ءان ونەرىنىڭ ساڭلاعى - امىرە

ءسىڭىرى شىققان كەدەي وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپ، جوقشىلىقتىڭ زارىن كوزىن اشقان شاقتان باستاپ تارتىپ وسكەن امىرەنىڭ ءومىرى اۋەل باستان تار جول تايعاق كەشۋدەن تۇرادى.

امىرە قاشاۋبايەۆتىڭ تۋا ءبىتتى تالانت يەسى ەكەنى تالاسسىز بولاتىن. كۇمىس كومەي، جەز تاڭداي دەگەن تەڭەۋ وسىنداي تالانت يەلەرىنە قاراتا ايتىلعان بولسا كەرەك.

قازاقتىڭ اياۋلىسى امىرە 1888 -جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرى شىعىس قازاقستاننىڭ قازىرگى ابىرالى اۋدانىن جاعالاي جايىلىپ جاتقان بەگەلەن تاۋىنىڭ ەتەگى. قاشاۋباي امىرەنىڭ اكەسىنىڭ اتى. جوعارىدا ايتىپ وتكەنمىزدەي، قاشاۋباي كەدەي كىسى بولعان. اناسىنىڭ ەسىمى توعجان. اكەسى اۋىر سىرقاتتان ەرتە كوز جۇمادى. سوندىقتان، امىرەگە بالا كەزدەن باستاپ اۋىر ەڭبەككە ارقا توسۋعا تۋرا كەلەدى.

امىرە 12 جاسىندا سول ايماقتىڭ اتاقتى بايىنىڭ ات ايداۋشىسى بولىپ جۇمىس جاسايدى. امىرە بالا كەزىنەن انگە قۇشتار بولعان. ءان ايتقان كەزدە جاس بالانىڭ دەلەبەسى قوزىپ، ءبىر ورىندا وتىرا الماي، اينالاسىنداعىنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ كەتەدى ەكەن. سوندىقتان بولار، ونىڭ انشىلىگىن بىلەتىن اينالاسى بالا كەزدەن «ءانشى بالا» دەپ اتاپ كەتەدى. ونىڭ ونەرى جالپاق جۇرتقا جاريا بولا باستاعان شاقتا، اۋىلدىڭ عانا ەمەسە، كورشى ەلدى مەكەندەردە تۇراتىن باي مىرزالارى دا ءانشى بالانى شاقىرتىپ، ءانىن تىڭدايتىن بولعان.

جالپى ماماندار امىرەنىڭ داۋىس دياپازونىنىڭ وتە جوعارى بولعانىن ايتادى. ونىڭ داۋىسى زور، ياعني 2,5 وكتاۆا بولعان. ەگەر بەينەلەپ ايتار بولساق، بۇل ءبىر ادام بويىندا ەكى ادامنىڭ داۋىسىنىڭ بولۋى ەكەن. ول ليريكالىق تەنوردىڭ جانە دراماتيكالىق باريتوننىڭ يەسى. امىرەنىڭ داۋىسىنىڭ مىقتىلىعى سونشالىق، ول ءبىر ءاندى ءبىر- اق دەممەن ايتىپ شىعاتىن بولعان. مۋزىكا زەرتتەۋشىلەرىنىڭ سوزىنە سەنسەك، امىرەنىڭ وڭ جاق القىمىندا وكپە تۇسىندا داۋىس ساقتايتىن قالتاشاسى بار- مىس. امىرە ءان سالاردا سول قالتاشاعا الدىن الا اۋا تولتىرىپ الىپ، ءاندى سول ارقىلى ءبىر دەممەن ايتىپ شىعادى ەكەن.

امىرەنىڭ ونەرگە كەلۋى ءار تاريحي شىعارمالاردا ءارقالاي باياندالادى. ءبىر دەرەكتەردە امىرەنىڭ ءوزى قىزمەت ەتەتىن بايدى قوياندى جارمەڭكەسىنە الىپ كەلگەندىگى جانە سول جەردە كاسىبي انشىلەردى كورىپ، ولاردىڭ ونەرىنە ءتانتى بولعاندىعى سونشالىق، ءتىپتى جۇمىسىن تاستاپ ءوز ءومىرىن ونەرگە ارناۋ تۋرالى تاۋەكەلگە بەل بۋعاندىعى ايتىلادى.

امىرە جاستايىنان بايدىڭ اتقوسشىسى بولىپ ءجۇرىپ، شارشى توپتا دومبىراسىمەن ءان سالىپ ۇيرەنگەن. ول ەل ارالاپ ءجۇرىپ، جۇرت اۋزىنا ەرتە ەسىمى ىلىگەدى، جاياۋ مۇسامەن، مايرا ۋالي قىزىمەن، ساتماعامبەت، عازيز سىندى ارقالى انشىلەرمەن تانىستىعى ونىڭ انشىلىك ونەرىن شىڭداي ءتۇستى.

