ايگىلى «ازيا» كىتابىنىڭ اقيقاتى

ءتىل سىندىرىپ، ساۋاتىمىزدى اشقاننان ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ بارىندە دە نەگىزىنەن ورىس ادەبيەتى مەن مادەنيەتىنە باسا نازار اۋدارىلىپ، ءتول مۇرامىز شەتقاقپاي قالىپ، ۇلتتىق قاينارىن ىزدەگەن ءبىزدىڭ بۋىن ەلدىڭ رۋحاني تىنىس- تىرشىلىگىندەگى كەز كەلگەن جاڭالىققا قۇلاعىن ءتۇرىپ، ەلەڭدەپ جاتتى.

جالعىز مەنىڭ عانا ەمەس، ءولىارا شاقتا وزگەرىستى كۇتكەن جاستاردىڭ ەلىك كوڭىلىن ەلەڭدەتىپ، سەڭنىڭ قوزعالۋىنا سەبەپكەر بولعان قازاق اقىنىنىڭ دۇنيەنى دۇرلىكتىرگەن ەڭبەگىنىڭ سول جىلى قولىما تۇسكەنى ويىما ورالىپ وتىر. الماتىنىڭ شەتىندەگى قارا بازاردان الىپ- ساتارلارمەن ساۋدالاسا ءجۇرىپ تۇتاس ءبىر ستيپەنديامدى قيىپ العان كىتابىمنىڭ اتى - «ازيا»، اۆتورى - ولجاس سۇلەيمەنوۆ ەدى.

ەلدى ەلىكتىرگەن ەڭبەك ءجۇز مىڭ دانامەن باسىلىپ شىقسا دا كرەملدىڭ پارمەنىمەن ساۋدا ورىندارىنان تاركىلەنگەن كىتاپ، اينالاسى ەكى- ءۇش اي ىشىندە ديسسيدەنت اتانعان ورىس قالامگەرلەرى يۆان بۋنيننىڭ «قارعىس اتقان كۇندەر»، دميتري مەرەجكوۆسكيدىڭ «قايتا تىرىلگەن قۇدايلار» ، ۆارلام شالاموۆتىڭ «كولىما اڭگىمەلەرى» تاعى سول سەكىلدى كەڭەستىك سەنزۋرا «تۇتقىنداعان» تۋىندىلارىنىڭ قاتارىن تولىقتىردى. ءسابيدىڭ كامپيتكە قۇمارلىعىنداي، تىيىم سالىنعان دۇنيەنى وقۋعا ەلدىڭ ىنتىزارلىعى قاي زاماندا دا كۇشتى.

ەندەشە، كۇن ۇياسىنا قونۋعا تايانعان جالقىن كەشتە جۇرتتان جاسىرىنىپ وقيتىن كىتاپتى جۇرەگى لۇپىلدەپ قولىنا ۇستاعان مەندەي جانى نازىك رومانتيكتىڭ قانداي ۇلى سەزىمنىڭ ءلاززاتىنا باتقانىن ايتپاي-اق تۇسىنەتىن شىعارسىز.

«ازيا»-نى قولعا تۇسىرگەنىمە بارىنەن بۇرىن اكەم قاتتى قۋاندى. ءماز-مەيرام بولىپ، كوزدەرى كۇلىمدەپ، سىرتقى مۇقاباسىن قىزىقتاپ، ماعان مەيىرلەنە قارادى. وقىپ-بىلگەنىمدى جۇرتقا جايا بەرۋىمنىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن ەسكەرتۋدى دە ۇمىتپاي، «ۋاقىتى كەلگەندە ءبارىن ءوزىڭ تۇسىنەسىڭ بالام» دەپ باسىمنان سيپاعانى ەسىمدە.

ورىسشاعا ساۋاتتى انامنىڭ اقشامنان كەيىن باسىمىزدى قوسىپ، ءتىسىمىز باتپايتىن كۇردەلى تۇستارىن تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ، «ازيا» - نى داۋىستاپ وقىپ بەرۋى مەن كىتاپتى ساتىپ العان قىركۇيەك ايىندا قارا شاڭىراعىمىزداعى قالىپتى جاعدايعا اينالدى. كەيبىر تۇسىنا كەلگەندە اكەم تاڭدانىسىن جاسىرا الماي «ولجەكەڭنىڭ بىلمەيتىنى جوق قوي، بىلمەيتىنى جوق» دەپ باسىن شايقاپ، ءسۇيسىنىپ قويادى.

