ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تىرشىلىگى» تۋرالى نە بىلەمىز؟

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - قازاقتىڭ ءبىرتۋار تۇلعاسى ساكەن سەيفۋلليننىڭ 1917 -جىلى قازاق تىلىندە «تىرشىلىك» دەگەن گازەت شىعارعانىن ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟!

العاشقى قازاق باسپا سوزدەرىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن «تىرشىلىك» باسىلىمى اقمولا گۋبەرنياسىندا شىعارىلىپ تۇرعان.

ايتپاقشى، بۇل قازاق باسىلىمىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ بىرىندە ۇلتتىڭ جانە ءبىر اياۋلىسى - راقىمجان دۇيسەنبايەۆتىڭ دا قولتاڭباسى قالعان. بۇعان شاڭ باسقان مۇراعاتتاعى دەرەكتەر مەن قولجازبالار كۋا بولا الادى. كەيىن گازەت قازاق زيالىلارىنىڭ سول كەزدەگى كورنەكى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى، ۇلتشىل ازامات ساكەن سەيفۋلليننىڭ باسشىلىعىنا وتەدى.

ساكەن سەيفۋللين «تىرشىلىكتى» سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ ساياسي بوستاندىعىن، ۇلت مۇددەسىن كوزدەگەن ءۇنپاراعىنا اينالدىردى.

گازەت جاريالانىمدارى سول كەزدەگى وزگە باسىلىم ۇلگىلەرىندەي ءتورت باعانعا ورنالاستىرىلعان. باس ماقالالار بلوگىندا ەلدىڭ الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق ماسەلەلەرى قامتىلادى. ءبىر قىزىعى، سول ۋاقىتتاعى باسىلىمداردىڭ وزىندە حابارلاندىرۋلاردان بولەك جارنامالار توپتاماسى دا بولعان. گازەتتە سونداي- اق، «ەلدەن حابار»، «جاستار تىرشىلىگى»، «وقشاۋ ءسوز»، «ايەل تەڭدىگى»، «مۇسىلمان ومىرىنەن». «وقۋ اعارتۋ مايدانىندا» سەكىلدى ماتەريالدار توپتاماسى تۇراقتى بەرىلىپ وتىرعان. گازەتتە ءار كەزەڭدەردە ش. توقجىگىتوۆ، ع. ىسماعۇلوۆ، ا. ەلشىبەكوۆ، ءا. دوسايەۆ، م. تۇرعانبايەۆ قىزمەت اتقارعان.

«تىرشىلىك» گازەتى اقمولا، پاۆلودار، وسكەمەن، زايسان جانە قارقارالى ۋەزدەرىنە تارالعان. گازەتتىڭ العاشقى جىلدارداعى تيراجى 800-1000 دانا بولىپ، از ۋاقىت ىشىندە وقىرمان حالىق ىشىندە تەز سۇرانىسقا يە بولىپ، تارالىمى 6000 داناعا دەيىن جەتكەن.

گازەت رەداكسياسى ەلىمىزدەگى سول كەزەڭدەردە بولعان بارىق تاريحي شەشۋشى وقيعالارىنا بەلسەنە قاتىسىپ، حالىقتىڭ تىلىنە، كوزىنە ءھام قۇلاعىنا اينالا ءبىلدى.

ءار جىلداردا گازەت تارالىمىنىڭ سانى ءتۇرلى دەڭگەيدە قالىپتاسىپ وتىرعان. ونىڭ تارالىمىنىڭ كەي جىلدارى ءتىپتى تومەن قاراي قۇلديلاپ كەتۋىنە، بىرىنشىدەن ەلدە بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق جاعدايلار سەبەپ بولسا، ەكىنشىدەن، گازەتتىڭ وقىرمان قولىنا تۇراقتى جەتكىزىلۋىندە كەمشىلىكتەر ورىن العانعا ۇقسايدى. بۇل ۋاقىتتا اقپارات نارىعىنا وزگە دە قازاق باسىلىمدارى شىققان بولاتىن.