امىرەنىڭ وتباسى اكەسىنىڭ كوزى تىرىسىندە سەمەيگە كوشىپ العان بولاتىن. ول قارا جۇمىس جاساپ، وتباسىن اسىراۋدىڭ قامىن قىلدى. الايدا، اۋىر جۇمىسقا ەرتە جەگىلگەن قاشاۋباي قىرىقتان اسقان شاعىندا جۇمىسقا جارامسىز بولىپ، اۋرۋعا دۋشار بولادى. شەشەسى دە ءۇيدىڭ ۇساق تىرلىگى بولماسا، قارا جۇمىس جاسايتىنداي ەمەس ەدى، ءبىر كۇن اۋرۋ، ءبىر كۇن ساۋ كۇيدە بولاتىن.

امىرە اتقوسشى بولا ءجۇرىپ، ىڭىلداپ ءان ايتىپ جۇرەتىن. ۋاقىت وتە كەلە، امىرەنى كۇللى سەمەي ءوڭىرى تانىدى. الايدا، اتقوسشىسىنىڭ تانىمالدىلىعى يسابەك بايعا ۇنامايدى. سوندىقتان، ونىڭ ءجۇرىسىن شەكتەۋ ءۇشىن وعان تەرى كۇزەتتىرىپ قويادى. امىرە تەرى كۇزەتىپ وتىرىپ تا، ءتۇن جارىمىندا ءان شىرقايتىن. سەمەيدىڭ اسپانىن اۋەلەتە شىرقالعان ءاندى جاستار تەرەزەلەرىن اشىپ قويىپ تىڭدايتىن. اقىرى ول يسابەك بايمەن ەسەپ ايرىلىسىپ، اناسىنان رۇقسات الىپ، ونەردىڭ جولىنا بەلىن بەكەم بۋادى. ءسويتىپ ارقا انشىلەرى باس قوساتىن قوياندىعا جول تارتادى. وسى قوياندىدا ءان ونەرىنىڭ نەشەتۇرلى ساڭلاقتارىمەن كەزدەسىپ، ساباق الادى. قارت بولسا دا، داۋسىنىڭ زورلىلىعى تايماعان جاياۋ مۇسامەن كەزدەسەدى. امىرە ءۇشىن بۇل ۇلكەن ولجا ەدى، ول ءوزىن اسا باقىتتى سەزىندى. جاياۋ مۇسانىڭ گاۋھار قىزىن، اق سيساسىن ءوزى دە ءسۇيسىنىپ ورىندايتىن.

امىرە ءۇش جاسىنان باستاپ ءان سالعان ەكەن. ونىڭ قوياندىدا ءان ونەرىنىڭ ساڭلاقتارىمەن كەزدەسۋىندە امىرە نەبارى 18 جاستا بولعان

امىرە سول كەزەڭدەگى قازاق جاستارىنان شىققان ات توبەلىندەي عانا از زيالىلاردىڭ ءبىرى. وتكەن عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىندا سەمەي وڭىرىندە «ەس- ايماق» قازاق جاستارىنىڭ قوعامى ۇيىمداستىرىلادى. بۇل ۇيىم مال باققان، باي ەسىگىندە جالشىلىقتا جۇرگەن جاستاردى ونەر- بىلىمگە تارتۋدى كوزدەيدى. ولاردىڭ تاعى ءبىر ميسسياسى اۋىل ارالاپ جاس تالانتتاردى ىزدەۋ بولاتىن. امىرەنى بۇل ۇيىمعا جۇمات شانين الىپ كەلەدى. امىرە وسى قازاق جاستارى ۇيىمىندا ءجۇرىپ العاشقى رەت اكتەر رەتىندە ساحناعا شىعادى. ول دراما اكتەرى رەتىندە رولدەردى ءساتتى ويناپ شىققانىمەن، ونىڭ انشىلىك ونەرىنە باسىمدىق بەرگەن رەجيسسەرلەر امىرەگە ساحنادا ءان ايتاتىن رولدەردى بەرەدى. 1924 -جىلى سەمەيدە وتكەن انشىلەر بايقاۋىندا امىرە مەن قازاقتىڭ جانە ءبىر زور داۋىستى ءانشىسى قالي بايجانوۆ ەكەۋىنىڭ ونەرى مەن تالانتى سىنالادى. ناتيجەسىندە، ونەر ءباسىن باسەكەگە سالا الماعان كوميسسيا مۇشەلەرى ەكەۋىنە ءبىرىنشى ورىندى ءبولىپ بەرەدى. امىرە مەن قاليعا جۇلدەنىڭ تەڭدەي ءبولىنىپ بەرىلۋىنە بايلانىستى مىناداي ەستەلىك اڭگىمە بار ەل ىشىندە. ەكى ءدۇلدۇل دە ءبىر- بىرىنەن قالىسپاي، كەزەك- كەزەك ايتىسادى. ءاندى دومبىرامەن دە، بايانمەن دە ايتادى. جۇرت قانشا جەرشىلدىككە سالعانىمەن، امىرەنىڭ ءمىنسىز سۇلۋ داۋىسى تىڭداۋشىسىن ەلىكتىرىپ اكەتەتىندەي اۋلەتتى ەدى.