شامامەن ەكى اپتادا كىتاپ وقىلىپ ءبىتتى. ىرگەلى زەرتتەۋدىڭ سوڭعى پاراعىن جاۋىپ، تىنىسىمىزدى العان سوڭ اكەم ماعان «ازيا» جارىق كورگەننەن كەيىن ولجاستىڭ داۋعا ىلىگىپ، باسىنا قاۋىپ- قاتەردىڭ قارا بۇلتى تونگەنىن اڭگىمەلەپ بەردى. ورىس شوۆينيزمىنىڭ دەرتىنە شالدىققان ماسكەۋلىك عالىمدار 10 ساعات بويى ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن قالدىرماي كىتاپتى تالقىلاپ، قىزدى- قىزدىمەن اقىندى «حالىق جاۋى» دەپ تانىپ، ءتىپتى اتۋ جازاسىنا كەسۋ كەرەك دەگەندى ايتىپ تانتىعان. قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسى دىنمۇحامەت قونايەۆتىڭ شاتاق ىسكە ارالاسىپ، اراشا ءتۇسۋىنىڭ ارقاسىندا عانا اقىن «اجالدان» امان قالعان. ديمەكەڭ كىتاپتى الىپ، برەجنەۆكە كورسەتىپ، وندا ەشقانداي ۇلتشىلدىق ارام پيعىلدىڭ ءبىر مىسقالداي دا ءىزى جوق ەكەنىن دالەلدەپ، باسى بالەگە قالعان اقىن تاعدىرىنا بالاپانىن قورعاعان تورعايداي شىرىلداپ، اراشا ءتۇسىپتى.

قيالىمدى تەربەتكەن جۇلدىزدى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن اكەممەن اڭگىمەلەسىپ، تالاي- تالاي قۇپيالاردىڭ تۇندىگىن ءتۇرىپ، تەرەڭىندە جاسىرىنعان جۇمباق سىرىنا قانىقتىم، «بۇلىكشىل» اقىندى بۇرىنعىدان دا بەتەر جاقسى كورە ءتۇسىپ، ءجۇزىن كورىپ سۇحباتتاسۋدى ارماندادىم.

قالانى قاراڭعىلىق قالجىراتىپ، ءتۇن تىنىشتىعىنا قاراي بويسىنىپ، مارعاۋ مىسىقتاي ماۋجىراپ كەتكەنىمەن، مىنا اڭگىمەدەن سوڭ ۇيقىم شايداي اشىلىپ قويا بەردى. مەكتەپتە جۇرگەندە ءبىر وقىعاننان كوبەيتۋ كەستەسىندەي جادىمدا جاتتالىپ قالعان اقىن ولەڭدەرىن ىشىمنەن قۇران اقتارعانداي كۇبىرلەپ وقىپ، وزگەلەر تۇگىل، ءوزىم دە تۇسىنبەيتىن ءتاتتى سەزىمنىڭ بەسىگىندە بالقىپ بارامىن. كوڭىلىمدەگى كوبەلەك ويلار دۇنيەنىڭ جالعاندىعىن ۇمىتقىزىپ جىبەرىپ، قيال الەمىندە قاڭعىرتىپ قويدى.

منە ۋديۆيتەلنو: كوگدا يا ۆەسەل،

چتو ني پوترەبۋەتسيا - ۆسە دايۋت،

كوگدا زاحوچەتسيا ۋنىلىح پەسەن،

منە يح س ۆەليكوي رادوستيۋ پويۋت.

بىۆايۋ راد، ي ۆسە -

بىۆايۋت رادى،

يا ۋبەگۋ، ي ۆسە زا منوي ۆ كۋستى.

كوگدا ۆ جارۋ يا ۆيجۋ دنو ۋرالا،

منە كاجەتسيا، چتو ۆسە موريا پۋستى.

ي پوتومۋ، كوگدا كوچيەۆە ۆىمانيت

ۆسە موە پلەميا، -

يا ودين پاشۋ،

كوگدا نيكتو نە سمەەت سلوۆا ۆىمولۆيت،

منە روت زاۆياجۋت -

يا ستيحي پيشۋ.

ءيا، بۇل ادىلەتسىزدىككە جانى توزبەي، اقىندىقتىڭ قىنابىنان قىلىشتاي سۋىرىلعان ماحامبەتتىڭ ولەر الدىنداعى جانى القىمىنا تىرەلگەندەگى سوڭعى ءسوزى. «جۇرتتىڭ ءبارى شىندىقتى ايتۋدان قورىققان زاماندا، اۋزىمدى بۋىپ تاستاسا، مەن ولەڭ جازامىن» دەگەندى اجالمەن ارپالىسىپ جاتىپ ايتۋ ءۇشىن، مىنەزدەن بولەك ۇلكەن جۇرەك كەرەك.

