الىبەك اسقاروۆ: بوياماسىز باياندار (ەكىنشى داپتەر)

ولار ءۇشىن قازاقتاردىڭ كوشىپ-قونىپ جۇرە بەرگەنى وڭتايلى بولسا كەرەك... كوكتەمدە الاڭسىز جايلاۋعا كوشكەن قازاق كۇزگە قاراي قىستاۋىنا ويىسقاندا - قۇنارلى جەر، شالعىندى جوندارىن پەرەسەلەندەر باسىپ العانىن ءبىراق كورەدى. پەرەسەلەندەردە ءتۇرلى قارۋ، مىلتىق بار، ءارى ۇكىمەت تە، زاڭ-زاكۇن دە سولار جاعىندا. قاشاندا ولاردىڭ جەرگىلىكتى جۇرتقا الىمجەتتىك كورسەتۋى، زورلىق-زومبىلىق جاساۋى، ءتىپتى «تۇزەمدىكتى» ولتىرگەن قىلمىستىق ءىس-ارەكەتتەرى اقتالىپ وتىرعان. مۇنداي جاعدايدا قارا قازاق جالاڭ قولمەن ولارعا قايدان قارسى شىقسىن... تاعدىردىڭ ماڭدايىنا جازعانىنا امالسىز كونگەن.

وسىلايشا، ءۇي سالعىزباۋ ماقساتىندا پاتشا اكىمشىلىگى «قاقىرا» (ورىسشاسى - «مازانكا») سالىعىن ويلاپ تاۋىپ، ءۇي سالعان قازاقتاردان جىلىنا ءبىر سوم ەلۋ تيىننان جيناپ وتىرعان.

02.

قازان قالاسىنا بارعان ساپارىمدا ءوزىمنىڭ ارىپتەستەرىم - تاتارستان ۇلتتىق كىتاپحاناسىن، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ن. لوباچيەۆسكي اتىنداعى كىتاپحاناسىن ارمانسىز ارالاعانىم ەسىمدە. اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ اعامنىڭ تاپسىرۋىمەن، اسىرەسە كونە جازبالار، ەسكى كىتاپتار بولىمدەرىن مۇقيات ارالاپ، قۇمارتا تانىسىپ، قىزىقتاي ءبارىن كورىپ شىقتىم. قازاقستاننىڭ باس كىتاپحاناشىسى - وزدەرى ارنايى قوناققا شاقىرعان ارىپتەسى كەلگەن سوڭ ولار دا ايانىپ قالعان جوق. انشەيىندە باسقا ەلدەردەن كەلەتىن ىزدەنۋشىلەرگە، عالىمدارعا ونشالىقتى يىلە قويمايتىن، كورسەتە بەرمەيتىن قۇپيالارىن ماقتانىشپەن كورمە جاساپ، مەنىڭ الدىما جايىپ سالىسقان. ارىپتەستىك ىنتىماق دەگەن وسى شىعار تەگى!

راسىندا دا، 18-19- عاسىرلاردا قازاندا شىققان كىتاپتار بۇل كىتاپحانالاردا جەتىپ ارتىلعانداي ەكەن. كوز جاۋىن العان كونە كىتاپتار... ءسوز جوق، بۇلار حالىقتىڭ ناعىز بايلىعى، ۇلتتىڭ باعا جەتپەس قازىنالارى. كونە كىتاپتاردىڭ وسىنشالىق كوپتىگىن كورگەندە، جاسىرىپ كەرەگى نە، ءىشىمىزدى الا مىسىق تىرناعانداي كۇيگە تۇسكەنىمىز شىندىق.

دەرەك بويىنشا، وسى قالادا 1841-1918-جىلدار ارالىعىندا قازاق تىلىندە دە ءبىرشاما كىتاپتار شىققانى بەلگىلى. ولاردىڭ سانى قازىر 172 اتالىم دەپ ايتىلىپ ءجۇر. ول كىتاپتاردىڭ ءبىرازى الماتىداعى ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ سيرەك قولجازبالار قورىندا ساقتاۋلى (ىزدەنىمپاز وقىرمانعا قاجەت بوپ جاتسا - ولاردىڭ ءتىزىمى مەندە بار).

اڭگىمە وندا ەمەس، اڭگىمە باسقادا...

