شەتەلدەردەن ورالعان قانداستارىمىز قازاق تاريحىن اشۋعا ۇلەس قوسقانى اقيقات - حانكەلدى ءابجانوۆ

ونىڭ تۇجىرىمداماسىن بۇعان دەيىنگى ولقىلىقتاردى ەسكەرە وتىرىپ قايتا قاراپ، جاڭا عىلىمي ۇستانىمدار مەن جاڭالىقتاردىڭ نەگىزىندە تىڭنان جازاتىن ۋاقىت الدەقاشان كەلدى»، - دەگەن بولاتىن.

وسى ماسەلەگە قاتىستى ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، تاريحشى حانكەلدى ابجانوۆپەن سۇحباتتاسىپ، پىكىرىن بىلگەن ەدىك.

- حانكەلدى ماحمۇت ۇلى، مەملەكەت باسشىسى قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» دەگەن كولەمدى ماقالاسىندا ۇلت تاريحىنا، ۇلت مۇددەسىنە قاتىستى كەرەمەت كەلەلى ويلار ايتىلدى. وسى ماقالا تۋرالى ءوزىڭىزدىڭ پىكىرىڭىزدى ايتساڭىز.

- بوداندىقتان ازاتتىققا شىققانىنا كوپ بولا قويماعان حالىق ءۇشىن مەملەكەت باسشىسىنىڭ ۇلتتىق تاريح جونىندە وي تولعاۋى وتە ماڭىزدى قۇبىلىس. ەگەر ول ەڭبەك عىلىمي، مەتودولوگيالىق، تانىمدىق تۇرعىدان بيىك دەڭگەيدە جازىلسا، اكەلەر ناتيجەسى، اسىرەسە، قوعامدىق ساناعا ىقپالى پارمەندى بولارى ءسوزسىز. پرەزيدەنتىمىز ق. توقايەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» ماقالاسىن ۇلتتىق تاريحنامامىزعا بەرەرى مول تەوريالىق، مەتودولوگيالىق، تۇجىرىمدامالىق، باعدارلامالىق سۇبەلى ۇلەس سانايمىن. مۇندا تاريحشى عالىمداردىڭ بىرنەشە بۋىنى قالىپتاستىرعان تۇجىرىمدارعا، بولجاۋ- پايىمدارعا تەرەڭىنەن بويلاۋ دا، قازاقستاندى الەمدىك وركەنيەتتىڭ اجىراعىسىز قۇرامداس بولىگى رەتىندە ۇعىنۋ دا، ەندى عانا كورىنە باستاعان قۇبىلىسقا جاڭاشا كوزقاراس تا بار.

تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋدىڭ تەورياسى مەن پراكتيكاسىندا ساباقتاستىق ساقتالا بەرەتىنى «باعدار مەن بەلەس»، «تانىم مەن تاعىلىم»، «قوعام مەن قۇندىلىق»، «ۇلاعات پەن ۇستانىم» دەپ ايدارلانعان 4 تاراۋشادا اۋىق- اۋىق قاپەرگە سالىنىپ وتىرادى. ەڭ باستىسى - ماقالانىڭ مازمۇنى مەن ويتۇيىندەرى، تاۋەلسىزدىك تاريحى مەن تاعىلىمى، الىستا قالعان وتكەن كۇندەر مەن كەلەر بولاشاقتىڭ ۇلتتىق ءھام مەملەكەتتىك مۇددە بيىگىنەن سۋعارىلعانى.

تاماشا ايعاق- دالەلىنە تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىن، اۆتوردىڭ ءوزى ايتقانداي، شارتتى تۇردە ءۇش ونجىلدىق بەلەسكە ءبولىپ قاراستىرۋىن جاتقىزۋعا بولادى. العاشقى ونجىلدىقتى «جاڭا قازاقستاننىڭ ىرگەتاسىن قالاۋ كەزەڭى»، ەكىنشى ونجىلدىقتى «قازاق ەلىنىڭ كەرەگەسىن كەڭەيتۋ كەزەڭى» دەپ دايەكتەسە، ءۇشىنشى ونجىلدىقتا «شاڭىراعىمىز بيىكتەپ، ءوسىپ- وركەندەپ، مەرەيلى مەملەكەتكە اينالدىق» دەيدى.

