حالىق بۇرىن ۇلىس كەلە جاتقانىن قايدان بىلگەن - عالىمدار ناۋرىز مەيرامى تۋرالى

None
None
الماتى. قازاقپارات - ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا ۇلىس كۇنى جىل باسى سانالعان. ناۋرىز تەك كۇن مەن ءتۇن تەڭەسىپ، تىرشىلىك اتاۋلىعا جان بىتەتىن مەيرام عانا ەمەس.

بۇل بىرلىك پەن ەڭبەكتىڭ، مەيىرىم مەن ىزگىلىكتىڭ، دوستىق پەن تاتۋلىقتىڭ مەرەكەسى.

قازاقپارات تىلشىسىنە ءبىرقاتار عالىم ناۋرىز مەيرامىنىڭ شىعۋ تاريحى مەن ونىڭ ماڭىزى تۋرالى ايتىپ بەردى. تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ونەر اكادەمياسىنىڭ ونەرتانۋ دوكتورى، پروفەسسور گۇلزادا وماروۆانىڭ ايتۋىنشا، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن، ياعني جاڭا جىلدى قازاق ەلى ەجەلگى زامانداردان بەرى تويلاپ كەلەدى.

«شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، «ناۋرىز» اتاۋى كوشپەلى ورتاعا شەكارالاس جاتقان ەگىنشىلىك وازيستەرىنەن كەلگەن. ال كوشپەلى تۇركى ورتاسىندا جاڭا جىلدىڭ العاشقى كۇنى «ۇلىس» دەپ اتالعان. «ەسكى قازاقتا (ەسكى تۇرىكتە) جاڭا جىل كۇنىنىڭ اتى - ۇلىس». ۇلىستى جاڭا جىلدىڭ باسى رەتىندە قازاقتار مەن ورتالىق ازيانىڭ كوشپەلى حالىقتارىندا كوكتەمگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋ كۇنىمەن بايلانىستىرعان. سونداي- اق ناۋرىزدى تويلاۋ داستۇرىنەن كورىنىپ تۇرعانداي، ول تابيعاتتىڭ ويانۋىنىڭ، ونىڭ جاڭارۋىنىڭ، «ءومىردىڭ» (كوكتەم، جىلى) «ولىمگە» (قىس، سۋىق) قۇراتىن سالتاناتىنىڭ باستالۋى رەتىندە اتالىپ وتەتىن. بۇل مەرەكە قۇنارلىلىق پەن كۇنگە تابىنۋىمەن بايلانىستى بولدى جانە تەك اۋىل شارۋاشىلىق داقىلدارىنا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار مال شارۋاشىلىعىنا دا قاتىستى. سوندىقتان دا وسى كۇنى قازاقتاردىڭ «مال- جان امان با؟ « ، دەپ سالەمدەسۋى داستۇرگە اينالعان»، - دەيدى گۇلزادا وماروۆا.


ونەر تانۋشى قىزىر اتا تۋرالى ميفولوگيالىق تۇسىنىككە دە توقتالدى.

«قازاقتاردا كۇنگە تابىنۋدى كوكتەمگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋ كۇنىنە قاراعان ءتۇنى - جەرگە كەلىپ جىلۋ مەن جارىق اكەلەتىن قىزىر اتا تۋرالى ميفولوگيالىق تۇسىنىكتەر ايقىندايدى. سول سەبەپتى ءبىر كۇن بۇرىن، ۇيلەردى الاستاپ (وتپەن تازارتۋ ءراسىمى)، قوقىستان تازارتىپ، بارلىق جاماندىقتان ارىلعان («كوش، قايراقان، كوش!»). ادامدار تۇنىمەن ۇيىقتاماي، دۇعا تىلەپ، قىدىر اتانى قارسى العان. ال تاڭەرتەڭ جاڭا كۇننىڭ كەلۋىن جىبەرىپ الماۋعا جانە ونى قارسى الۋعا تىرىسقان. حالىق ۇلىستىڭ كەلە جاتقانىن قالاي بىلگەن؟ قازىر، ارينە بىزدە كۇنتىزبەلەر بار جانە جاڭا جىلدىڭ ناقتى قاشان باستالۋىن بىلەمىز. ال بۇرىن ءداستۇرلى مادەنيەتتەردە بۇل استرونوميالىق باقىلاۋلار مەن جۇلدىزداردىڭ جانە اسپان نىساندارىنىڭ قوزعالىسىمەن بايلانىستى بولعان. بۇل بىزگە جىل مەزگىلدەرىنىڭ وزگەرۋىن عانا ەمەس، ايلاردى، كۇندەردى جانە ءتىپتى ساعاتتاردى دا ءدال ەسەپتەۋگە مۇمكىندىك بەردى»، - دەيدى ول.

