«ناۋرىز» ءسوزىنىڭ تەگى قايدا جاتىر - سەرىك قاۋىمباي ۇلى

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قىتاي قازاقتارىنان شىققان بەلگىلى جازۋشى، اۋدارماشى، تۇركولوگ سەرىك قاۋىمباي ۇلىنىڭ قىتايدا شىعاتىن «كۇيتىڭ گازەتىندە» جارىق كورگەن ناۋرىز تۋرالى جازىلعان تاريحي- تانىمدىق زەرتتەۋ ماقالاسىن وقىرمانعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

***

ەجەلگى قازاقتار بۇكىل جىلدى «جاس توقسان» - كوكتەم ايلارى، «جاز توقسان» - جاز ايلارى، «تەرمە توقسان» - كۇز ايلارى، «قىس توقسان» - قىس ايلارى دەپ تورتكە ءبولىپ، وسىلاردىڭ قوسىندىسىنان اسىپ قالعان بەس كۇندى «بەسقوناق» دەپ اتاپ، قازىرگى ەسەپ بويىنشا ءار جىلدىڭ 17- ناۋرىزىنان 21 -ناۋرىزىنا دەيىن قوسىپ وتىرعان. ەجەلگى پارسىلار بۇل كۇندەردى «فاندىجى» جانە «اندارعاح» (ۇرلانىپ كىرەتىن نەمەسە كەتىكتى تولتىراتىن) دەپ اتاپ، جىل سوڭىنا تامىز جانە قىركۇيەك ارالىعىنا قوسقان. ەسكى فرانسۋزدار مۇنى «جالاڭ اياق كۇندەر» دەپ اتاعان. ال، مىسىرلىقتار بۇل بەس كۇندى ەشبىر ايعا قوسپاي، كىلەڭ قۇدايعا قۇلشىلىق ەتەتىن كۇن ەتىپ بەلگىلەگەن. مىنەكي، دۇنيەجۇزى حالىقتارى قالاي ۇندەسىپ جاتىر؟ ءبىر جىل جونىندە جەر شارىنىڭ ءار تۇسىنداعى ءتىلى مەن ءدىلى مۇلدە ۇقسامايتىن ءار حالىقتىڭ ءبىر- بىرىنە اسا جاقىن ويلاۋى نەنىڭ يشاراسى؟ بۇعان دا جاراتىلىس دەپ جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى.

ءبىز ادەتتە العان بەتتەن جالت بۇرىلىپ كەرى باعىتتالۋدى 180 گرادۋس بۇرىلدى دەيمىز. ال، قايتا جالت بۇرىلسا 360 گرادۋس بۇرىلعان بولادى. ويىمىزدى وسىدان ارى قاراي جىپتەسەك، ءبىر جىلداعى وسى داعدىلى 360 تان اسىپ تۇرعان «5 كۇن، بەس ساعات، 48 مينۋت، 46 سەكۋند» جەر شارى سىندى تابيعاتتىڭ وسى قالىپپەن شەڭبەرگە سىيماي ءوز بەتىنشە ءپىشىم قۇراپ تۇرعاندىعىنان ەمەس پە دەگەن وي تۋار ەدى. دەگەنمەن، بۇل ەسەپ بويىنشا جىل باسى كوكتەم ايىنان، اتاپ ايتقاندا، ناۋرىزدان باستالىپ تۇر. مۇنى توقساننىڭ الدىنداعى «جاس» دەگەن سوزدەن- اق اڭعارۋعا بولادى. بىلايشا ايتقاندا، ادام پەندەسىنىڭ اربىرىنە بىردەن جاس بەرەتىن توقسان. ارابشا ايتقاندا «سيفر» - نولدىك نۇكتە. «ءنول» ورىسشا ماعاناسى «جوقتىق» دەگەن سوزدە، لاتىنشا ماعىناسى «تۇكتە ەمەس» دەگەن ءسوز. شىنايى ءمانى بار مەن جوقتىڭ ورتاسىنداعى شەكارا. ناعىز ءپالساپا ۇعىمىنداعى ءوربۋ وسى شەكارادان باستاۋ الادى.