مىنە، ۇلتتىق تاريحتى عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق قۇندىلىق پەن ولشەمگە سۇيەنە داۋىرلەۋدىڭ ناعىز ۇلگىسى - وسى. ارينە، پرەزيدەنتتىك داۋىرلەۋدە ءمىن جوق دەگەن ءسوز ەمەس بۇل. عالىمدار بۇعان ءالى سان رەت ورالاتىن بولادى. باسقا دا نۇسقالار ۇسىنىلاتىنى ءسوزسىز. قالاي بولعاندا دا، ۇلتتىق تاريحقا وسىلايشا ۇلت پەرزەنتىنىڭ كوزىمەن قاراۋدىڭ، وزگەنىڭ ەمەس ءوزىمىزدىڭ وركەنيەتتى ۇلىقتاي العا شىعارۋدىڭ بولاشاعى زور. ءارى- بەرىدەن كەيىن تاريحىمىزدى وسى ۇستانىممەن جازعاندا عانا كەڭەستىك جىلدارى ماقساتتى- نىسانالى نەگىزدە جۇزەگە اسقان ۇلتسىزداندىرۋ مەن ماڭگۇرتتەندىرۋدى ەڭسەرۋگە مۇمكىندىك مولايادى. جات يدەولوگياعا جانە تاريحتى بۇرمالاۋعا قارسى عىلىمي قامال- قورعان تۇرعىزۋدىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن تۇلعالارىمىز بارشىلىق.

ماسەلەن، الكەي مارعۇلان قالامىنان تۋعان بارشا ەڭبەكتەردە ەلگە، جەرگە، تاريح پەن مادەنيەتكە، تۋعان حالقىنا شەكسىز سۇيىسپەنشىلىك، ماقتانىش، رياسىز كوڭىل بار. ەۋرازيانىڭ سايىن دالاسىنداعى ەتنوستار كونە داۋىردەن تارتىپ ەشكىمگە ۇقسامايتىن دامۋ جولىن تاپقانىن، قورشاعان ورتانىڭ بارشا مۇمكىنشىلىكتەرىن كادەگە جاراتا وتىرىپ، بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن ءومىر كەشكەنىن، ىزدەرى سايراپ جاتقانىن، سولاردىڭ زاڭدى مۇراگەرلەرى قازاقتار ەكەنىن الەكەڭدەي كەشەندى پاش ەتكەن ويشىل كەمدە كەم. قاراپ وتىرساق، ءوزى قوپارا زەرتتەگەن قولا ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىنە بەرگەن اتتارى شەتىنەن ءتول تۋمالىعىمەن، ۇلتىمىزعا ەتەنەلىگىمەن ايشىقتالىپتى.

جەزقازعان وڭىرىندە ولار «جانايدار»، «توعىزباي- كول»، «ايباس- داراسى»، «قورعانتاس»، قاراعاندى وڭىرىندە «ايشىراق»، «بۇعىلى»، «بالا قۇلبولدى»، «اققويتاس»، «ورتاۋ»، قارقارالى دالاسىندا « قىزىلاراي»، «كەنت»، «باقتى» - وسىلايشا جالعاسا بەرەدى. تاپ سول ەسكەرتكىشتەر ورنالاسقان جەردە «كومسومول»، «درۋجبا»، «راسسۆەت»، «پوبەدا»، «زاريا كوممۋنيزما» كولحوز- سوۆحوزدارى بولعانى ايدان انىق. ءبىراق الەكەڭ ماسەلەگە، بابالار مۇراسىنىڭ قاسيەتىن قۇرمەتتەۋگە قۇيتىرقى ساياساتتىڭ بيىگىنەن ەمەس، تاريح تەرەڭىنەن، ادىلدىك پەن اقيقات ۇستانىمىمەن قاراعان عوي.

قورىتا ايتقاندا، «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» ماقالاسى عىلىمي جاڭاشىلدىعى، پراكتيكالىق ۇسىنىستارى، كۇتىلەتىن ناتيجەلەرى بويىنشا زيالى قاۋىمعا، اسىرەسە، تاريحشىلارعا زور جاۋاپكەرشىلىك جۇگىن ارتىپ وتىر.