ساكەن سەيفۋللين «تىرشىلىك» گازەتى تۋرالى ءوزىنىڭ قولجازبالارىندا بىلاي دەپ جازادى: «مەن بۇل كەزدە گازەت باسقارماسىندا ورنىقتى قىزمەت ىستەمەگەن گازەتتىڭ نەگىزگى قىزمەتكەرى سانالاتىن ەدىم، گازەت ماعان زور سەنىم ءبىلدىرىپ، باسقارتتى. سول ارقىلى مەن «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ 4-بەتىنەن ەنشى الىپ، ءوز الدىمىزعا جەكە «تىرشىلىك» اتتى بەتىن ۇيىمداستىردىم. ونىڭ رەداكتورى ءوزىم بولدىم. كەيىن «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ 7-8 سانىن شىعاردىق. جاستار بەتىن شىعارۋشىلار گۋبەرنيالىق جاستار ۇيىمىنىڭ تاپسىرۋىمەن اۋىلداردى ارالاپ گازەتكە ماتەريال جيناپ، قارجى ماسەلەسىن ۇيىمداستىردى».

جاستار بەتىنىڭ باسقارۋشىسى ساقي بەيسەبايەۆتىڭ ءوزى تولتىرعان ءومىربايانى اقمولا قالاسىندا ورنالاسقان مۇراعات قورىنان تابىلىپ وتىر. قۇجاتتا ساكەن سەيفۋللين «تىرشىلىك» بەتىنىڭ رەداكتورى مىندەتىن 1923 -جىلى 1-قازانىنان اتقارعاندىعى جونىندە مالىمەتتەر بار.

1923 -جىلدىڭ 22-قاڭتارىنان «تىرشىلىك» گازەتى بەت بولىپ شىعارىلسا، 1925 -جىلدىڭ 7-قاڭتارىنان باسىلىم قوسىمشا رەتىندە جەتىسىنە ءبىر رەت، كولەمى ءتورت بەتتىك ارنايى جاستار گازەتى بولىپ شىعارىلدى.

«تىرشىلىك» گازەتىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە تىكەلەي قاتىستى دەرەكتەر استانا قالاسىندا ورنالاسقان مۇراعات قورىندا ساقتالعان. مۇندا گۋبكوم ر ك پ(ب) سەكرەتارياتىنىڭ ءماجىلىسىنىڭ كۇن تارتىبىندە «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ اشىلۋى تۋرالى ماسەلە قاراستىرىلىپ، قاۋلى بەكىتىلەدى.

«تىرشىلىك» گازەتىندە كوتەرىلگەن باستى تاقىرىپتار - قازاقتىڭ ايەلدەرى مەن قىز بالالارىنىڭ قاتارعا ەنۋى، قالاداعى جانە قىرداعى جاستار تۇرمىسى، جاستار اراسىنداعى ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ماسەلەسى جانە اقمولا وڭىرىندەگى حالىقتىڭ ءحال- احۋالى بولدى.

1924 -جىلى «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ شىعۋىنا 7 جىل تولۋىنا ارنالعان مەرەيتويدى وتكىزۋ ءىسى قولعا الىندى. اقمولا وڭىرلىك اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ۇگىت- ناسيحات ءبولىمى ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، ونىڭ قۇرامىنا س. سەيفۋللين، ش. توقجىگىتوۆ، ش. جانتىلەۋوۆ، ج. شانين، م. اۋەزوۆ، ع. ىسماعۇلوۆ، ارنوۆ، جانعالييەۆتار كىرەدى.

جالپى سول تاريحي ۋاقىت كەزەڭىندە «تىرشىلىك» گازەتى قوعامدىق ساناعا ىقپال ەتىپ، بۇقارانى ورتاق ماقساتقا جۇمىلدىرا ءبىلدى.

«تىرشىلىك» گازەتىنىڭ بەتىندە بەلگىلى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ماقالالارى جاريالانىپ تۇردى. گازەتتى قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ كوبىنە باسىلىم بەتىنە بۇركەنشىك اتاۋلارمەن ماقالا بەرىپ وتىرعان. ول «تىرشىلىك» گازەتىندەگى ماقالالارىنىڭ كوبىندە «ءتورتۋىل» دەگەن بۇركەنشىك ەسىمدى پايدالانعان. ونىڭ «تىلشىلەرگە» دەگەن ماقالاسىندا رەداكتسيالىق توپتىڭ جاعدايى، بولاشاقتا قانداي باعىتتا جۇمىس اتقاراتىندىعى، نە تۋرالى جازۋ كەرەكتىگى تۋرالى ءبىراز نۇسقاۋلىقتارمەن بولىسەدى. بۇل باس رەداكتوردىڭ تىلشىلەرگە بەرگەن تاپسىرماسى بولاتىن.