تاتار تىلىندەگى تۇڭعىش كىتاپ 1722-جىلى جارىق كورىپتى. سول جىلدان 1917-جىلعى توڭكەرىسكە دەيىن وسى تىلدە ۇزىن سانى 15 مىڭ كىتاپ شىققان ەكەن. ورىس تىلىندەگى كىتاپتار تۋرالى ءسوز باسقا، «ولاردىڭ سانى ءجۇز مىڭداپ سانالادى» دەستى ارىپتەستەرىم.

كوزگە ۇرىپ تۇرعان ءبىر ەرەكشەلىك - تاتار مەن باشقۇرت، قازاق تىلىندەگى كىتاپتار ءبيتتىڭ قابىعىنداي جۇقا، سىرتىندا قاتىرما قاعاز جوق، مۇقابالارى ۇلبىرەپ تۇرعان بروشيۋرالار. ال ورىس تىلىندەگىلەردىڭ سۇبەسى كەرە قارىس، كوز سۇيسىنتكەن قالىڭ، سەپ-سەمىز فوليانتتار. مۇقابالارى قاتتى، ونىڭ ۇستىنە كوپشىلىگى ەشكى تەرىسىمەن، بولماسا سوعان ۇقساس دەرمانتين سياقتى ماتەريالدارمەن قاپتالعان. ولاردىڭ بەزەندىرۋلەرى دە ەرەكشە، قازىرگى كونگريەۆ دەيتىن زاماناۋي تەحنولوگيانى سول كەزدە پايدالانعان با دەرسىڭ - بەتىندەگى الەم-جالەم ويۋلارى، شريفتارى بەدەرلى، ورنەكتەرى التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن.

- قولدارىڭىزدا تۇردى عوي، تاتار كىتاپتارىن نەگە مىنا ورىستىكى قۇساپ ادەمىلەپ شىعارمادىڭىزدار؟ تاتار اعايىن جازۋعا ەرىنشەكتىك تانىتقان با، كىتاپتارىڭىز دا جۇقا ەكەن؟ - دەپ مەن ارىپتەستەرىمنەن ازىلدەي سۇرادىم.

ولار باستارىن شايقاپ، كۇرسىنە بەرىستى.

سويتسەك، ول داۋىردە تاتاردىڭ دا قولىندا دارمەن بولماپتى. بۇل ماسەلە بۇگىنگى مەنىڭ ارىپتەستەرىمنىڭ دە شىمبايىنا باتاتىن، نامىسىن قوزعايتىن شەتىن جاعداي ەكەن.

قىسقاسى، پاتشا زامانىندا ورىس تىلىندەگى كىتاپ پەن بۇراتانا حالىقتار تىلىندەگى كىتاپتاردىڭ ايىرماشىلىعى وراسان ۇلكەن بولىپتى. جەر مەن كوكتەي دەسەڭىز دە سيادى! ورىس تىلىندەگى كىتاپقا قاراعاندا، مىسالى، تاتار تىلىندە كىتاپ باستىرىپ شىعارۋ 25 ەسە قىمباتقا تۇسكەن. ياعني، ورىس ءتىلدى اۆتور ءار باسپا تاباعىنا 10 تۋبل تولەسە، تاتار اعايىن كىتابىنىڭ ءار تاباعىنا 250 رۋبل تولەۋگە ءماجبۇر بولعان. سوندىقتان توم-توم كىتاپ شىعارۋعا شىلقىعان بايدىڭ دا، شالىقتاعان كوپەستىڭ دە شاماسى جەتە بەرمەگەن.

ول زاماندا تاتار، باشقۇرت، قازاق تىلدەرىندە شىققان كىتاپتاردىڭ تىلدەي جۇقا، داپتەر سەكىلدى ۇسقىنسىز، بورشيۋرا تۇرىندە بوپ كەلەتىن سەبەبى وسى ەكەن.

قانداي زىميان ساياسات ەدى دەسەڭىزشى! بۇراتانا حالىققا ءتول تاريحىن، مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن ۇمىتتىرىپ، ولاردى ماڭگۇرت ەتۋدىڭ توتە جولى، مىنەكي، وسىنداي دا بولعان سەكىلدى.

03.