ال، باستاۋدىڭ ءتۇبىرى «باس» وسىعان سايكەستى قازىرگى ءداۋىر كۇنتىزبە ەسەبى بويىنشا، ءبىرىنشى اي قاڭتاردى ءداستۇر جەتەگىمەن «ءۇشتىڭ ايى» دەپ اتايمىز. مۇنىڭ سەبەبى: قازاق كۇنتىزبەسى جازعىتۇرىمعى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىنەن سوڭعى 1 - كۇننەن، ياعني 3 - ايدىڭ 22 - كۇنىنەن باستالادى دا، بۇل كۇن «ناۋرىز» دەپ اتالادى. ناۋرىزدى سوعدالىقتار «ناۋسارسىز»، حورەزمدىكتەر «ناۋساردجى»، ارمياندار «ناۋساردى»، چۋۆاشتار «نوراس وياقى» دەپ اتاعان. وسىلاردىڭ بارلىعىنىڭ ماعاناسى «جاڭا كۇن» دەگەن ءسوز. سوندا «ناۋرىز» وسى ءبىر كۇننىڭ عانا اتى. ارعى تەگى پارسىنىڭ «نوۆ» - جاڭا «روز» - كۇن دەگەن سوزىنەن كەلگەن. وسىعان سايكەس شاعاتايلار «كۇن، كۇندىز» دەگەندى «روز» دەيدى.

ال، اناۋ «ناۋسارىز، ناۋساردىجى، ناۋساردى» دەگەن سوزدەردەگى «سار» تاعى دا پارسىنىڭ «باس» دەگەن سوزىنەن تۋىنداعان. مىسالى؛ «سارباز» باسشىعا ەرۋشى. شاعاتايداعى «ءسار» باس، «ءتاراش» قىرۋ، ءتۇسىرۋ. قازىرگى «ساتىراش» (شاشتاراز) ءسوزى. بۇگىندە قولدانىلىپ وتىرعان «تاڭ ءسارى» دەگەندە ءبىر كۇننىڭ باستالعانىن كورسەتەدى.

ەجەلگى تۇركىدە «سار» دەگەن ءسوز بار، ءبىراق ول ءبىر نارسەنىڭ كوپتىگىن بىلدىرەتىن ۇعىم. مىسالى: قازىردە تاتارلار «قۇمدى جەر» دەگەندى «قۇمسار»، قۇلماق كوپ وسەتىن جەردى «قۇلماقسار» دەيدى. چۋۆاشتار كيىك كوپ مەكەندەيتىن جەردى «كيىكسار» دەيدى. بۇلاردا الگىندەگى «باس، باستاۋ» ماعاناسىن الىپ تۇرعان «سار» ۇعىمىنا جالعاسا شۇبىرعان ۇندەس ۇعىمدار. اققۋدىڭ باسشىسىنىڭ «ءساھار» اتانۋى دا وسىمەن ىلىكتەس. ەجەلگى يراندىقتار كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەننەن سوڭعى 1 - كۇندى (وسى ناۋرىز كۇنىن) «مەحرام» دەيدى. وسىدان ءبىزدىڭ مەيرام ءسوزىمىز جاسالعان. كونە پارسىلار كۇندى «ميھر» دەيدى. ال، قىرعىزدار كۇن مەن ءتۇن تەڭەلگەننەن سوڭعى 1- كۇندى قوزى (توقتى) جۇلدىزىنىڭ كورىنۋىنە بايلانىستى، بۇل كۇندى مەيرام دەپ بىلگەن.

ەجەلگى قازاقتار وسى كۇننىڭ ءتۇنىن (ءتۇننىڭ الدىمەن جۇرەتىنىن ەسكەرىڭىز) «جۇماقتىڭ ەسىگى اشىلىپ، پەندەلەردىڭ تىلەگى قابىل بولاتىن كۇن» دەپ ەسەپتەپ، ءتۇن بويى كوز ىلمەي اسپانعا تەلمىرگەن. ول كەزدىڭ ادامدارى «مەتەور» دەگەندى بىلمەۋشى ەدى. ونى اققان جۇلدىزعا سانايتىن. جەرگە جاقىن ۇشقان مەتەور جاناسقان تۇسىن جارقىراتىپ جىبەرەدى. ءبىراق، سول جارىقتى دا جاراتۋشىنىڭ قالاعان قۇلى عانا كورە الادى دەپ ويلاعان.

مىنە وسىلايشا، «قادىر ءتۇن» ۇعىمى قالىپتاسقان. سونان دا زارىعا كۇتۋدى قازىرگى قازاق تىلىندە «قادىر تۇندەي كۇتتى» دەيدى. ەجەلگى تۇركىلەر كۇندى «كۇناش، كۇنىش، قۇلاش، قۇياش، قوياش، افتاپ جانە وركەن» دەپ نەشە ءتۇرلى اتاۋشى ەدى. ال، ءسىبىر حالىقتارىنىڭ كەيبىرى كۇندى «ۇلكەن وركەن»، ايدى «كىشى وركەن» دەسەدى. بىزدە قازىر «وركەنىڭ ءوسسىن» دەگەن تىلەك ءسوز بار. بۇلدا باستالعان نارسەنىڭ ونان سايىن جاقىنداي ءتۇسۋىن كورسەتەدى. مۇندا دا «ناۋرىز» دەگەن سوزگە ۇندەستىك جاتىر.