- وسى ماقالادا پرەزيدەنت تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا بىرنەشە رەت قولعا الىنعانىنا قاراماستان، ۇلتتىق مۇددەمىزگە ساي كەلەتىن كوپ تومدىق جاڭا تاريحىمىز ءالى تولىق جازىلعان جوق، دەدى. بۇنىڭ سەبەبى نەدە؟

- تاريحشىلارعا قاراتا پرەزيدەنت كۇن تارتىبىنە قويعان ىرگەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى - قازاقستاننىڭ اكادەميالىق ۇلگىدەگى جاڭا تاريحىن جازۋ، ەكىنشىسى - وسىنداي ىرگەلى ەڭبەككە نەگىزدەلگەن وقۋلىقتاردى شىعارۋ. كوپتومدىقتى جازۋدىڭ تۇپكى كوزدەگەنى «تاريحي سانانى جاڭعىرتۋ» دەلىنسە، جاڭا وقۋلىقتاردى ازىرلەۋ «ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ماسەلە» ەكەنى تياناقتالدى. ۇلتتىق مۇددەمىزگە ساي كەلەتىن كوپتومدىق جاڭا تاريحىمىزدىڭ ءالى جازىلماۋ سەبەبى سانالۋان. باستى سەبەپ - كوپتومدىقتى جازۋعا قازاقستان بيلىگى تاراپىنان رەسمي تاپسىرىس بولعان جوق. ەندى بولاتىن شىعار.

جەكەلەگەن عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى، فاكۋلتەتتەر، عالىمدار تالپىنىس جاسادى، ءبىراق ىزدەنىستەرى، ۇستانىمدارى مەن قۇندىلىقتارى ۇيلەستىرىلمەگەندىكتەن، اۆتورلار قۇرامىندا جالعان، كەزدەيسوق، كاسىبي دايارلىعى تومەن جاندار جۇرگەندىكتەن دىتتەگەن ماقساتىنا جەتپەدى. سۋماقايلىق (پلاگيات) قازاقستان عىلىمىنىڭ شىن سورىنا اينالدى. وسىناۋ دەرتكە ۇشىراعانداردى رەكتورلار، ديرەكتورلار، پروفەسسورلار، دوتسەنتتەر قاۋىمىنان تابا الاسىز. اشكەرەلەنىپ جاتسا دا، ايىلىن جيمايتىندارى بار. كەمەل عىلىمي ناتيجەگە ۇزدىك مەتودولوگيانى باسشىلىققا الۋمەن جەتۋگە بولادى.

وكىنىشتىسى - وتان تاريحى بويىنشا كەشەندى مەتودولوگيالىق تۇجىرىم دا، تۇجىرىمداما دا ءالى قالىپتاسپاعان كۇيدە. نەگە وسىلاي دەسەڭىز - تاريح عىلىمىمەن اينالىساتىن ازاماتتارىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىن، باعدارى مەن ۇستانىمىن ورتاق ارناعا توعىستىراتىن قۇندىلىق تانىلماعان. ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ بولمىسى مەن قۇپياسىن بىرەۋلەرى رەسەيدىڭ نەمەسە باتىستىڭ ءبىلىمپازدارى قالىپتاستىرعان سۇلبە قويناۋىنان تاپقىسى كەلسە، ەكىنشىلەرى ءدىني نەمەسە اسىرە ۇلتشىل مەتودولوگيانى ۇلىقتاۋمەن اۋرە.

ميفتىك نەمەسە ۋتوپيالىق تاريحتى قالايتىندار از ەمەس. تاياۋ- الىس شەتەلدەردەن ورالعان قانداستارىمىز قازاق تاريحىنىڭ بۇرىن بەيمالىم بولىپ كەلگەن دەرەكتەرى مەن مەتودولوگيالىق الەۋەتىن اشۋعا ۇلەس قوسقانى اقيقات. سوڭعى 10-15 جىلدان بەرى وتان تاريحىن زەرتتەۋدىڭ مەتودولوگيالىق نەگىزدەرىن جۇيەلەۋمەن اينالىسىپ كەلەمىن. ءتۇيىپ ايتار بولسام، تاريحىمىزدىڭ وبەكتيۆتى تىرەگى - جەر، تاعدىرانىقتاعىش شەشۋشى الاڭى - مەملەكەت، وزگەرمەلى ءتىرى تۇعىرى - ءتىل دەگەن پايىمعا كەلدىم.

ال تاريحتى تۇزۋشىلەر - حالىق، تۇلعا، بيلىك. وسى ويلارىمدى 2020 -جىلى جاريالاعان «رۋحاني جاڭعىرۋ جانە ۇلتتىق تاريح» اتتى كىتابىمدا تارقاتا دايەكتەۋگە تىرىستىم. «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» ماقالاسىن وقۋ بارىسىندا باعدار- باعىتىمنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىم جەتتى.