«اۋىلدىڭ شارۋاسى قالاي؟ بولىستار، اۋىلنايلار قىزمەتىن دۇرىس اتقارا الاما؟ سالىق جۇمىسى قالاي؟ اۋىلدىڭ جاعدايى قالاي؟ سوت ءىسى قالاي؟ قالىڭ مال، ايەل بوستاندىعى قاي حالدە؟ ەلدەگى رەفورمالار قالاي؟ ەل ءىشىنىڭ جاعدايى قالاي؟ بىلىمسىزدىك، اشتىق، اۋىل- شارۋاشىلىعى، كوكتەمگى ەگىس ناۋقانىنا دايىندىق» سياقتى قوعام ومىرىندەگى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردى تىلشىلەردىڭ نازارىنا سالىپ، ولاردان وسى تاقىرىپقا قاتىستى ماقالالاردىڭ جازىلۋىن تالاپ ەتەدى.

«تىرشىلىك» گازەتىنىڭ بەتىندە ساياسي- الەۋمەتتىك، مادەني، وقۋ-اعارتۋ سياقتى تاقىرىپتاردى كوتەرگەن م. تۇرعانبيەۆ، م. اۋەزوۆ، ش. توقجىگىتوۆ، س. دونەنتايەۆ، ءى. مولداجانوۆ، ج. تاتتىبايەۆ سياقتى تانىمال ۇلت تاعدىرىن ويلايتىن تۇلعالاردىڭ ماقالالارى ءجيى جاريالاندى.

رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتى سالدارىنان تۇمشالانعان حالقىمىزدىڭ ساناسىن وياتىپ، سەرپىن بەرۋدە، تەڭدىك، تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستە «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ ءرولى زور بولدى.

باسىندا ايتقانىمىزداي گازەت بەتىندە تەك پارتيا قۇرىلىسى عانا ناسيحاتتالىپ، ول ۇكىمەتتىڭ «ءتىل- كوزى» عانا بولعان جوق، كەرىسىنشە، باسىلىم بەتىندە ازاماتتىق ۇستانىمنىڭ بەلگىلەرى دە كورىنىس تاپتى.

ماسەلەن، «تىرشىلىك» گازەتىندە م. دۋلات ۇلىنىڭ حالىقتىڭ اشتىققا ۇرىنۋى جونىندەگى اشىقحاتى جاريالانعان.

«تىرشىلىك» گازەتىندە باسىلعان اشىق حات تۋرالى دۋلات ۇلىنىڭ نكبد عا بەرگەن جاۋاپتارىندا دا راستالادى. بۇل رەتتە ءمىرجاقىپتىڭ جاساعان بايانداماسىن گازەتكە اشىق حات رەتىندە جاريالاۋى سەمەي وڭىرىنەن باسقا اشتىققا ءالى ىلىنە قويماعان گۋبەرنيالاردان قولداۋ تابۋعا تىرىسقانى ەدى. اشتارعا كومەك بەرۋ ءۇشىن قۇرىلعان كوميتەتكە كەڭەس بيلىگى جاعىنان ەشقانداي كەدەرگى بولماسا ءوز جۇمىستارى مەن جينالىستارىن ارى قاراي جالعاستىرا بەرەتىندىكتەرىن، كەلە جاتقان جۇتقا قارسى وزدەرىنىڭ ناقتى جوسپارلارىن ۇسىناتىندارىن دا ءمالىم ەتتى. تەلەگرامماعا وسى جولعى جيىنعا قاتىسقان زيالىلاردىڭ اتىنان گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ باستىعى ءاليحان بوكەيحانوۆ قولىن قويدى.