ناۋرىزدىڭ باتاسى «ۇلىسىڭ وڭ بولسىن» بولىپ كەلەدى. ۇلىس شاعاتايشا «حالىق، تايپا»، موڭعولشا «بۇقارا، مەملەكەت، جەر اۋماق» دەگەن ءسوز. سوندا «ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى» دەگەن ءسوز كۇللى حالىقتىڭ ۇلى كۇنى دەگەن ءسوز بولىپ شىعاتىنىن، ناۋرىزدى بۇكىل تۇركى حالىقتارى عانا ەمەس، شىعىس جارتى شارداعى كوپتەگەن حالىقتار ءوزىنىڭ جىل كورۋ مەرەكەسى ەتكەنىن، جاڭا ءداۋىر كۇنتىزبەسىن قولدانۋدان بۇرىنىعى ۇزاق مەزگىلدىڭ ءوزى-اق ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. ەجەلگى قازاقتار ۇلىس كۇنىن قادىر تۇتىپ، ونىڭ ىڭعاي، ىڭعىلىن ەرەكشە باقىلاپ، مۇنان سوڭعى كەلەر ۋاقىتتىڭ ءبىر جىل ىشىندە ەلگە اكەلەر تابىسى مەن زوبالاڭىن مولشەرلەگەن ءارى ولارىنا سونشالىق سەنگەن. بۇل كۇنى قار جاۋسا «نۇر جاۋدى، جىل جاقسى بولادى» دەپ ەسەپتەپ، قاردىڭ اتىن «اقشاقار» دەپ اتاعان.

ەسەپشىلەر بۇل قاردىڭ ۇستىنەن قۇمالاق جۇگىرتىپ كورەتىن، ەگەر، قۇمالاق قىدىرىپ كەتسە «كوكتەم قىرىق كۇن كەشىگەدى» دەپ ءتۇسىنىپ، بارماق بويى باتىپ كەتسە «كوكتەم ەرتە كەلەدى» دەپ تۇيگەن. تۇندە مالدىڭ قيمىلىن، تاڭەرتەڭ كۇننىڭ شىعۋىن باقىلاعان ءارى سوعان سايكەس ءارتۇرلى بولجامدار جاساعان. كۇنى بويى اۋىلدىڭ ويىن بالاسىنان، ەڭكەيگەن كارىسىنە دەيىن قاردان شالدىڭ بەينەسىن جاساپ «اياز اتا»، قىزدىڭ بەينەسىن جاساپ «قاراشا قىز، قارعاش» دەپ اتايتىن. جاستار اراسىندا وسى قىزدى ۇزاتۋ ىرىمى دا جاسالاتىن. مىنە وسى ويىننىڭ جالپى اتى «قارعاش، اقشاقار» دەلىنەتىن. ناۋرىز قارىنىڭ اقشا قار اتالۋى دا سونان. بۇل كۇندەرى بۇل اتاۋدى ءبىزدىڭ قالامگەرلەرىمىزدىڭ كەلسە كەلمەس ىستەتىپ جۇرگەنىن ايتىپ جاتۋدىڭ بۇل جەردە قاجەتى بولماس.

حالىق اندەرىندە كەزدەسەتىن «قارعاش-اي» دەپ قايىرىلاتىن ءداستۇرلى قايىرمانىڭ دا، وسى مەرەكەگە تىكە قاتىسى بار ەكەنىن بۇل كۇندەرى بىلەتىن ادامداردىڭ دا سانى ازايعان. سونىمەن، جاڭاشا 3 ى ايدىڭ 22-كۇنىنەن 4 ى ايدىڭ 21 ى كۇنىنە دەيىنگى ايدى كۇن كۇنتىزبە ەسەبى بويىنشا «حامال» 1- اي دەپ اتايدى. بۇل بىلايشا قاراعاندا، جاڭاشا 3 ى ايدىڭ سوڭعى 10 كۇنىنەن باستالعانىمەن، انىعىندا بۇل ايدىڭ ۇلىعاۋسار كۇندەرى 4 - ايعا ءتان بولىپ، توعىس ەسەبىنە سايكەستىرگەندە، 3 توعىس 4- ايعا (ساۋىرگە) ءتان بولادى. مىنە بۇل جاڭاشا 1- ايدىڭ «ءۇشتىڭ ايى» دەپ اتالۋىنا نەگىز بولعان. قازاقتاعى «ءۇشتىڭ ايىندا كۇن ءۇش ادىم ۇزارادى»، «ءۇشتىڭ ايى- كۇشتىڭ ايى، ءبىردىڭ ايى ءبىر ىشەك، كوكەك ايى كوكىشەك» دەگەن تۇراقتى تىركەستەر بۇل تۇجىرىمدى ونان ارى راستايدى.