سودان كوميسسيا باس جۇلدەنى كىمگە بەرەمىز دەپ تالاسادى. سول كەزدە امىرە: «بوسقا تالاسپاڭدار! ءبىرىنشى جانە ەكىنشى بايگەنى قوسىپ، ەكەۋمىزگە قاق ءبولىپ بەرىڭدەر» دەيدى. «ماعان ەكىنشى بايگەنى بەرىڭدەر، ءبىرىنشىنى امىرە السىن، ويتكەنى تالابى زور، مەنەن ارتىق ەكەنى راس، اسپانعا ورلەپ تۇرعاندا بەتى قايتىپ قالادى. مەنىڭ جاسىما جەتكەنشە ورلەي بەرسىن»، - دەپ قالي دا ءوز ۇيعارىمىن ايتادى. الايدا، قاليدىڭ جاسى مەن جولىن سىيلاعان امىرە ءبىرىنىشى جۇلدەنى الۋدان باس تارتادى. وسىلايشا جۇلدە ەكىگە ءبولىنىپ بەرىلەدى.

امىرە كەيىن ياعني دالىرەك ايتساق، 1926 -جىلى قىزىلوردا قالاسىندا العاشقى قازىعى قاعىلعان قازاق دراما تەاترىندا جۇمىس جاسايدى. ال 1934 -جىلدان باستاپ امىرە قازاق مۋزىكالىق تەاترىنا جۇمىسقا اۋىسادى.

تاريحتان بەلگىلى، 1917 -جىلى ورىن العان قازان توڭكەرىسى ىشكى رەسەيدىڭ عانا ەمەس، شەتتە جاتقان قازاق ەلىنىڭ الەۋمەتتىك تۇرمىسى مەن كەيىنگى دامۋىنا دا ساياسي وزگەرىس الىپ كەلدى. تەڭدىك دەگەن ءسوزدى ەستىمەگەن قالىڭ قازاق ۇيقىسىنان ويانعانداي بولدى. ەلدىڭ بارلىعى بىردەي ات تىزگىنىنە اياق سالىپ، ءوزى عانا ەمەس، اتا- باباسى ەسىگىڭدە جالشىلىقتا وتكەن بايلاردان تەڭدىك، ەنشى تالاپ ەتە باستادى. ەل ىشىندەگى بۇل الاقۇيىن وزگەرىس امىرەگە دە اسەر ەتپەي قويمادى. امىرەنىڭ ءانشى رەتىندە قالىپتاسۋى وسى كەزەڭمەن تۇسپا- تۇس كەلەدى. ونىڭ انشىلىگى مەن تۋما تالاتتىلىعى تۋرالى اۋىل اراسىندا جەلدەي ەسكەن اڭگىمەنىڭ اياعى كرەملگە بارىپ تىرەلەدى.

اقىر سوڭىندا سوناۋ ماسكەۋدەن حالىق اعارتۋ كوميسسارى اناتولي لۋناچارسكيدەن قازاقستانعا ءۇشبۋ حات جەتەدى. الگى جەدەلحاتتىڭ ءماتىنى مىناۋ: «قىرعىز ءانشىسى امىرە قاشاۋبايەۆ پاريجدە وتەتىن بۇكىلالەمدىك كورمە اياسىنداعى ەتنوگرافيالىق كونتسەرتتەرگە قاتىسۋعا كەلىسىمىن بەرە مە، جوق پا؟ شۇعىل انىقتاپ، حابار بەرىڭىزدەر».