نە دەگەن ماعىناسى تەرەڭ ۇلى سوزدەر! نە دەگەن جۇرەك جۇتقان باتىرلىق! اقىندىقتىڭ اقيقاتتى ايتقاننان اسقان قانداي بيىك ماقساتى، اسىل مۇراتى بولۋى مۇمكىن. جانىمدى ءبىر وقىعاننان سيقىرلاپ، كوڭىل كۇيىمدى جىلانداي ارباپ العان ولجاستىڭ وسى ءبىر عاجايىپ ولەڭىنەن ناعىز باتىرلاردىڭ بويىندا عانا بولاتىن ورشىلدىكتىڭ رۋحىن سەزەتىنمىن. ىشكى تۇيسىگىم مەنى الداماپتى. جەتىنشى اتاسى ابىلاي حان اسكەرىنىڭ وڭ قاناتىن باسقارعان ولجاباي باتىر بولىپ شىقتى. ءوز اكەسى ومار قازاقتىڭ تۇڭعىش كاۆەلەريا پولكىندە وفيتسەر قىزمەتىن اتقارىپ، 1937 -جىلى جالا جابىلىپ، يتجەككەنگە ايدالىپ كەتىپ، كراسنودار ايماعىنداعى نوريلسك لاگەرىندە ايگىلى تۇركىتانۋشى عالىم ليەۆ گۋميليەۆپەن بىرگە وتىرىپ، كەيىن اتۋ جازاسىنا كەسىلىپتى.

جەسىر قالعان شەشەسى ۋاقىت وتە كەلە بەلگىلى جۋرناليست ءابدۋالي قاراعۇلوۆتى جولىقتىرىپ، تۇرمىسقا شىعادى. ولجاستىڭ قايراتكەر تۇلعا، ازۋلى اقىن، ويشىل قالامگەر، بىلىكتى عالىم بولىپ قالىپتاسۋىنا وگەي اكەسىنىڭ زور ىقپالى ءتيىپ، بالا كۇنىنەن ونى ساۋاتتىلىققا، جاۋاپكەرشىلىككە، ەڭبەكقورلىققا باۋلىپ تاربيەلەپتى.

نەگىزگى ماماندىعى گەولوگ ەكەن. كاز م ۋ-دىڭ گەولوگيالىق بارلاۋ ماماندىعىن ۇزدىك ديپلوممەن ءبىتىرىپ شىققان سوڭ ماسكەۋدىڭ ا. م. گوركي اتىنداعى ادەبيەت ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسكەن. الايدا قازاقتاردى كەلەكە قىلعان ورىس ستۋدەنتتەرىمەن توبەلەسكەن سوتقارلىعى ءۇشىن وقۋدان شىعارىپ جىبەرىپتى...

قابات- قابات ۇيلەردىڭ شامدارى سونگەنىنە قاراماستان، اكەمنىڭ ەرتەگىدەن دە ءتاتتى اڭگىمەسىنەن كەيىن ۇيقىم ۇركەك قويانداي قاشىپ، انام ايناداي جالتىراتىپ ءسۇرتىپ قويعان تەرەزەدەن تۇسكەن اي ساۋلەسىنە تەلمىرىپ، قيالىم شارتاراپتى شارلاپ كەتتى. قىلىشىنان قان تامعان توتاليتارلىق جۇيەدەن قايمىقپاي، ءمۇيىزى قاراعايداي ورىس عالىمدارىنا قارسى شىققان اقىن ەرلىگىنە تامساندىم. كەۋدەمدەگى جاپىراقتاي جۇرەگىم جانىما تىنىشتىق بەرمەي دۇرسىلدەپ، «ازيا»-عا اراشا تۇسكىسى كەلىپ جۇدىرىعىمەن كەۋدەمنىڭ قاقپاسىن قايتا- قايتا ۇرادى.