پرەزيدەنتتىڭ «ەگەمەندىگىمىزدىڭ ماڭگىلىك ءۇشتاعانى - التايدان اتىراۋعا، الاتاۋدان ارقاعا دەيىن كەڭ كوسىلگەن بايتاق جەرىمىز، انانىڭ اق سۇتىمەن بويىمىزعا دارىعان قاستەرلى ءتىلىمىز جانە بارلىق قيىندىقتاردان حالقىمىزدى سۇرىندىرمەي الىپ كەلە جاتقان بەرەكە- بىرلىگىمىز. ءبىز وسى ءۇش قۇندىلىقتى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتايمىز» دەگەن سوزدەرى ەگەمەندىگىمىزدىڭ ماڭگىلىك ءۇشتاعانى عانا ەمەس، تاريحىمىزدى تانۋدىڭ دا ءۇشتاعانى بولۋى كەرەك.

- ءسىز كاسىبي تاريحشى رەتىندە جازىلۋى ءتيىس كوپتومدىقتى قالاي ەلەستەتەسىز، قاي كەزەڭدەر قالماۋى ءتيىس؟

- كوپتومدىق جاڭا تاريحتى جازىپ شىعۋعا عالىم تاريحشىلاردىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتى جەتەدى. بار ماسەلە وسىعان جەگىلەتىن مامانداردىڭ ەڭبەگىن ۇيىمداستىرا بىلۋدە. ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن تومەندەگىدەي مودەلدى قولدانۋدى ۇسىنار ەدىم:

1. حرونولوگيالىق تۇرعىدان قارايتىن بولساق، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلى ۇزىنا تاريحىمىزدىڭ 0,1 پايىزىن دا قۇرامايدى. قازاق حاندىعى، «اقتابان شۇبىرىندى»، الاش قوزعالىسى، توتاليتارلىق وكتەمدىك، اشارشىلىق پەن قۋعىن- سۇرگىن، ۇلى وتان سوعىسى، تىڭ يگەرۋ تاريحىن وقىماعان جان تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات ەكەنىن قايدان ءبىلسىن؟ دەمەك، كوپتومدىقتىڭ العاشقى كىتاپتارى ەجەلگى داۋىردەن 1991 -جىلدىڭ 16 - جەلتوقسانىنا دەيىنگى ارالىقتى قامتىپ جاتقانى ءجون.

2. پالەوليتتان ساقتارعا دەيىنگى، ءىشىنارا V عاسىرعا دەيىنگى قازاقستان تاريحىن جازاتىن اۆتورلاردىڭ جۇمىس ورگانى (جەتەكشى ۇيىمى) رەتىندە ءا. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىن انىقتاساق قاتەلەسپەيمىز.

3. بايىرعى تۇركىلەردەن تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى داۋىردەگى وتان تاريحىن جازاتىن اۆتورلار ۇجىمىنىڭ جەتەكشى ۇيىمىنا ءال- فارابي اتىنداعى قازۇۋ- دىڭ تاريح فاكۋلتەتىن تاعايىنداۋدى ۇسىنامىن. ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى قايدا قالادى دەۋشىلەر بولاتىنى ءسوزسىز. بۇل ينستيتۋت تاپ قازىر اۋىر داعدارىس ۇستىندە. الەۋمەتتىك جەلىلەردە ونىڭ باسشىلىعى مەن جاريالاعان ەڭبەكتەرى سىنعا ۇشىراۋدا.

4. تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىن جازۋدا جۇمىسشى ورگان مىندەتى ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريحشىلارىنا جۇكتەلسە، قۇدايدىڭ ءجونى بولار. قوسشى بولۋعا مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى جاراپ قالار.

5. بۇلار جەتەكشى ۇيىم دەپ ايدارلانعانىمەن نەگىزىنەن اتقارۋشى ورگاندار ورنىنا جۇرەدى. سول سەبەپتى باس- باسىنا بي بولا المايدى. جازاتىن تومدارىنىڭ قۇرىلىمىن، تۇجىرىمداماسىن، مەتودولوگيالىق ۇستانىمدارىن، اۆتورلار ۇجىمىن، ەڭبەكتىڭ كولەمى مەن شىعىنىن انىقتايدى. قولجازبالاردى رەتسەنزيالاۋ، ساراپتامادان وتكىزۋ، قوعامدىق تالقىلاۋعا ۇسىنۋ، رەداكسيالاۋ، ت. ب. جۇمىستار كوپ ۋاقىت الادى.