سەمەي گۋبەرنياسىنا كەلگەن حاتتىڭ ارتى ۇلكەن داۋعا ۇلاسادى. اعارتۋ ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرلەرى امىرەنى ماسكەۋ قايدان تانىسىن دەپ ويلاپ، الگى حاتتا قاتە كەتكەن بولار دەپ ويلاپ، وعان جاۋاپ بەرۋدى «مۇلدەم» ۇمىتىپ كەتەدى. اناتولي لۋناچارسكي بۇل جولى ءوزى قول قويىپ تاعى ءبىر جەدەلحات جىبەرەدى. «مەنىڭ قىرعىز ءانشىسى امىرە قاشاۋبايەۆقا قاتىستى جىبەرگەن جەدەلحاتىما جاۋاپ بەرىڭىزدەر. ونىڭ پاريجدە وتەتىن كونتسەرتتەرگە قاتىسۋى مەملەكەت ءۇشىن ماڭىزدى»، - دەلىنەدى بۇل حاتتا. ارينە، دايىندىق جۇمىستارى اياق استىنان قىسقا مەرزىمدە ءۇۇيىمداستىرىلىپ، امىرە 1925 -جىلى پاريجدە وتكەن ەكسپو كورمەسىنە جەدەل تۇردە جونەلتىلەدى.

امىرە پاريجدە قازاق دالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن ەركىندىكتىڭ اۋەزدى اندەرى «اعاش اياقتى»، «قاناپيانى»، «ءۇش دوستى»، «جالعىز ارشانى»، «قوس بالاپاندى»، «بالقاديشانى» كۇمبىرلەتىپ، اۋەلەتەدى. وسى ساپار امىرەنىڭ شىن مانىندە جۇلدىزدى ساتىنە اينالادى. ول كۇمىس مەدال يەلەنەدى. جانە ونىڭ سيرەك تالانت ەكەنىن فرانسۋزدىق «پاريج اپتالىعى» مەن «لە ميۋزيكل» باسىلىمدارى جارىسا جاريالايدى. «لە ميۋزي- كال» جۋرنالى امىرەنى سيرەك كەزدەسەتىن مۋزىكالىق كورىنىس دەپ جازادى.

امىرەنىڭ ءان ايتۋ مانەرىنە قازاق ەتنوونەرىنىڭ داستۇرىنە ريزا بولعان، تاڭ قالعان سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى پەرنو امىرەنىڭ اندەرىن ونىڭ ءوزىنىڭ ورىنداۋىندا فونوگرافقا تاسپاعا جازىپ الادى. الايدا، كەيىن قازاقستاندىق زەرتتەۋشىلەر امىرەنىڭ بۇل داۋىس جازباسىن قولعا قانشا تۇسىرۋگە تىرىسقانىمەن، ول تابىلمادى.

امىرە فرانسيادا ەتنوگرافيالىق انسامبلمەن بىرگە ون ءبىر كونسەرتكە قاتىسادى.

قازاقستاندىق سىنشىلاردىڭ ايتۋىنشا، امىرەنىڭ قاي ءانىن بولماسىن، ونىڭ دەڭگەيىندە ورىنداپ شىعۋ وتە قيىن.

امىرە پاريج ساپارىنان كەيىن ەلگە قايتىپ ورالادى. سەمەيدە كوپ تۇراقتاماعان ول كەيىن قىزىلورداعا جول تارتادى.

ال 1927 -جىلدىڭ ساۋىرىندە امىرە ماسكەۋ كونسەرۆاتورياسىندا ءان ايتادى. ودان كەيىن گەرمانيانىڭ فرانكفۋرت قالاسىندا حالىقارالىق كورمەگە جولداما العان امىرە، بۇل جەردە دە قازاق اندەرىن اۋەلەتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى.

تاريحي دەرەكتەردە امىرە قاشاۋبايەۆتىڭ شەتەلگە شىققان كەزدەرى قازاقتىڭ تاعى ءبىر اياۋلى ۇلى، الاششىل مۇستافا شوقايمەن ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت كەزدەسكەندىگى ايتىلادى. بۇل ءۇشىن كەيىن امىرەگە ن ك ۆ د الدىندا جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى. سەبەبى، كەڭەس ۇكىمەتى سول كەزدەگى تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرىپ، قازاق حالقىنا تاۋەلسىزدىك سۇراعان مۇستافا شوقايدى ساتقىن، قاشقىن دەپ سانايتىن. سوندىقتان، امىرە ن ك ۆ د- نىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنا الىنادى. امىرەگە قاتىستى بارلىق قۋدالاۋ شارالارى وسى مۇستافا شوقايمەن بايلانىستىرىلادى.