جەتپىس جىل بويى سوۆەت ادامدارىنا اكەلگەن قاسىرەتى، تۋعان حالقىن قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتقانى ءۇشىن كەيبىر شەتەلدىك قالامگەرلەر، اسىرەسە ا ق ش- تىڭ ساياسي قايراتكەرلەرى اناۋ جىلدارى كوممۋنيستەرگە «انافەما» جاريالادى.

ولارى دۇرىس تا شىعار... ال وزدەرى شە؟ كاتوليك شىركەۋىن ايتام، ءۇش عاسىر ادامزاتتى ۇركىتىپ-قورقىتىپ، وداعاي ويلى جانداردىڭ سوڭدارىنا شىراق الىپ ءتۇسىپ، قاناپ كەلگەندەرى قايدا؟ ءۇش عاسىر بويى ادامداردى وتقا جاقتى، ورتەدى، دارعا استى. عىلىمنىڭ اۋزىن جاپتى، ونەر مەن ءبىلىمنىڭ دامۋىنا مىقتاپ توسقاۋىل قويدى. ءتىپتى ەڭ سوڭعى وتقا ورتەلگەن «ۆەدما» 19 عاسىردا، گەتەنىڭ زامانىندا بولىپتى. ءسويتىپ ەۋروپا اسپانىن ءۇش عاسىر قارا تۇنەككە باتىردى.

كوممۋنيستەر جەتپىس - جىل، ال كاتوليك شىركەۋى - ءۇش عاسىر. ول جاعداي جايىندا اۋىزدارىن اشقىسى كەلمەيدى.

سوندا ادىلەت قايدا دەگەن وي كەلەدى.

04.

ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ كۇنشىعىسىندا كۇنشىلىكتەن مۇنارتقان «الەكساندر» دەگەن شوشايعان شىڭ بار. باياعى زامانداردا ول «اقشوقى» اتالعان ەكەن. كەيىننەن «الەكسان» دەپ اتالىپ كەتىپتى.

ۇشار بيىگىن بۇلت تۇمشالاپ، كوككە تىك شانشىلعان الەكساننىڭ باسى قىستا دا، جازدا دا قاق كۇمىستەي اعارىپ جاتاتىن. قىس ايلارىندا بەلگىلى عوي، اق قار، كوك مۇز دەگەندەي... ال جازدا اق باس بولىپ جاتاتىنى - ءون بويى تۇتاسقان اپپاق قورىم تاستار ەكەن. ولار كۇنگە شاعىلىسقاندا ءتىپتى قۇلپىرىپ، اپپاق بوپ كورىنەتىن سەكىلدى. كارتادا بۇل شوقىنىڭ بيىكتىگى 2367 مەتر دەپ بەلگىلەنگەن.

بوزبالا كۇنىمىزدە اۋىل اراسىندا مىنانداي ءبىر ءان-سىماق بار- تىن.

باسىنان الەكساننىڭ الدىم قايراق،

اتىما توقىم سالماي ءمىندىم جايداق.

جاقىننان، اۋىلىمنان قىز تابىلماي،

سايران ساپ، قىزىق قۋىپ ءجۇرمىن بويداق.

اقشوقىنى قازاقتار نەلىكتەن «الەكسان» اتاعان؟ الەكساندر دەگەن كىم سوندا؟

سۇراستىرا كەلە، ۇلكەندەردەن مىنا ءبىر اڭگىمەنى ەستىگەن ەدىك...

وسى شوقىنىڭ ارعى استىندا فاديحا دەگەن اۋىل بار. ول اۋىل قالىڭ تەرىستىڭ ىشىندە، جازدا اتپەن، قىستا شانامەن عانا قاتىنايتىن تاۋ سىلەمىنىڭ تورىندە جاتىر. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن فاديحا - «مارالدى» اتالدى. ويتكەنى ول اۋىل اتام زاماننان مارال وسىرەتىن.

