەدى. بۇل شارۋا سەرىكتەستىكتەرى مەن قوجالىقتارىنىڭ قولىنان كەلگەنىمەن، جەكە شارۋانىڭ قولىنان كەلمەيدى. سوندىقتان ەل ىشىندە جىلقىنى امان الىپ قالۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر وسى شارۋانى قۇنتتاعاندارى دۇرىس- اۋ.

اقمولا وبلىسى

egemen.kz