بۇل تۋرالى امىرەنىڭ تەرگەۋ ماتەريلدارىندا دا انىق جازىلادى. ول ءوزىنىڭ تۇسىنىكتەمەسىندە 1925 -جىلدىڭ ماۋسىم ايىنىڭ ورتاسىندا پاريجگە كەلگەن ساپارىندا مۇستافا شوقايمەن كەزدەسكەنىن جازادى.

«...ەكىنشى كۇنى بولمەمە مۇستافا شوقاي كەلدى، تانىستىق. ول قازاقستان تۋرالى سۇراي باستادى. مەنىڭ وقىعان، وقىماعانىمدى سۇرادى. مەن «كاسىبي ءبىلىمىم جوق« دەپ ايتتىم. بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆ جايلى جانە ولاردىڭ نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنىن سۇرادى. مەن بايتۇرسىنوۆ قىزىلوردادا وقىتۋشى، ال دۋلاتوۆ جازۋشى، كىتاپتار جازىپ ءجۇر دەدىم. مۇستافا شوقاي ماعان ءوزىنىڭ سۇلۋ- توبەدە تۋعانىن، تۋىستارىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن سول جاقتا تۇرىپ جاتقانىن جەتكىزدى. ولارمەن حات الىسىپ، حابارلاسىپ تۇراتىنىن ايتتى. سوۆەت ەلشىسى كراسين وعان ەلگە قايتۋعا ۇسىنىس جاساعانىن، ءبىراق وتانىنا ورالسا، قۋعىن كورەتىنىنەن قاۋىپتەنەتىنىن جەتكىزدى» دەيدى ءانشى ۇلت زيالىسىمەن كەزدەسۋى تۋرالى دەرەگىندە.

تاريحشى زەرتتەۋشىلەر مەن امىرەنىڭ كوزىن كورگەن ونەر ادامدارىنىڭ ايتۋىنشا، مۇستافا شوقاي شىن مانىندە امىرە قاشاۋبايەۆتىڭ كونتسەرتىنە ارنايى كەلىپ قاتىسادى. جانە ءانشىنى دوستارىمەن بىرگە مەيرامحاناعا اس ىشۋگە شاقىرادى. مۇستافا جالعىز ەمەس بولاتىن، ونىڭ جانىندا انري باربيۋس، رومەن روللان سىندى فرانسۋز دوستارى بولادى. ال امىرەنىڭ ءوز ەستەلىكتەرىندە مۇستافا شوقايدىڭ كونتسەرتتەن كەيىن كەلىپ، بارلىق ارتىستەردى مەيرامحاناعا شاقىرعانى ايتىلادى. ونەرپازدار مۇستافانىڭ كىم ەكەنىن بىلگەن بولۋلارى كەرەك، ءارقايسىسى ءارقالاي سىلتاۋ ايتىپ، مەيرامحاناعا بارۋدان باس تارتادى. بۇل كەزدەسۋگە جالعىز امىرە عانا بارادى. مۇستافا مەن امىرە مەيرامحانادا قۇشاقتاسىپ امانداسادى، بۇل قىلىعىنا قاراپ فرانسۋز جازۋشىلارى ولاردى تۋىستاس دەپ ويلاپ قالعاندارىن دا جاسىرمايدى. الايدا، بۇل ەكى قازاق ءبىر- ءبىرىن العاش رەت كورىپ تانىسىپ تۇرعان كەزدەرى بولاتىن.

امىرە قاشاۋبايەۆ شوقايدىڭ ءوزى ارقىلى يدەيالاس جاقتاستارى احمەت بايتۇرسىن ۇلى مەن ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنا حات بەرىپ جىبەرگەندىگىن مويىندايدى. امىرە پاريج ساپارىنان كەيىن مىرجاقىپپەن، احمەتپەن تانىسادى، جانە ولارمەن كەزدەسىپ تۇرعانىن ايتقانىمەن، ولارعا شوقاي بەرگەن حاتتى جوعالتىپ الىپ اماناتقا قيانات قىلعانىن ايتادى. الايدا، بۇل ونى ن ك ۆ د- نىڭ تۇزاعىنان بوساتا المادى، امىرە ولاردىڭ قىراعى نازارىنا ىلىككەن بولاتىن. الگىندە ايتىپ وتكەنىمىزدەي، 1927 -جىلى امىرەنىڭ ماينداعى فرانكفۋرتتە وتكەن كورمەگە قاتىسۋى كەزىندە دە امىرەنىڭ جولى تاعى دا مۇستافا شوقايمەن تۇيىسەدى. بۇل ارينە، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ كۇدىگىن تۋدىرادى، سوندىقتان، امىرە ەلگە ورالعان بويدا ول اشىق تۇردە قۋدالاۋعا ۇشىرايدى.