مىنەكي، وسى اۋىلدا توڭكەرىسكە دەيىن فاددەي دەگەن كوپەس ءومىر ءسۇرىپتى. مىڭعىرتىپ مارال ءوسىرىپ، جۇزدەگەن جالشى ۇستاعان ەكەن. ارينە، كوپەستىڭ جالشىلارى جەرگىلىكتى قازاقتار، ءوزىنىڭ اۋىلداستارى. فاددەي كوپەس مىنەزى قازىمىر، وڭباعان، مازاسىز كىسى بولسا كەرەك، اۋىلداستارىنا ءجون-جوسىقسىز ءتيىسىپ، كۇن كورسەتپەيدى. ءوزى ايۋداي اقىرعان قارۋلى ادام ەكەن، بىردە ماس بولىپ ءجۇرىپ، كوشەدە قارسى كەزدەسكەن ءبىر قازاقتى شىقشىتتان ۇرىپ، سول ارادا سەسپەي قاتىرىپتى. كوپەستىڭ وزبىرلىعىنا كۇيىنگەن قازاقتار جيىلىپ، جوعارىعا شاعىم جازادى. تەكسەرۋ كەلەدى، كەلگەن پريستاۆ فاددەيدىڭ ۇيىندە ءۇش كۇن توي تويلاپ، قازاقتاردىڭ ءوزىن كىنالى ەتىپ، اراققا تويىپ شايقاتىلىپ قايتىپ كەتەدى.

فاددەيدىڭ ايەلى كۇيەۋىنەن بەتەر ادۋىن بولىپتى. الگى شاعىمنان سوڭ بايبىشە ودان ارمەن اشۋعا ءمىنىپ، قايمانا قازاقتى وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق قىلادى. ەكەۋىنىڭ ەڭگەزەر بويلى، وگىز مويىن كۇجىرەيگەن ۇلى بار ەكەن. اكەسى مەن شەشەسىن ارقا تۇتقان ول اۋىل جىگىتتەرىنىڭ باسىنا اڭگىر تاياق ويناتىپ، قىز-قىرقىنعا قىرعيشا تيەدى. ءبىر جولى بويجەتكەن جاس قىزدى ورمان ىشىندە زورلاپ كەتەدى. قىز دەگەن قازاقتىڭ نامىسى ەمەس پە، اۋىلداستارى بۇدان ارىگە توزە المايدى. جاسىرىن كەڭەس قۇرىپ، سايلانىپ مىقتى بەس جىگىتتى شىعارادى. فاددەيدىڭ ۇلى ەكى-ءۇش ادامعا بوي الدىرماس كۇش يەسى بولسا كەرەك. ونىڭ قىدىرىپ ەتەكتەگى ورەل اۋىلىنا كەتكەنىن بايقاپ، جىگىتتەر اڭدىپ جۇرەدى. سودان ەكى كۇن جول توسادى. ءۇشىنشى كۇنى ۋداي ماس، تاۋ ءىشىن جاڭعىرتىپ ولەڭدەتىپ قايتىپ كەلە جاتقان جەرىندە فاددەيدىڭ ۇلىن ۇستايدى عوي. جىگىتتەردىڭ ءبىرى ارقانمەن شالماپ، ەكەۋى جول شەتىندەگى جارتاستان ۇستىنە قارعىپ، اتتان قۇلاتادى. سودان جەردە اپىر-توپىر ارپالىس... جىگىتتەرگە بوي بەرمەي، جۇدىرىق سىلتەگەن كەزدە جىگىتتىڭ بىرەۋىنىڭ مۇرىنىن بەت قىلادى. قازاقتار جاۋ بولسا دا ولىمگە قيعان با، بايلاپ-ماتاپ، جۋاسىتىپ، جونگە سالامىز دەپ ويلاعان عوي. فاددەيدىڭ ۇلى بەسەۋىنە دە كۇش بەرمەي بارا جاتقان سوڭ ءبىر جىگىت جەردە جاتقان قاراعايدىڭ بۇتاعىمەن باستان ءبىر ۇرادى. سويتسە سىنعان بۇتاقتىڭ پىشاقتاي ۇشى باسىنا كىرىپ كەتكەن ەكەن، تەنتەك ۇل سول ارادا جان-ءتاسىلىم ەتەدى.

ەندى نە ىستەۋ كەرەك؟ پريستاۆ بىلسە اۋىلدىڭ جارىمى مويىندارىنا قامىت ءىلىپ، ءيت جەككەنگە ايدالماق. قالعان قازاقتىڭ تۇبىنە فاددەي مەن بايبىشەسى-اق جەتەدى. ءسويتىپ بۇل اۋىل تۇقىم-تۇياعىمەن قوسا قۇرۋى ابدەن مۇمكىن.