ايتكەنمەن، اتاعى دارداي وتاندىق عالىمدارىمىز دا وعان بولىسۋعا قايمىعىپ، تىلدەرى كىسەندەلىپ وتىرعان قىسىلتاياڭ شاقتا شىندىققا شولدەگەن مەندەي پاقىردىڭ ادىلەتكە اراشاشى بولۋعا كۇش- قايراتى جەتە قويار ما ەكەن. شىركىن-اي، عايىپتان تايىپ وسىنداي ءبىر مۇمكىندىك تۋا قالسا، حالقىمنىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، ادەبيەتىن جوققا شىعارىپ جاتقان ميعۇلالاردىڭ بەتىنەن الىپ، اعىمنان اقتارىلىپ، ولجاستى قورعاپ، ءوزىم بىلەتىن اقيقاتتاردى ايتىپ- ايتىپ تاستار ەدىم، قورىقپاي. كوڭىلدەرىن كوڭ، كوزدەرىن شەل باسىپ، «قازان توڭكەرىسىنە دەيىن قازاقتاردا مادەنيەت تە، ادەبيەت تە بولعان ەمەس» دەپ ءتول تاريحىمىزعا توپىراق شاشىپ جۇرگەندەرگە تويتارىس بەرسەم، ۇلى ارمانىما قول جەتكىزگەندەي بولمايمىن با.

ءبىر قىزىعى، كوكتەن سۇراعانىم جەردەن تابىلىپ، ونداي مۇمكىندىك تۋىپ، مازامدى الىپ، جانىمنىڭ تىنىشتىعىن بۇزعان ۇلى ارمانىمنىڭ الداعى كۇندەرى ورىندالاتىنىن مەن سول ءتۇنى مۇلدە بىلگەن جوقپىن.

* * *

1985 -جىلى ورىس حالقىنىڭ ХІІ عاسىردا دۇنيەگە كەلگەن دەپ ايتىلىپ جۇرگەن جازبا ەسكەرتكىشى «يگور جورىعى تۋرالى جىردىڭ» 800 جىلدىعى كەڭەس وداعىندا كەڭ كولەمدە اتالىپ وتەتىن بولدى. ارينە مۇنداي ەلەۋلى وقيعادان ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى جوعارى وقۋ ورنى س. م. كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دە سىرت قالماي، عىلىمي كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرۋعا بىلەك سىبانا كىرىسەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. بىرگە وقىپ جۇرگەن ستۋدەنتتەردەن ورىسشام كوش ىلگەرى بولعاندىقتان با، ءبىزدىڭ كۋرستان مەرەيتويعا قاتىستى بايانداما جاساۋ مىندەتى مەنىڭ موينىما جۇكتەلدى. «ازيا» -نى وقىپ شىققاننان كەيىن قىزىعۋشىلىعىم ويانىپ، داۋلى تاقىرىپتى ەشكىمگە بىلدىرمەي زەرتتەپ، ونداعان كىتاپتار مەن عىلىمي باسىلىمداردا جارىق كورگەن جۇزدەگەن ماقالالاردى شولىپ شىققاندىقتان كونفەرەنتسيادا ءسوز سويلەۋگە قۋانا- قۋانا كەلىستىم. ءبىراق ۋنيۆەرسيتەت ۇسىنىسىنان باس تارتىپ، ءوز ەركىممەن «پودليننوست سلوۆو و پولكۋ يگوريەۆە» دەگەن كۇردەلى تاقىرىپتىڭ قۇلاعىنا سىرعا تاقتىم.

ءتۇپنۇسقاسى ورتەنىپ كەتىپ، ا. مۋسين- پۋشكين جازىپ العان كوشىرمەسى عانا قالىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتكەن ورىستىڭ ەجەلگى ەپوسى توڭىرەگىندەگى داۋ-داماي ⅩⅨ عاسىردا باستالىپ، قىزۋى ءبىر باسىلماي كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. 1801 -جىلى نەمىس تاريحشىسى اۆگۋست شلەتسەر ەپوستىڭ العاشقى باسىلىمىنىڭ جارىق كورۋىنە وراي ماقالا جازىپ، ەجەلگى ورىس ەسكەرتكىشىنىڭ ءتۇپنۇسقالىعىنا كۇمان كەلتىرگەننەن بەرى باستالعان ايتىس- تارتىس جىلدان- جىلعا ورتتەي ءورشىپ بارادى.

ايگىلى ەپوستى پولياك تىلىنە ءتارجىمالاعان اقىن سيپريان گودەبسكي، ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى م. كاچەنوۆسكي دا شىعارمانىڭ ХІІ عاسىردا جازىلعانىنا بايلانىستى كوڭىلدەرىن قىتىقتاعان كۇماندارىن جاسىرا الماي، شىندىقتارىن ايتتى.