كوشپەلى قازاقتاردىڭ تاڭىرلىك كۇنتىزبەسىن زەرتتەگەن ا. ي. مۇحامبەتوۆانىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، بۇل كۇنتىزبەدەگى تاۋلىك ۋاقىتى بويىنشا ۋاقىت ەسەبى - بۇل شاعىن ۋاقىت سيكلى، ايلار بويىنشا - بۇل ورتاشا سيكل (12 اي)، جىلدار بويىنشا - ۇلكەن سيكل. كوشپەندىنىڭ ومىرىندە 12 جىل كەزەڭىن قۇرايتىن ۇلكەن سيكل ەڭ ماڭىزدى مانگە يە بولدى. ول كوشپەندىلەردە وندىرىستىك قانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءومىر سيكلىنىڭ وڭتايلى ۋاقىت كوورديناتىن قۇرادى. تاعى ءبىر قازاقستاندىق عالىم ا. توقتاباي ءوزىنىڭ «ناۋرىز» اتتى ماقالاسىندا قازاقتاردا « ۇلىستىڭ» باستالۋ ۋاقىتىنىڭ فەنومەنىن زەرتتەي كەلە، كوكتەم مەن كوكتەمگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋى ۇركەر شوقجۇلدىزىنىڭ قوزعالىسىمەن بايلانىستى ەكەنىن ايتادى.

«وسىنىڭ ناتيجەسىندە، قازاقستاننىڭ ءتۇرلى وڭىرلەرىندە ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى بىردەي باستالمايدى. بۇگىندە ناۋرىز مەرەكەسى قارساڭىندا 14-15-ناۋرىزدا كورىسۋ تويلانسا (باتىس وڭىرلەردەگىدەي)، وڭتۇستىك وڭىرلەر ءۇشىن بۇل ءسال كەشەۋىلدەۋ بولادى. قازىر ءبىز ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى - ناۋرىز مەرەكەسىن تويلاۋدا كوكتەمگى كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋ كۇنتىزبەسىن نەگىزگە الامىز. وسى رەتتە بۇل ءداستۇردى بولاشاق ۇرپاققا ناسيحاتتاپ، ولاردىڭ بويىنا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك»، - دەيدى پروفەسسور.

ءوز كەزەگىندە، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور، ح ا ا اكادەميگى مەڭدىعانىم شايمەردەنوۆا ناۋرىزدى پەرسيا ەلى جۇزدەگەن جىلدار بۇرىن ب. ز. د. X- IX عاسىرلاردا، ياعني وتقا تابىنۋ داۋىرىندە تويلاي باستاعانىن ايتتى.

«كوكتەمگى ناۋرىز مەيرامى شىعىس مۇسىلماندارى اراسىندا ەجەلدەن تويلانىپ كەلەدى جانە ءارقاشان ەڭ ماڭىزدى مەرەكە بولىپ سانالادى. العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ناۋرىزدى پەرسيا ەلى جۇزدەگەن جىلدار بۇرىن ب. ز. د. X- IX عاسىرلاردا، ياعني وتقا تابىنۋ داۋىرىندە تويلاي باستاعان. ۋاقىت وتە كەلە اتالمىش مەرەكەنى ورتالىق ازيانىڭ تۇرىكتەرى قابىلداپ، بۇگىنگى تاڭدا بارشا مۇسىلمان جۇرتشىلىعىنىڭ ورتاق جاڭا جىل مەرەكەسىنە اينالدى.