بەس جىگىت فاددەيدىڭ ۇلىن اتقا وڭگەرىپ، تۇندەلەتىپ الىستاعى بيىك شوقىنى بەتكە الىپ تارتىپ كەتەدى. سوندا اپارىپ، ادام اياعى باسپاس ءبىر تاستىڭ قۋىسىنا كومىپ تاستايدى. ءيت- قۇس قازىپ، دەنەسىن شىعارىپ، ۇرلىقتارىن اشكەرە ەتپەس ءۇشىن ۇستىنە اۋىر تاستاردى دومالاتىپ، ماقاۋ بىتەپ تاستايدى.

ارتىنشا ايعاي-شۋ، تەنتەك ۇلدى ىزدەۋ باستالادى. تومەنگى جاقتان يىقتارى جالت-جۇلت ەتكەن بىرنەشە ادام كەلىپ، اۋىلدى تۇگەل تىنتەدى. اۋىل ماڭايىن يتپەن ىزدەيدى، زيراتتى زەرتتەيدى، قازىلعان توپىراق، ۇيىلگەن تومپەشىكتىڭ ءبارىن قوپارادى، ءبىراق تۇك تابا المايدى. سۇراعان قازاقتار اۋىزدارىن اشار ەمەس. قۇپيا كەلىسكەن الگى بەس جىگىتتەن باسقاسى بۇل وقيعادان بەيحابار بولسا كەرەك. ال، مۇرىنى بۇزىلعان جىگىت ءتىرى جانعا كورىنبەي، تاۋ اسىپ، ۇرا اۋىلىنداعى ناعاشىلارىنا كەتىپ قالادى.

فاددەي كوپەس جالعىز ۇلىن قازاقتار قۇرتقانىن سەزەدى. شاعىمدانىپ قالاعا كەتەدى. سول جاقتا تاۆەرنادا قاتتى ءىشىپ، توبەلەس شىعارىپ، جۇلىكتەردىڭ قولىنان مەرت بولادى.

قازاقتار اقباس شوقىنى كەيىننەن «الەكساندر ولگەن» اتايدى. جىلدار وتە ول شوقى قازاقى ماقاممەن «الەكسان» اتالىپ كەتەدى.

ال، فاددەيدىڭ بايبىشەسى كۇيەۋى ولگەننەن كەيىن دە اۋىلدا ۇزاق جىل ءومىر ءسۇرىپتى. ءبىراق بۇرىنعى مىنەز جوق، قازاقتاردان قاتتى سەسكەنىپ قالسا كەرەك. ريەۆوليۋتسيانىڭ اپالاس-توپەلەس جىلدارىندا ول دا قارتايىپ ومىردەن وتەدى.

اۋىل الدىمەن «فاددەييحا»، ياعني فاددەيدىڭ ايەلىنىڭ اۋىلى اتالىپ، كەيىننەن ول اتاۋ دا قازاقى ماقاممەن «فاديحا» - «پاديكە» بولىپ كەتەدى.

05.

ساقان قۇرمانوۆ مۇعالىم بىردە وسكەمەن قالاسىنا بارعاندا ماعان اكۆارەل بوياۋ ساتىپ اكەلدى. مۇنداي كوپ ءتۇستى جۇمساق بوياۋ اۋىلدا بولمايتىن. اكۆارەل مەندە بۇرىن دا بار ەدى. ءبىراق ول بوياۋلاردىڭ ءتۇرى از ءارى تاستاي قاتتى بولاتىن. سۋدا دا جىبىمەي زىقىڭدى شىعاراتىن. ال ساقان مۇعالىمنىڭ اكەلگەن بوياۋى وزگەشە جۇمساق، اق قاعازعا ايعىزدالىپ ءاپ-ادەمى بوپ تۇسە قالادى ەكەن.

- ازىرشە ورمان-توعاي، تاۋ-تاستى سالىپ قولىڭدى جاتتىقتىرا بەر. سوڭىرا پۋشكيندى، لەرمونتوۆتى، سوسىن ابايدى سالاسىڭ) - دەدى ساقان مۇعالىم مەنىڭ جۋىقتاعى بولاشاعىما جوسپار قۇرىپ.

- لەنيندى شە؟ - دەپ سۇرادىم مەن.