1812 -جىلى جازبا ەسكەرتكىشتىڭ قولجازباسى ماسكەۋدەگى ورتتە ساۋ تامتىعى قالماي جانىپ كەتكەننەن كەيىن كۇدىكتىڭ قارا بۇلتى بۇرىنعىدان بەتەر قويۋلانا ءتۇستى. الىپ- قاشپا اڭگىمەلەر تۋىپ، ەپوسقا قاتىستى داۋ- داماي جاڭاشا سيپات الدى. كاچەنوۆسكيدىڭ شاكىرتى ي. بەليكوۆتىڭ «نەكوتورىە يسسلەدوۆانيا «سلوۆا و پولكۋ يگوريەۆە» زەرتتەۋىندەگى بولجامدار تالاس- تارتىستىڭ وتىنا ماي قۇيا ءتۇسىپ، و. سەنكوۆسكي سياقتى بەدەلدى عالىمدارعا دەيىن سكەپتيكتەردىڭ ىڭعايىنا جىعىلدى. كۇماندانۋشىلارعا قارسى شىققانداردىڭ ىشىندە م. پوگودين، س. شيەۆىريەۆ، م. ماكسيموۆيچ، د. دۋبەنسكي، پ. سترويەۆ، ي. داۆىدوۆ، م. كاتكوۆ، ءتىپتى ورىستىڭ ۇلى اقىنى ا. پۋشكين دە بولىپ، شىعارمانىڭ ءتۇپنۇسقالىعىن دالەلدەۋگە بار كۇشتەرىن سالدى.

1852 -جىلى ۆ. ۋندولسكي تۇڭعىش رەت «يگور جورىعى تۋرالى جىرمەن» ۇقساستىعى كوپ ⅩⅤ عاسىردىڭ جازبا ەسكەرتكىشى «زادونشينانىڭ» ءماتىنىن جاريالاعان سوڭ كۇماندانۋشىلاردىڭ قاتارى اجەپتاۋىر سەيىلگەندەي بولعان. الايدا 1890 -جىلى فرانتسۋز ءسلاۆيسى لۋي لەجە عىلىمي ورتادا تالاس تۋعىزىپ كەلە جاتقان ەپوستىڭ «زادونشينانىڭ» نەگىزىندە جازىلعان شىعارما بولۋى ىقتيمال ەكەندىگى تۋرالى بولجامىن جاسادى. لەجەنىڭ ايتۋىنشا، بۇل جىر حالىقتىق تۋىندى ەمەس، بەرتىندە جازىلعان بىلىكتى ماماننىڭ ءتول شىعارماسى.

عالىمداردىڭ داۋىل كۇنگى داريانىڭ تولقىنىنداي الاسۇرعان تالاس- تارتىسى ⅩⅩ عاسىردا دا تولاستاعان جوق. قايتا بۇرىنعىدان دا بەتەر كۇشەيىپ، شارىقتاۋ شىڭىنا جەتتى. ورىستىڭ ۇلى سۋرەتكەرى ليەۆ تولستوي جىردىڭ جالعان تۋىندى بولۋى ابدەن مۇمكىن ەكەنىن تىلگە تيەك ەتىپ، ونى كرالەدۆورسك قولجازباسىمەن (سلاۆيان ادەبيەتى مەن فولكلورى سالاسىنداعى جالعان قولجازبا) سالىستىردى.

1938 -جىلى اتاقتى عالىم اندرە مازون مەن ونىڭ جاقتاستارى فرانتسۋز ءسلاۆيسى ا. ۆايان، ەميگراتسياداعى ورىس فيلولوگى ب. ۋنبەگاۋن مەن اقىن م. گورلين، بولگار عالىمى م. ارناۋلوۆ، جاپون ءسلاۆيسى ر. كيساكيدىڭ جازبا ەسكەرتكىشتىڭ ءتۇپنۇسقالىعىنا كۇمان كەلتىرگەن سەريالىق ماقالالارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جارىق كوردى. 1940 -جىلى پروفەسسور اندرە مازون جىردى زەرتتەگەن كىتابىن شىعارىپ، ونىڭ وسسياننىڭ پوەتيكاسىنا ەلىكتەپ جازىلعان شىعارما بولۋى ىقتيمال ەكەنى تۋرالى ويىن ءبىلدىردى. بەلگىلى عالىمنىڭ پىكىرىنشە، مۇنداي جالعان ەپوستى قولدان جاساۋ قاجەتتىلىگى ەكاتەرينا حانشايىمنىڭ جەكە باسىنىڭ ابىرويىن اسقاقتاتۋ، ورىس وتارشىلدارىنىڭ قىرىم مەن گاليتسيانى وزدەرىنە قوسىپ الۋ قۇقىعىنىڭ بار ەكەنىن دالەلدەۋ ماقساتىنان تۋعان.