ناۋرىز پايعامبار ءاليدىڭ قۇرمەتىنە مەرەكە دەپ اتالدى، ال 22-ناۋرىزدا قازاقتار اكەلگەن قايىرىمدىلىق سىيلىقتار مۇحاممەد پايعامباردىڭ تۋعان كۇنىنە وراي قۇرباندىق رەتىندە سانالدى. ناۋرىز مەيرامىنىڭ يدەيالىق باستاۋلارى حالىقتىق داستۇرلەرمەن جانە ادەت- عۇرىپتارمەن بايلانىستى بولدى. سونىمەن قاتار ەجەلگى ادەبيەت ەسكەرتكىشتەرىنەن، قاسيەتتى ماتىندەردەن، شىعىس ويشىلداردىڭ شىعارمالارىنان كورىنىس تاپتى»، - دەيدى مەڭدىعانىم شايمەردەنوۆا.


ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقتىڭ ايگىلى اقىنى جانە جازۋشىسى، كينورەجيسسەر، قازاق داستۇرلەرى مەن ادەت- عۇرىپتارىنىڭ بىلگىرى باقىت قايىربەكوۆ ناۋرىزدى - «ەجەلگى ادامنىڭ پوەتيكالىق كوزقاراستارىنىڭ شوعىرلانۋى مەن ءالى كۇنگە دەيىن كوپتەگەن ۇرپاق ءۇشىن دانالىق پەن ادەمىلىكتىڭ ستاندارتى بولىپ قالا بەرەدى»، - دەپ سانايدى.

«قازىرگى تاڭدا ناۋرىز مەيرامى بارلىق ەتنوستار اراسىنداعى دوستىق پەن بەيبىتشىلىكتى، حالىقتار اراسىنداعى ءوزارا كەلىسىمدى نىعايتۋدا، مەملەكەتتەگى ساياسي تۇراقتىلىقتى نىعايتۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. مۇنىڭ ءبارى ەجەلگى ناۋرىز مەيرامى كونە داستۇرلەر مەن ادەت- عۇرىپتاردىڭ ساباقتاستىعىن ساقتاي وتىرىپ، قازاقستاننىڭ قازىرگى ومىرىنە ۇيلەسىمدى تۇردە اۋىسقاندىعىمەن بايلانىستى»، - دەپ اتاپ ءوتتى ول.

تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى قاز ۇ و ا پروفەسسورى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ح ا ا اكادەميگى ءاليا ءالىمجانوۆانىڭ پىكىرىنشە، ناۋرىز مەيرامى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوزىنىڭ ۇلىلىعى مەن الەۋمەتتىك ماڭىزىن جوعالتقان جوق.

«بەس مىڭجىلدىقتى قامتيتىن الەمدىك مادەنيەت تاريحىنداعى ەڭ ەجەلگى، قازاق حالقىنىڭ سالت- ءداستۇرىنىڭ قۇرمەتتى مەرەكەلەرىنىڭ ءبىرى - ناۋرىز مەيرامى. ناۋرىز مەرەكەسى وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوزىنىڭ ۇلىلىعى مەن الەۋمەتتىك ماڭىزىن جوعالتقان جوق. ول ەڭ تانىمال جالپىۇلتتىق مەرەكەنىڭ ءبىرى. قازاقستاننىڭ بارلىق حالىقتارى، ۇلتىنا جانە دىنىنە قاراماستان، ناۋرىز مەيرامىن اسىعا كۇتىپ قۋانىشپەن قارسى الادى. ناۋرىز مەرەكەسى بىرتىندەپ جاڭا رۋحاني- ەتيكالىق مانگە يە بولا باستادى. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان كەزدە، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ 1991 -جىلعى 15-ناۋرىزداعى «كوكتەمنىڭ ۇلتتىق مەيرامى - ناۋرىز مەيرامى تۋرالى» جارلىعىمەن مەرەكە اقىرى رەسمي مارتەبەگە يە بولدى. سونىمەن بىرگە قوعامدىق رەزونانس تۋدىردى. قازاق حالقى ءوزىنىڭ سۇيىكتى مەيرامى - ناۋرىز مەيرامىن تانىپ، ۇلتتىق مەرەكە عانا ەمەس، رەسمي جانە مەملەكەتتىك مەرەكەگە اينالۋىن جارتى عاسىردان استام كۇتۋىنە تۋرا كەلدى»، - دەيدى ءاليا ءالىمجانوۆا .


اۆتور: الما مۇقانوۆا

سوڭعى جاڭالىقتار