«تىرشىلىك» گازەتىندە «قازاق ەلىنىڭ نازارىنا» دەگەن ۇندەۋ حات جاريالانىپ، پاتشا تۇسىنداعى قازاق تۇرمىسى مەن سودان بەرگى الىنعان الىم- سالىقتىڭ ناتيجەسىن ناقتى مىسالمەن تۇسىندىرە كەلە « نيكولاي پاتشادان بەرى گەرمانيامەن روسسيا سوعىسىپ كەلەدى، اشارشىلىق ءھام 1917-19ج ج. بولعان جۇتتىڭ كەسىرىنەن گۋبەرنياداعى مال ءوسىرۋ شارۋاشىلىعى كۇرت تومەندەپ، مال كىندىگى ازايىپ كەتتى» - دەي وتىرا مالشارۋاشىلىعى وزگە وڭىرلەرگە قاراعاندا باسىمداۋ بولعان اقمولا ولكەسى جۇرتىنىڭ حال-اقۋالى وسىنشالىق دەڭگەيگە قالاي تۇسكەنىن ءدال باعامداپ، قانداي دا ءبىر شارانى ىسكە اسىرۋ، نە وسى قيىندىقتان قۇتىلۋدىڭ جاڭا جولىن تابۋعا شاقىرادى.

اشارشىلىققا ۇشىراعان جۇرتقا كومەك بەرۋگە اقمولا ولكەسىنىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى بىرىگىپ، بارلىق ەلدىمەكەندەردەن كومەك سۇراۋعا اسىعادى. ەرتىستىڭ ەكى بەتىن جايلاعان ەلدى مەكەندەر قولدارىنان كەلگەنشە ءوز كومەكتەرىن كورسەتەدى. ءتىپتى مالى جوقتار قولدا بارىن اشارشىلىققا ۇشىراعان اۋداندارداعى جۇرتشىلىققا جىبەرەدى.

«تىرشىلىك» گازەتىندەگى تاعى ءبىر ءتىلشى ماقالاسىندا اقمولا ولكەسى اشارشىلىققا قارسى قۇرىلعان كوميسسياعا 15 باس سيىر تاپسىرعانى جازىلادى. ناتيجەسىندە اشتىققا قارسى قۇرىلعان كوميسسيانىڭ الدىنا جالپى ءىرىلى- ۇساقتى 10000 عا تارتا مال جيىلادى. ەندىگى باستى مىندەت تۇمەن مالدى شاشاۋىن شىعارماي اشتىققا ۇشىراعان اقمولا، تورعاي، بوكەي دالاسىنا جەتكىزۋ بولاتىن. ءبىراق، جينالعان دۇنيەلەردى ءوز ماقساتتارىنا جۇمسادى دەگەن قارالاۋمەن وسى ءىستىڭ باسىنداعى م. دۋلاتوۆ پەن ج. ايماۋتوۆتاردىڭ ۇستىنەن قىلماستىق ءىس قوزعالادى.

بۇل تۋراسىندا 1926 -جىلى 23-ناۋرىزدا قىزىلورداداعى سوتتا سوڭعى سوزىندە ج. ايماۋىتوۆ «ءبىر جاعىنان اشتاردىڭ ءتىزىمىن الىپ جاتسا، ەكىنشى جاعىنان مال بەر دەپ جاعادان الىپ جاتتى. جالپى قازاقتىڭ بۇل تۋرالى ادەتىن الساق، 8000 باس مالدى ۇلەستىرىپ الۋ تۇرماق، 8 كەز ماتانى دا ۇرىس- كەرىسسىز العان ەمەس» دەپ جيىلعان مالدى ۇلەستىرۋدىڭ قانشالىقتى قيىنعا سوققانىن ايتادى.

«1921 -جىلى اقمولا، ىرعىز، تورعاي، قوستاناي ۋەزدەرى مەن ورال گۋبەرنياسىنىڭ كوپ بولىگىن وسى اشارشىلىق جۇت جالمادى. مەنىڭ بۇل تۋرالى «تىرشىلىك» گازەتىندە العاشقى ماقالامدى جاريالادى.

ولاردىڭ ەلدى مەكەندەرىنىڭ ەلەۋسىز قالىپ وتىرعان ءبىر قاتار ەلدى مەكەندەرىنە كومەك بەرۋگە ۇسىنىس جاسادىم. كوپتەگەن جەرلەردى وسىنداي اشتىق جولىنان قۇتقارۋ ءۇشىن ءتۇرلى جاعدايلاردى ەسكەرىپ شالعاي جاتقان 400-500 شاقىرىمدا قونىستانعان قالالىق اۋداندارعا ەرىكتى ازاماتتاردى جيناپ مال جيناۋعا جىبەرۋ كەرەك، ءسويتىپ جينالعان مالدى جۇرت يگىلىگىنە بەرۋ قاجەت. بۇل تۋرالى جەرگىلىكتى ورگاندارعا بارىپ، قاجەت دەگەن جەرلەرگە ۇسىنىستار جاسادىم. ۇسىنىستى كوپشىلىك قاۋىم بىردەن قولداپ، ماجىلىستە بۇل ماسەلە قوزعالىپ جەرگىلىكتى ىسكە اسىرۋشى مەكەمە ءوز قولىنا الدى.