6. جالپى باسشىلىقتى جۇزەگە اسىرۋ، تۇپكىلىكتى شەشىم قابىلداۋ پرەزيدەنت جارلىعىمەن قۇرىلاتىن اقىلماندار كەڭەسىنە بەرىلەدى. ماقالادا جازىلعانداي، «ءبىز قازاقتىڭ قانىنا سىڭگەن قاسيەت - كەلەلى ءىستى اقىلداسىپ بىرگە شەشۋ ءداستۇرىن جالعاستىرا بەرەمىز».

- كوپتومدىق جاڭا تاريحتى ۋاقىت سوزباي جازىپ شىعۋعا تاريحشىلارىمىزدىڭ مۇمكىندىگى جەتكىلىكتى شىعار؟

- بىزدە كوپتومدىق تاريحتى جازۋدىڭ ءتاپ- ءتاۋىر تاجىريبەسى جيناقتالعان. كەڭەستىك جىلدارى 5 توم كولەمىندە جاريالاندى، 6 اۆتورى مەملەكەتتىك سىيلىقپەن ماراپاتتالدى. تاۋەلسىزدىك تۇسىندا اكادەميالىق 5 توم جارىق كوردى. ءبىر توم كولەمىندە اعىلشىن تىلىنە اۋدارىلدى. قىتاي تىلىنە اۋدارۋعا كەلىسىمشارت بار. ياعني قۇر- الاقان ەمەسپىز. وسىنىڭ بارىنەن حاباردار پرەزيدەنتىمىز وتان تاريحىن جاڭاشا تانىم مەن قۇندىلىق، باعدار مەن ۇستانىم مەتودولوگياسىنا سۇيەنۋمەن الەمدىك دەڭگەيدە دايارلاۋدى كۇن تارتىبىنە قويىپ وتىر. مۇنى ءبىز ءۇشىن ەشكىم اتقارىپ بەرمەيدى.

جاڭا باسىلىم مەن وقۋلىقتىڭ ءار بەتىنەن كۇمبىر- كۇمبىر كىسىنەگەن جىلقىنىڭ ءدۇبىرى، قوبىز بەن دومبىرانىڭ قۇلاقتان كىرىپ بويدى العان ءۇنى، بابالار ءسوزى مەن تاعىلىمى، قۋانىشى مەن قايعىسى، ۇلى دالانىڭ جاسامپاز قاسيەتى مەن قاسىرەتى، قازاقتىڭ مەيلىنشە باي بولمىسى مەن ماڭگىلىك ەل يدەياسى تولىق كورىنىس تاۋىپ، ءاربىر قازاقستاندىق ازاماتتىڭ جادىن، ساناسىن، تانىمىن اداستىرمايتىن تەمىرقازىققا اينالۋى كەرەك.

«وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر- اق تۇتام» دەگەن حالىقپىز. تۇپتەپ كەلگەندە، تاريح اسىرەلەۋگە دە، بۇرمالاۋعا دا ءزارۋ ەمەس. تاريحتى الداپ كەتۋ ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيدى. تاريحتى الداعىسى كەلگەندەر بولشيەۆيكتەردەي- اق شىعار. ارتى نە بولدى؟ بولشيەۆيكتەردىڭ ءوزى تاريحتىڭ قوقىر- سوقىرىنا اينالدى. قىسقاسى، تاريحشىلار ناعىز سىنالاتىن شاق جەتتى. زيالىنىڭ ءاربىر ءسوزى دەرەكپەن بەكەمدەلگەندە، ءاربىر سويلەمى اقيقاتپەن كومكەرىلگەندە، ءاربىر بەلەس ءوسۋ مەن ءوشۋدىڭ نىشانىنداي دالەلدەنگەندە، قازاق تاريحى الەمدىك وركەنيەت بايتەرەگىنىڭ بۇتاعى ەكەنى قانىق تا انىق اشىلعاندا تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ اسقاقتاپ، رۋحىمىز قۇرىشتاي شىڭدالاتىنىنا سەنىمىم كامىل.

- سۇحباتىڭىزعا راحمەت.

اۆتور: ءالىمحان قانات ۇلى