ارينە جىردىڭ ءتۇپنۇسقالىعىن دالەلدەگىسى كەلگەن ورىستىڭ اتاقتى عالىمدارى اۋىزدارىن اشىپ، اي باعىپ وتىرعان جوق. اسىل مۇرالارىنىڭ ح ⅱعاسىردىڭ تۋىندىسى ەكەنىن دالەلدەۋگە قۇلشىنا كىرىسكەن عالىمدار ر. ياكوبسون، ا. يساچەنكو، ە. لياتسكي، ا. سولوۆيەۆ، پ. بيتسيللي، ي. گولەنيشيەۆ- كۋتۋزوۆ، ۆ. ادريانوۆا- پەرەتتس، ن. گۋدزي، د. ليحاچيەۆتار كۇماندانۋشىلارعا تويتارىس بەرىپ، پىكىر- تالاستىڭ كورىگى بۇرىنعىدان بەتەر قىزىپ كەتتى.

وكىنىشكە قاراي، كەيبىر كەڭەستىك عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنەن كەيىن بۇل ماسەلە يدەولوگيالىق باعىتقا بەت بۇرىپ، عىلىميدان گورى ساياسي سيپات الدى. مادەنيەت سالاسىنداعى سولاقاي يدەولوگتاردىڭ پىكىرىنە سۇيەنسەك، «يگور جورىعى تۋرالى جىر» - ورىس پەن كەڭەس حالقىنىڭ ماقتانىشى، ەندەشە وعان كۇمان كەلتىرۋ لەنيندىك قۇندىلىققا قارسى شابۋىلمەن پارا- پار بۋرجۋازيالىق ارەكەت. كونە جىردىڭ جاۋلارىنا قارسى كۇرەس قاتتى قارقىن الىپ، جازالاۋ ناۋقانى كۇشەيگەندىكتەن قىزىل يمپەريانىڭ قاھارىنان قايمىققان عالىمدار ەندى بۇل تاقىرىپقا قاتىستى ويلارىن ابايلاپ ايتۋعا كوشتى. مىنە، وسىنداي كەڭەستىك يدەولوگيا عىلىم سالاسىنا دا تىزەسىن باتىرىپ، وكتەمدىگىن جۇرگىزىپ تۇرعان ءولىارادا ەپوس تۋرالى ءوز ويىن ايتقان ءبىر ۇلكەن عالىمنىڭ ەڭبەگى مەن ورىستاردىڭ كوبى جىعا تاني قويمايتىن ءبىر قازاق اقىنىنىڭ جارىق كورگەن كىتابى جۇرتتىڭ كوڭىلىندە بەيبىت كۇندە جارىلعان بومباداي اسەر قالدىردى.

1963 -جىلى جازبا ەسكەرتكىشتى زەرتتەپ جۇرگەن ورىس عالىمى ا. زيمين اياق- استىنان «جاۋلارىنىڭ» جاعىنا شىعىپ، ءسوز سويلەيدى. ەپوستى جان- جاقتى زەرتتەپ، تەكستولوگيالىق جۇمىس جاساعان عالىم لەنينگرادتاعى پۋشكين ۇيىندەگى ايگىلى بايانداماسىندا «يگور جورىعى تۋرالى جىردىڭ» ХІІ عاسىردا ەمەس، «زادونشينانىڭ» نەگىزىندە، كەيىنگى عاسىرلاردا جازىلعان شىعارما ەكەنىن مالىمدەدى. بايانداماشىنى تىڭداۋعا جينالعان عالىمداردىڭ ەشقايسىسى دا ءزيميننىڭ دالەلدەرىنە قارسى ءۋاج ايتا الماي، اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلدى.

ايتكەنمەن، عىلىمي ورتادا دۇرلىگىس تۋعىزعان وقيعادان كەيىن كەڭەس وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ يدەولوگيالىق ءبولىمى ءزيميننىڭ كونتسەپتسياسىنىڭ ساياسي قاۋىپتى ەكەنىن مالىمدەپ، عالىمعا قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسالىپ، بايانداماشىنىڭ ماتەريالدارىن جاريالاۋعا سەنزۋرالىق تىيىم سالىندى.

ون جىل وتكەن سوڭ قازاق اقىنى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ تارتىستى تاقىرىپقا ارالاسىپ، ءوز بولجامىن جاساۋى تاعى دا ەلەۋلى وقيعاعا اينالدى. كۇتپەگەن جەردەن ول «ازيا» كىتابىندا كونە ەپوستىڭ ەكى ءتىلدى وقىرمانعا ارناپ جازىلعان، قوس ءتىلدى مەڭگەرگەن، ياعني ورىسشامەن بىرگە تۇركى ءتىلىن دە جاقسى بىلەتىن اۆتوردىڭ شىعارماسى بولۋى ىقتيمال ەكەندىگى تۋرالى جورامالىن جاريا ەتىپ، ەجەلگى ورىس قاينارلارىنان ونداعان مىسالدار، جۇزدەگەن دالەلدەر كەلتىردى.