وسىنىڭ ناتيجەسىندە از عانا 2-3 اي كولەمىندە 15 مىڭعا تارتا ءىرى- قارا جينالىپ بارلىق اشتىقتان زارداپ شەگىپ وتىرعان اۋداندارعا كومەك رەتىندە جىبەرىلدى» دەيدى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ 1928 -جىلى 17-جەلتوقساندا ك گ ب تەرگەۋىندە جازىپ بەرگەن «مويىنداۋلارىندا».

س. سەيفۋلليننىڭ «تىرشىلىك» گازەتىندە ج. ايماۋتوۆ پەن م. دۋلات ۇلىن قارالاۋعا بايلانىستى قارسىلىعىن ماقالا ارقىلى تانىتقانىن كورۋگە بولادى. ول ايىپتاۋلاردىڭ نەگىزسىز ەكەنىن كورسەتىپ، ولاردىڭ كىناسىزدىگىن دالەلدەۋگە تىرىسقان. ال جالپى وسى كوميسسيانىڭ جىبەرگەن كەيبىر كەمشىلىكتەرى تۋراسىندا «تىرشىلىك» گازەتىندە «4- گۋبەرنيالىق ورتاقشىلار توبى» دەگەن باياندامالىق ماقالادا مال جيناۋداعى كەيبىر شالاعايلىقتار تۋراسىندا گۋبكومنىڭ ونى ساياسي ساۋاتتىلىق دەڭگەيى تومەن ادامدارعا تاپسىرعاندىعىن جازدى.

«تىرشىلىك» گازەتىندە حالىق كوميسسارياتىنىڭ كەڭەسىنىڭ اقمولا وڭىرىندەگى ءتۇرلى زات شىعاراتىن ورىندار مەن ونى ساتاتىن دۇكەندەرگە، ءتۇرلى تۇرمىستىق بۇيىم ساتاتىن دۇكەندەرگە، اسحانالار مەن تەمەكى ساتاتىندارعا قوسىمشا سالىق سالۋدى جۇكتەگەن قاۋلىسى جارىق كوردى.

وسىنشالىق زور دايىندىققا قاراماستان اقمولا ولكەسىنە جۇتتىڭ شەتى كەلە باستادى. الدىمەن جەتكەن وبا اۋرۋى قايتىس بولعاندار سانىن ارتتىرىپ جىبەردى. وبادان ساقتانۋ تۋراسىندا «تىرشىلىك» گازەتىندە ارناۋلى ماقالا جاريالاندى. ماقالادا «قازاقتار ەجەلدەن بارلىعى كيىز ۇيدە بىرگە تۇرادى، ءبىر اياقتان اس ىشەدى، ءبىر سۇلگىمەن سۇرتىنەدى. مالدىڭ جاس تولدەرىن سۋىقتا ۇيگە كىرگىزەدى. مىنە، مۇنىڭ ءبارى وبانىڭ جىلدام تارالۋىنا العى شارت. مۇمكىن بولسا وبامەن اۋىرعان ادامدى وڭاشالاپ، ۇيگە دەزينفكتسيا جاساۋ. اركىمنىڭ وزىندە شىتى بولۋ. مال تۇلىگىن ءۇي ىشىنە جاقىنداتپاۋ...» - دەپ وبا اۋرۋىنىڭ جۇعۋ جولدارى مەن ونى ەمدەۋ جانە ودان ساقتانۋ جولدارى كورسەتىلدى.

جالپى، اقمولا ءوڭىرى رەسپۋبليكا كولەمىندەگى اشارشىلىق پەن جۇتقا ەڭ سوڭىنان ۇشىراعان گۋبەرنيا رەتىندە تاريحتا قالدى. باتىس، سولتۇستىك ايماقتار اشتىققا الدىمەن ۇرىنعاندا، تورعايدىڭ ەكى بەتىنەن جينالعان مال- مۇلىك ازىپ توزعان ەلگە تالعاجاۋ بولدى. ونىڭ سوڭىندا ەل باستاعان ازاماتتار دا جالاعا ۇرىنىپ، باسى ءىستى بولدى. ەل ءسوزىن سويلەگەن ۇلتجاندى قايراتكەرلەردىڭ اراسىنا ىرىتكى سالىپ، ءبىر- بىرىنە ايداپ سالدى.