بۇل سۇراققا مۇعالىم ءبىرتۇرلى تىكسىنىپ قالدى.

- لەنيندە نەڭ بار! - دەدى باسىن شايقاپ. - قيسىق سالىپ قويىپ، ەكەۋمىز دە ۇستالىپ كەتىپ جۇرەرمىز!

قازىر ويلاسام، وتىز جەتىنىڭ ىزعارى بەرتىندەگى الپىسىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا دا ساقتالعان ەكەن عوي!

06.

جەتپىسىنشى-سەكسەنىنشى جىلدارى ايگىلى زەرگەر، شەبەر ۇستا، شەشەن ءتىلدى داركەمباي شوقپار ۇلىنىڭ ۇيىنە ءجيى بارىپ تۇراتىنبىز. داركەمباي اعامىز قازاقتىڭ قولونەرىن ناسيحاتتاپ وتكەن ەلجاندى ازامات ەدى. كوپتى كورگەن، كوڭىلىنە كوپ دۇنيەنى تۇيگەن اڭگىمەشىل كىسى-ءتىن. ءبىز ۇيىنە بارامىز دا، اعامىزعا ەركەلەيمىز، جالىقپاي اڭگىمەسىن تىڭدايمىز، جاساعان زەرگەرلىك بۇيىمدارىن قىزىقتايمىز، ولاردىڭ قالاي جاسالاتىنىن تاماشالايمىز. بىردە سۋرەتشى دوسىم ەركىن نۇرازحانوۆ ەكەۋىمىز اۋلاعا كىرىپ بارساق، داركەمباي شەبەرحاناسىندا قايىڭنىڭ بەزىنەن شوقپار شاپقىلاپ جاتىر ەكەن.

- داكە، مىناۋىڭىز نە؟ - دەپ سۇرادىق.

- كورمەي تۇرسىڭدار ما، شوقپار عوي! - دەپ داكەڭ گۇج ەتە قالدى.

- نەمەنە، سوعىسقا دايىندالىپ جاتىرسىز با؟ - دەپ ءبىز دە تيىسە سويلەدىك.

- ءيا، سوعىسقا... - دەدى داكەڭ بىزگە بۇرىلىپ. - سوعىس بولعاندا ۇلكەن سوعىسقا...

- شىنىڭىز با؟

- شىنىم سول. شىدامىم ءبىتتى، تاۋسىلدىم. ەندى بۇگىننەن باستاپ يمانسىزدىققا قارسى سوعىس اشپاقپىن.

07.

ورىستاردا «اداپتاتسيا ك كوزلام» دەگەن بەينەلى ءسوز بار.

وسى ءسوز ورىس اعايىندى قايدام، قازىرگى قازاققا كوبىرەك كەلەتىن سياقتى.

بىرەۋدىڭ سۇمىراي، بىرەۋدىڭ سۇمپايى ەكەنىن بىلەمىز. بىرەۋدىڭ جەتەسىز، زەردەسىز سۇمەلەك ەكەنىن تاعى بىلەمىز. بىلە تۇرا سول ادامنىڭ قاسىندا تۇك بىلمەگەندەي كوزىمىزدى تومەن سالىپ، مونتيىپ جۇرە بەرەمىز. ونىمەن قويماي، ول كىسىمەن ازىلدەسەمىز، قالجىڭداسامىز، اڭگىمەلەسكەن بولامىز. ءوزى ويسىز، ساناسىز، سويتە تۇرا قازىمىر، جەكسۇرىن باستىقتاردىڭ دا تالايىمەن جۇمىستاس، قىزمەتتەس بولامىز. ولارعا دا «ءلابباي تاقسىر» دەپ ءيىلىپ سالەم بەرىپ، وتىرىك ىرجيىپ كەتە بەرەمىز. كەيدە ولاردى كوپشىلىك ورتادا، جينالىستاردا كوزىن باقىرايتىپ قويىپ ماقتايمىز، كوپىرتىپ ءسوز سويلەيمىز، كولدەي ەتىپ ماقالا جازامىز، ولەڭدەتىپ ودا ارنايمىز.

سوندا ءبىزدىڭ «اداپتاتسيا ك كوزلام» بولماعاندا - كىم بولعانىمىز؟

جالعاسى بار

بوياماسىز باياندار (ءبىرىنشى داپتەرى)