اناتولي لۋناچارسكي بىرنەشە مارتە امىرەنى قۋدالاۋدان الىپ قالادى. الايدا، 1930 -جىلى ونەردى اسا جوعارى باعالاعان لۋناچارسكي اسا اۋىر سىرقاتتان كوز جۇمادى. لۋناچارسكيدىڭ كوزى تىرىسىندە امىرەگە تيىسۋگە باتىلى بارماي، ءتىسىن قايراپ جۇرگەندەر كوپ بولاتىن. ونىڭ ومىردەن ءوتۋى امىرەنىڭ ومىرىندە تار جول تايعاق كەشۋدىڭ باستالۋىنا سەبەپ بولادى.

ن ك ۆ د جەندەتتەرى امىرەنىڭ ءۇيىن جەدەل تۇردە تىنتۋگە كەلەدى. ءبىراق ونىڭ قىزىل ۇكىمەتكە جاۋلىعى مەن ساتقىندىعىن دالەلدەيتىن ەش ايعاق تابا المايدى. ءبىراق، ونىڭ تازالىعى شاش ال دەسە باس الاتىن جەندەتتەر ءۇشىن توسقاۋىل بولا المادى. ءتۇن ىشىندە ەسىكتى تارسىلداتىپ كەلىپ، امىرەنى قارا قارعاعا سالىپ ءجيى الىپ كەتەتىندى شىعاردى. ءار الىپ كەتكەن سايىن امىرە ۇيىنە قان جوسا بولىپ ورالاتىن. ونىڭ بۇل تۇرىنەن شوشىعان جۇمىستاستارى ءمان- جايدى بىلمەككە تىرىسقاندا، «ەشتەڭە سۇراماڭدار، ءبارىبىر ايتپايمىن» دەيدى ەكەن امىرە. كەيىن ول جاقىن دوسىنا تۇندە مەملەكەتتىك ساياسي باسقارماسىنا الىپ كەتىپ تەرگەيتىنىن، كەيدە اياۋسىز ۇرىپ- سوعاتىنىن جانە بۇل تۋرالى بىرەۋگە ءتىس جارار بولسا، وتباسىن دا وڭدىرمايتىنىن ايتىپ قورقىتاتىنىن سىر قىلىپ ايتادى.

امىرەنىڭ دوسى سەركە قوجاقۇلوۆ ەستەلىگىندە امىرەنىڭ ءبىر كۇنى جۇمىسقا كەلگەننەن كەيىن سولقىلداپ جىلاعانىن جازادى. سۇراعاندارعا «ايتسام، وتباسىما بالە بولادى» دەپ جاۋاپ بەرەدى.

سونىڭ سالدارىنان امىرە قاشاۋبايەۆ اسا اۋىر كۇيزەلىسكە تۇسەدى. كەڭەستىك كومپوزيتور ەۆگەني برۋسيلوۆسكي بۇل تۋرالى بىلاي دەپ جازادى: «وپەراعا دايىندىق ءجۇرىپ جاتقاندا امىرە كەلدى. جاسىراتىن تۇگى دە جوق. اراقتىڭ ءيىسى شىعىپ تۇردى. جاعدايى ءماز ەمەس ەدى. كەشەگى فرانسيادا ءان ايتقان امىرە مەن جانىمداعى تۇرعان امىرەگە كوزىم سەنبەي تۇردى».

امىرە قاشاۋباي ۇلى اقىرى ۇزاق قۋدالاۋدان كەيىن 1934 -جىلى تەاتردان جۇمىستان شىعارىلادى. سۇيىكتى كاسىبىنەن قول ۇزگەن امىرە قاتتى قايعىعا دۋشار بولادى. ونىڭ جولداستارى امىرەنىڭ سول ۋاقىتتا اۋرۋعا شالدىعىپ، قاتتى جۇدەپ، قارتايىپ كەتكەنىن ايتادى.

امىرە ۇلكەن ساحناعا سوڭعى رەت 1934 -جىلى شىقتى. بۇل ونىڭ ونەرمەن قوش ايتىسۋى بولاتىن. بۇل تۋرالى قازاق ءان ونەرىنىڭ قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى احمەت جۇبانوۆتىڭ ەستەلىكتەرىنەن كورۋگە بولادى.