ال، «اقپان» وسى ايدىڭ 10 - كۇنىنەن 15 -كۇنىنە دەيىنگى ارالىقتا كەلەتىن امالدىڭ اتى. بۇل ايدىڭ كەيدە اقپان ايى دەپ اتالۋى دا وسى امالدىڭ اي اتىنا اۋىس تۇسۋىنەن بولعان. ەندى قازاق ءداستۇرلى ەسەبى بويىنشا «ناۋرىز» ايدىڭ اتى ەمەس، ول كوكەك (مارت) ايىنىڭ 20 - كۇنىنەن 25- كۇنىنە دەيىنگى وتەتىن امالدىڭ اتى. بۇل ايدىڭ دا كەيدە «ناۋرىز» دەپ اتالۋى جوعارداعى دالەلمەن ۇندەس. كوكەك قۇستىڭ اتى، ول وسى مەزگىلدە شاقىرا باستايدى.

بۇل ايدا كۇن كوزى ءزاۋزا (ەگىزدەر) شوقجۇلدىزىنان ءوتىپ، ساراتان (شايان) شوقجۇلدىزىنىڭ تۇسىنا كەلەدى. سوندىقتان قازاقتار ساراتان، ۇندىلەر ءزاۋزا جۇلدىزىنا سايكەستىرىپ ەسەپتەگەن. ۇندىلەر بۇل جۇلدىزدى «ماۋسىل» دەپ تە اتايدى. ال، وسىعان سايكەس قازاقتار دا كەيدە «ماۋسىل» دەي سالادى. «ماۋسىل- تابانىڭنان تاۋسىل» دەگەن تىركەستىڭ شىعۋى سونان.

ەندى مارت (مارس) ايىنا كەلسەك، ۇيتكەنى لاتىندار بۇل ايدى «مارس ايى» دەيدى. مارس ريم اڭىزى بويىنشا اسپان قۇدايىنىڭ جۇبايى كروننىڭ ۇلى. وعان اناسى كوكتەمدە عاجايىپ ءبىر گۇلگە جۇعىسىپ بارىپ جۇكتى بولعان دەسەدى. ەجەلگى ريمدىكتەر مارت ايىندا وعان ارناپ ازا ءبىلدىرىپ وتىراتىن. بۇلدا ءبىر مەرەكەگە سەبەپ.

جيىپ ايتقاندا، «ناۋرىز» بولسىن، «كوكەك» بولسىن، «ءزاۋزا» ءيا «ءساۋىر»، بولسىن، مەيلى «مارت» بولسىن بارلىعى ءبىر عانا مەزگىلدى بىلدىرەدى. مۇنداعى ۇعىم شاتاستىعى تەك ماعانالاس ۇعىمنىڭ وتە كوپ بولىپ كەتكەندىگىندە عانا.

***

سەرىك قاۋىمباي ۇلى - قىتاي قازاقتارىنان شىققان بەلگىلى سىنشى، اقىن، جازۋشى، اۋدارماشى، تۇركولوگ.

قىتاي جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. جازۋشىنىڭ «اق سايتان»، «اق پەرىشتە» سەكىلدى اڭگىمەلەر جيناعى، «التىن قوڭىراۋ»، «اق قاينار» اتتى ولەڭ كىتاپتارى جانە «جاكە بي»، «ءبورىبايدىڭ ۇلى»، «اق جىلان»، «تۋمىس پەن جازمىش» سەكىلدى روماندارى بار.

ونىڭ كونە تۇرىك تىلدەرى مەن قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەلەرى تۋرالى جازعان 150 گە جۋىق ماقالالارى جانە «جىراۋلار سوزدىگى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەگى جارىق كورگەن. سونداي-اق، سەرىك قاۋىمباي ۇلى 200 دەن استام ادەبي سىن ماقالالار مەن «اق جاۋىن» اتتى ادەبي سىن-زەرتتەۋ كىتابىنىڭ اۆتورى.

دايىنداعان: باقىتجول كاكەش


سوڭعى جاڭالىقتار