بۇرىنعى تاريح عىلىمى دالالىقتار مەن تاتار- موڭعول باسقىنشىلىعى كەزىندە ورىس تىلىنە تۇركىلەردىڭ ەكى- ءۇش قانا ءسوزى ەندى دەگەندى جاعى تالماي ايتۋمەن كەلگەن ەدى. ال ولجاس بۇل كىتابىندا ورىس ءتىلىنىڭ ەنشىسىندەگى كوپتەگەن ءسوزدىڭ تۇرك تىلىنەن الىنعانىن ءوز تۇرعىسىنان دالەلدەپ، «يگور جورىعى تۋرالى جىر» ەپوسىنداعى كوزگە كورىنبەيتىن تيۋركيزمدەر تۋرالى ماسەلە كوتەردى. بوداندىعىندا بولىپ، ۇستەمدىگىن جۇرگىزۋگە داعدىلانعان «جابايىلارعا» جوعارىدان قاراپ ۇيرەنگەن رەسەيلىك اكادەميكتەردىڭ قازاق اقىنىنىڭ اۋزىنان مۇنداي جاڭالىقتى ەستىگەندە اشۋ- ىزالارى كەلىپ، قاندارى قاينادى.

شىن مانىسىندە ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ ايتىپ وتىرعان سوزدەرىنىڭ قيسىنى بار- تىن. ءتىل دە حيميالىق ەلەمەنتتەر سياقتى مادەني بايلانىستاردىڭ، سوعىستاردىڭ، ساياسي جانە ەكونوميكالىق قارىم- قاتىناستاردىڭ ارقاسىندا ۇدايى وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىرادى. مىسالى، كورەي ءتىلىنىڭ 75 پايىزى قىتايدىكى، ال فرانسۋز ءتىلىنىڭ 25 پايىزى اراب سوزدەرى ەكەنى دالەلدەنگەن. ەندەشە، «يگور جورىعى تۋرالى جىر» ەپوسىنداعى كوپتەگەن ءسوزدىڭ تۇركى تىلىنەن الىنعانىنا قاتىستى قانداي كۇمان تۋۋى ءتيىس. ءتىپتى بۇل ەپوس ورىس اقىنىنىڭ ەمەس، تۇرك شايىرىنىڭ جازبا مۇراسى بولۋى دا ىقتيمال عوي. باياندامامدى دايىنداۋ بارىسىندا ايگىلى تۋىندى تۇركى حالقىنىڭ كونە زاماندا تۋعان ماداق جىرى ەمەس پە ەكەن دەگەن ويعا بەرىلىپ كەتكەن كەزىم دە بولدى.

عىلىمي كونفەرەنسياعا مەن بار ىنتا- جىگەرىمدى سالىپ دايىندالدىم. وقىتۋشىلاردىڭ ءدارىسىن تىڭداپ بولا سالىسىمەن، تۇستەن كەيىن جول- جونەكەي تاماعىمدى ىشە سالىپ، بىردەن ورتالىق كىتاپحاناعا تارتامىن. تاقىرىپقا قاتىستى دۇنيەلەردى جازدىرىپ الىپ، كىتاپحانا جابىلعانعا دەيىن تاپجىلماي وتىرىپ، عىلىمي ەڭبەكتەردى، جۋرنالداردى، ءتىپتى ورىس اقىنى يگور شكلياريەۆسكيدىڭ ەپوستى اۋدارىپ شىققان سول جىلدارى جاساعان ءتارجىماسىنا شەيىن وقىپ شىقتىم. قازاق اقىندارى بەرقايىر امانشين مەن نەسىپبەك ايتوۆتىڭ ەپوستى انا تىلىمىزگە اۋدارعان تارجىماسىمەن دە تانىستىم.

«يگور جورىعى تۋرالى جىر» ەپوسىنىڭ 800 جىلدىعىنا ارنالعان باسقوسۋدا ءبىراز جۇرت توبە كورسەتتى. تومەنگى، جوعارى كۋرستىڭ بەلسەندى ستۋدەنتتەرى دە قاتىستى. ماعان ءسوز كونفەرەنتسيا اياقتالار كەزدە ءتيدى. جۇرەگىم ءدۇرس- ءدۇرس سوعىپ، قوبالجىپ كەتتىم.