سول جىلى جازدا الماتىعا قازاق اندەرىن گرامموفون تاسپالارىنا جازاتىن توپ كەلەدى. وسىعان بايلانىستى حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىندا جيىن بولادى. جينالعاندار ءسوز سويلەپ قانا قويماي، ءوز ونەرلەرىن دە ورتاعا سالادى. جيىن سوڭىندا بۇعان دەيىن ءبىر بۇرىشتا باسى سالبىراپ وتىرعان امىرە سەلت ەتىپ ۇيقىسىنان ويانىپ كەتكەندەي، ءدۇر سىلكىنىپ، شىرقاي جونەلەدى. ونى جيىنعا كەلمەيدى، كەلسە دە ءان ايتا قويماس دەگەندەردىڭ وزدەرى دە اۋىزدارىن اشىپ، تاڭ- تاماشا قالادى. امىرە توقتاماستان جەتى- سەگىز ءان ورىندايدى. عيمارات ىشىندە قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىنىشتىق ورنايدى.

بارلىعى ءبىر- بىرىمەن سىبىرلاسىپ، امىرەدەن كوز ايىرماي قاراپ قالادى. امىرە بولسا، ماڭدايىنان شىپ- شىپ اققان تەرمەن بىرگە ارالاسقان كوزىنىڭ جاسىن بىلدىرتپەي ءسۇرتىپ، كابينەتتەن ءۇنسىز شىعىپ كەتەدى. «بۇل ونىڭ سوڭعى رەت ءان سالىپ، تالانتىنىڭ سوڭعى تيەگىن اعىتقان ءساتى ەدى»، - دەپ جازادى كەيىن بۇل ءسات تۋرالى احمەت جۇبانوۆ.

امىرە كۇلاش بايسەيىتوۆامەن بىرگە «قىز جىبەك» وپەراسىنا قاتىسىپ، تولەگەننىڭ پارتياسىن ورىنداۋ كەرەك بولاتىن. بۇل امىرەنىڭ ارمانى ەدى. وپەرانىڭ پرەمەراسى 1934 -جىلدىڭ 7 -قاراشاسىندا ءوتۋى كەرەك بولدى. الايدا، 6-قاراشا كۇنى الماتى كوشەلەرىنىڭ بىرىنەن جۇرگىنشىلەر امىرەنىڭ ءولى دەنەسىن تاۋىپ الادى. ونىڭ ءولىمى سول كۇيى جۇمباق بولىپ قالدى. قازاقتىڭ اياۋلىسى امىرە ومىردەن وتكەن ساتتە ونىڭ جاسى 46 دا بولعان.

امىرەنىڭ كەنەتتەن بولعان جۇمباق ءولىمىنىڭ سەبەبىنە بايلانىستى ءتۇرلى جورامالدار ايتىلدى. سونىڭ بىرىندە امىرەگە ۋ بەرىلگەن دەگەن دە جورامال بار. ءبىر عانا نارسە انىق، ولەرىنىڭ الدىندا امىرە احمەت جۇبانوۆپەن كەزدەسىپ، وعان ءوز بالا- شاعاسىن تاپسىرعان. سونىسىنا قاراعاندا، امىرە ءوزىنىڭ اڭدۋلى ەكەنىن جانە سوڭعى ساعاتىنىڭ جاقىن ەكەنىن بىلگەن.

دەگەنمەن، سول ۋاقىتاعى كەڭەس بيلىگى دارىگەرلەردىڭ قورىتىندىسىن كەلتىرىپ، امىرەنى وكپە قابىنۋىنىڭ سالدارىنان قازا تاپتى دەگەن دايەك كەلتىرەدى.

امىرەنىڭ ولىمىنە قاتىستى قازاق زيالىلارى جەرگىلىكتى باسىلىمداردا كوڭىل ايتۋ مەن ەستەلىكتەر بەرە باستادى. ونى كۇللى قازاق حالقى بولىپ ازا تۇتىپ، ارۋلاپ جەرلەدى.

قازاقتىڭ ءان-كۇي ونەرىمەن العاشقى رەت امىرە ارقىلى تانىسقان كومپوزيتور الەكساندر زاتايەۆيچتىڭ «قازاقتىڭ 500 ءانى مەن كۇيى» جيناعىن شىعارۋىنا امىرە سەبەپكەر بولادى.

امىرەنىڭ جولداستارى ونىڭ ادالدىعىن، اقكوڭىلدىلىگىن، شىنشىلدىعىن اڭىز ەتىپ جازادى. ول بىرنارسەگە رەنجىگەن ۋاقىتتا ۇندەمەي بۇرتيىپ قالادى ەكەن. الايدا، جانىنا بارىپ «قاشاۋباي قارانىڭ بالاسى سەن بە؟ « دەپ بۇيىرىنەن ءتۇرتىپ قالار بولسا، قىتىقتان قورقاتىن امىرە سول ساتتە- اق، وكپە- نازىن ۇمىتىپ، جادىراپ سالا بەرەدى ەكەن.