باسپاسوزدەگى جاريالانعان ماقالالاردان كورىپ وتىرعانىمىزداي، حالىقتىڭ كۇردەلى وزگەرىستەرگە دايىن ەمەستىگىنە قاراماستان ولكەلىك پارتيا مەن ۇكىمەتتىك ورىندار بىرتىندەپ زورلىقشىل جۇيەگە اينالا باستادى. وزدەرى قۇدايداي سەنگەن ۇكىمەتىنە ەندى شارۋالار مەن زورلىق كورە باستاعان مالشىلار جاۋىعا باستادى. مۇنىڭ سوڭى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى قارۋلى كوتەرىلىستەرگە الىپ كەلدى. وسىنداي دۇربەلەڭ تۇستا ۇجىمداستىرۋ، كولحوز، سوۆحوزعا تارتۋ، قونىستاندىرۋ سياقتى كەڭەستىك قۇرىلىستى كەڭەس يدەلوگياسىمەن بەرىك قارۋلانعان پارتيالىق ۇجىممەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقاندىعىن «تىرشىلىك» گازەتى نەمەسە سول سياقتى ۇكىمەتكە قاراعان باسىلىمدار دا جازا باستادى.

«تىرشىلىك» گازەتىندە «جۇت تۋرالى» دەگەن تاقىرىپپەن بەرىلگەن ۇلكەن ايداردا اقمولا ولكەسىنە قاراعان ۋەزدەردەگى جاعداي اشىق جازىلدى. مىسالى، «جۇتپەن ايانباي كۇرەسۋ كەرەك» ماقالاسىندا قارقارالى ۋەزىنىڭ، «قىستىڭ بەتى جامان» ماقالاسىندا وسكەمەن ۋەزى، «قىس قايتەر ەكەن» ماقالاسىندا اقمولا ولكەسىنىڭ «جۇتقا قارسى شاراسىندا» تورعاي ولكەسىنىڭ جاي كۇيى دالمە- ءدال، ءوز قالپىندا جاريالاندى.

ءدال سول ساننىڭ ەكىنشى بەتىندە كەيبىر اۋىلدارداعى جۇتتىڭ سالىپ جاتقان زاڭى تۋرالى مىنانداي ماقالالار جاريالاندى. «قىستىڭ بەتى جامان»، « قىزىلتاستا جۇت»، «دوس بولىسىندا قاتتى قىس»، «شارۋا كۇيزەلۋگە اينالدى»، «سيىردا سىل بار»، «ءشوپ از، جەر كوك مۇز» . ت. ب. وسىعان قاراپ-اق اقمولا وڭىرىندەگى جۇتتىڭ العاشقى قىس باسىنىڭ بوياماسىز كورىنىسىن كورىپ، قالىڭ حالىقتىڭ قىس پەن جۇتتىڭ قىسپاعىنداعى ايانىشتى تاعدىرىن سەزە الامىز. جۇتتىڭ سوڭعى ناتيجەسى دە گازەت بەتىنەن كورىنىس تاپقان، « قىزىلتاڭدا مال قىرىلدى»، ماقالاسىندا اقمولا وڭىرىندەگى ءبىر اۋىلدىڭ مالىنىڭ جەيتىن ءشوپتىڭ جوقتىعىنان ءبىر اۋىلدىڭ مالى ءبىراق قىرىلسا، تورعاي ولكەسىندەگى قىتىمىر قىس پەن مال- جاننىڭ جاي- كۇيى «قىستىڭ بەتى جامان» ماقالاسىندا كورىنىس تاپقان.