عىلىمي وتىرىستا كونە جىردىڭ تۇپنۇسقالىعىنا قاتىستى ماسەلەلەردى عانا قوزعاۋىم كەرەك ەكەنىنە قاراماستان، باياندامامنىڭ سوڭىنا تامان تاقىرىپتى باسقا جاققا بۇرىپ اكەتتىم. شەشىلىپ سويلەپ، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «ازيا» - سىن قورعاپ، كوكەيىمدە جۇرگەن ويلارىمدى ايتىپ- ايتىپ تاستادىم. قىزدى- قىزدىمەن ورىستىڭ ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمدارىنىڭ ەڭبەگىن سىناپ جىبەرىپپىن. قازاق مادەنيەتىنە رەسەي نەمەسە ەۋروپا عالىمدارىنىڭ كوزىمەن عانا قاراۋدىڭ قاتە ەكەنىن ايتتىم. كونفەرەنتسياعا امالسىزدان كەلىپ، قالعىپ- شۇلعىپ وتىرعانداردىڭ ءوزى باسىن كوتەرىپ الىپ، مەنىڭ سوزىمە تاڭىرقاي قاراستى.

- ءوز حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن كوتەرە وتىرىپ، وزگە حالىقتىڭ ادەبيەتى مەن مادەنيەتىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى، دەپ ءسوزىمدى اياقتاپ ويىمدى تۇيىندەدىم. سونى ايتۋىم مۇڭ ەكەن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىراز مۇعالىمدەرى قيتۇرقى ساۋالدار قويا باستادى. مەنىڭ الدىمدا سويلەگەندەرگە قۇر قول شاپالاقتاي سالعان. كونفەرەنسيا اياقتالعاندا كوزىلدىرىك كيگەن ءبىر وقىتۋشى قاسىما كەلدى دە:

- بايقا، بالا! اكەڭە سەنىپ ءجۇرسىڭ بە؟ جاڭاعى سەنىڭ ايتىپ وتىرعان سوزدەرىڭ ويىنشىق ەمەس. نەگە قارسى شىعىپ وتىرعانىڭدى سەن سەزبەيتىن سياقتىسىڭ، - دەپ قاتاڭ ەسكەرتۋ جاسادى.

بالكىم، مۇنداي كونفەرەنسيالاردىڭ سول كەزدە كوپ وتكەنىنەن بە، الدە ءالى جاس قوي دەپ ايادى ما، ايتەۋىر مەنىڭ سوزدەرىمە ەشكىم ەرەكشە كوڭىل ءبولىپ، سوڭى داۋعا اينالا قويعان جوق. دەگەنمەن، تۇماۋداي جابىسىپ، تاماعىمدى جىبىرلاتقان شىندىقتى ايتىپ سالعانىممەن، الدەكىمدەر ماسەلە كوتەرىپ، وقۋدان شىعارىپ جىبەرە مە دەگەن كۇدىك كۇنى بويى كوڭىلىمنەن كەتپەي قويدى.

* * *

ورىس ەپوسىنىڭ 800 جىلدىعى كەڭەس وداعىندا دۇركىرەپ تويلانعاننان بەرى دە وتىز جىلدان استام ۋاقىت وتە شىعىپتى. ول كەزدەرى مەن ءالى ون سەگىزگە دە تولماعان جاس جىگىت بولسام، اتى اڭىزعا اينالعان اقىننىڭ سول تۇستا ەلۋدەن ەندى اسقان شاعى ەكەن. بۇگىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ 85 كە تولسا، مەن اقيىق اقىننىڭ سول مەزگىلدەگى جاسىنا ەندى كەلىپ وتىرمىن.

شاشاسىنا شاڭ جۇقپاي وتە شىققان وتىز جىلدا تالاي دۇنيە وزگەردى. بۇگىنگى تاڭدا ءبىز تۇگىل، الەمگە اتى شىققان، ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمداردىڭ وزدەرى «ازيا» - دا ايتىلعان سوزدەردىڭ اقيقات ەكەنىن مويىنداپ جاتىر. بۇل - جالعىز اقىننىڭ عانا ەمەس، ۇلتتىڭ دا ۇلى جەڭىسى. ويتكەنى قازىر ءبىز ولجاستاي تۇلعالارىمىزدىڭ ارقاسىندا ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە جاتقانىن، سوناۋ ىقىلىم زاماننان بەرى مەملەكەتتىلىگى قالىپتاسقان ەل بولعاندىعىمىزدى ماقتانىشپەن ايداي الەمگە جار سالىپ ايتا الاتىن دارەجەگە جەتتىك.

امانگەلدى كەڭشىلىك ۇلى

Egemen Qazaqstan