تاعى ءبىر اقيقاتتىلىعى ايدان انىق تاريحي شىندىق - امىرەنىڭ تاسپاعا جازىلعان اندەرى قازاق مۇراعاتىنان جوعالىپ كەتكەن بولاتىن. ونى تەك 1974 -جىلى عانا تاريحشى جارقىن شاكارىم ماسكەۋدەن تاۋىپ، ەلگە جەتكىزەدى. زەرتتەۋشى امىرەنىڭ فونوگرافقا جازىلعان داۋىسىن ماسكەۋ قالاسىندا ورنالاسقان بۇكىلوداقتىق ورتالىق مۇراعاتتىڭ قىرعىز بولىمىنەن تابادى.

امىرەنىڭ ايەلى ورازكە دە سەمەيلىك. ول دا قاراپايىم شارۋا وتباسىنىڭ قىزى بولاتىن. ول امىرەمەن قۋانىشتا دا، قايعىدا دا بىرگە بولادى. امىرەنىڭ ەكى قىزى بولعان. ۇلكەن قىزى كۇلان 1926 -جىلى، ال كىشى قىزى كۇلاش 1927 -جىلى تۋىلعان. امىرەنىڭ ۇلى ونىڭ قازاسىنان كەيىن دۇينەگە كەلەدى. امىرە كوز جۇمعان ساتتە ورازكە جۇكتى بولاتىن، ول كۇيەۋىنىڭ 40 كۇندىك ساداقاسىنان كەيىن ۇل بالانى دۇنيەگە الىپ كەلەدى. امىرەنىڭ دوستارى كەلىپ، بالانىڭ شىلدەحاناسىن وتكىزەدى، وعان ءامىرجان دەپ ات قويادى.

الايدا، وكىنىشكە وراي، ءامىرجان 40 كۇنگە تولماي، شەتىنەپ كەتەدى. امىرە ولگەننەن كەيىن دە ونىڭ وتباسى قۋعىن- سۇرگىننەن قۇتىلمايدى. «حالىق جاۋىنىڭ وتباسى» دەگەن جالادان قۇتىلا المايدى. ورازكە بۇل سىناققا دا توتەپ بەرەدى، قىزدارىن ءوسىرىپ، ولاردى جەتكىزەدى. الايدا، ءوزى دە 1950 -جىلى تۋبەركۋلەزدەن كوز جۇمادى. ال امىرەنىڭ كىشى قىزى كۇلاش اكە جولىن تاڭداپ، مۋزىكانت بولادى.

قازاقستان حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى امىرە ولگەننەن كەيىن 1934 -جىلدىڭ 19-قاراشاسىندا امىرەگە قازاق دراما تەاترىنىڭ اۋلاسىنان ەسكەرتكىش ءمۇسىن ورناتۋ تۋرالى بۇيرىق شىعارادى. الايدا، بۇل بۇيرىقتىڭ سوڭى سول كۇيى سيىرقۇيىمشاقتانىپ، ورىندالماي قالادى.

ەڭ سوراقىسى سول، امىرە قاشاۋبايەۆتىڭ زيراتىن تابۋدىڭ ءوزى مۇڭعا اينالادى. الايدا، ونى جەرلەۋگە قاتىسقان ءابىلماجىن ساپاقوۆ دەگەن اقساقال بەيىت باسىندا وسكەن تەرەككە جەرلەگەن كۇنى «بۇل جەرگە امىرە قاشاۋباي ۇلى جەرلەنگەن» دەپ جازىپ كەتكەن ەكەن. سول اقساقالدىڭ كورسەتۋىمەن عانا امىرە ءانشىنىڭ جەرلەنگەن جەرىن تابۋ مۇمكىن بولادى.

1925 -جىلى استانا ورىنبوردان اقمەشىتكە كوشىرىلەدى. اقمەشىتتىڭ اتاۋى « قىزىلوردا» بولىپ وزگەرتىلەدى. استانانىڭ كوشىرىلۋىنە بايلانىستى جالپىكوپشىلىك مەرەكە ۇيىمداستىرىلادى. بۇل مەرەكەگە امىرە قاشاۋبايەۆ، قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ سەكىلدى قازاقتىڭ نارقاسقا ۇلدارى ارنايى شاقىرىلادى.

امىرە حالىق اندەرىن ورىنداپ قانا قويمادى، وعان جاڭا رەڭ، سيپات بەردى. مۇقاعاليشالاساق، «شەكپەن كيگەن انگە شاپان جاۋىپ قايتاردى».

EL. KZ