گازەتتىڭ كەلەسى ءبىر سانىندا: «جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق دەگەندەي، ەندى قاقاعان قىستىڭ ىشىندە جاڭبىر جاۋىپ، جەر بەتى كوك مۇز بولىپ قالدى. شىعىستاعى ءتۇھ دەگەن تۇكىرىگىڭ جەرگە تۇسكەنشە تۇيىرشىك بولىپ تۇسەتىنىن ەستى قازاق بىلەر. اقمولا ولكەسىندە ءبىرتۇرلى بۇرىن- سوڭدى ءبىز كورمەگەن قىس بولىپ تۇر. قازاننىڭ ونىنان باستاپ قار جاۋىپ، سودان قاراشا بويى بوران سوقتى. قاردىڭ قالىڭدىعى جاي جەردە ەكى مەتر دەۋگە بولادى. قاردىڭ بەتى مۇز بولىپ، مال شىعىنى كوپتەپ تىركەلىپ تۇر. ءشوپ جوق بولعاندىقتان، مال قورادا ءتىلىن تىستەپ تۇر، ول تۇرماق اۋىلدا وشاققا جاعاتىن وتىن جوق» دەگەن ماقالا جارىق كوردى. بۇل سول كەزەڭدەگى حالىقتىڭ تۇرمىسىنىڭ تىم اۋىر بولعانىن سيپاتتايدى. سول جىلى رەسەيدىڭ ءسىبىر ولكەسىندە دە قىس قاتتى بولىپ، جەم- ءشوپ ماسەلەسىنەن ورىستار ازداعان قيىندىقتار كورەدى. مۇنى جەرگىلىكتى شارۋالاردىڭ جازدا ءشوپ تامىرىن جەيدى دەگەن پاتۋاسىمەن سارشۇناقتاردى قىرۋعا ۇكىم شىعارىلادى. وعان جالپى رەسەيلىك جەر- سۋ مەكەمەسى 300 مىڭ سوم قارجىلاي كومەگىن بولەدى.

ال اقمولا وڭىرىندەگى بولىپ جاتقان اشتىق پەن جۇت تۋرالى گۋبەرنيا اتقارۋ كوميتەتىنىڭ دە اپاتقا ۇشىراعان حالىققا كومەك كورسەتۋ تۋرالى ۇندەۋى جاريالاندى. ۇندەۋدە قالىڭ حالىق بۇقاراسىن ەڭبەكشىلەردىڭ قۇرعان مەملەكەتى اش- جالاڭاش قالدىرمايتىنىن، كومەگىن ايامايتىنىن، گۋبەرنياداعى بارلىق اۋىلدارعا دەيىن اقشالاي كومەك بەرىلەتىن بولدى. ال كسرو جوعارى كەڭەسىنەن اپاتقا ۇشىراعان قازاق ولكەسىنە جەتكىزىلسىن دەپ 50 مىڭ سوم اقشانىڭ بولىنگەندىگىن جاريالادى.

اقىلعا قونبايتىن شەشىمدەر مۇنىمەن توقتاپ قالمايدى، سول ساننىڭ 2-بەتىندە «2 ميلليوننان اسا اۋىل شارۋا سالىعى جينالدى» دەگەن ماقالادا بىلاي كورسەتىلەدى.

«بيىلعى جىلى ءبىزدىڭ اقمولا ولكەسىندە جينالماق ءبىرىڭعاي اۋىل شارۋا سالىعى 2 ميلليون 581 مىڭ ەدى. ءبىرىنشى فەۆرالعا دەيىن وسى سومانىڭ 2 ميلليون 96 مىڭ 227 سومى جينالىپ بىتكەن. مۇنىڭ 576 مىڭ 129 سومى اقمولا ولكەسىنەن، 629 مىڭ 564 سومى تورعايدان، 391 مىڭ 906 سومى وسكەمەن ۋەزىنەن، 225 مىڭ 275 سومى پاۆلوداردان، 121 مىڭ 184 سومى جينالعان. وسى كورسەتىلگەن مالىمەتتەردىڭ بارلىعى دەرلىك «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ ءبىر سانىندا جارىق كورگەن ماتەريالدار. اپاتقا ۇشىراعان قازاق ولكەسىنە بولىنگەن قاراجات پەن ءار گۋبەرنيادان جينالعان قاراجاتتى سالىستىرساڭىز، كەڭەس بيلىگىنىڭ اقىلعا قونىمسىز شەشىمدەر قابىلداعانىن بىردەن بايقايمىز. جالپىرەسەيلىك ۇكىمەتتىڭ بەرگەن كومەگىن اقمولا ولكەسىندەگى ءبىر اۋىل-اق شىعارىپ سالىق رەتىندە ۇكىمەتكە قايتادان وتكىزىپ وتىر.

1927 -جىلدىڭ ءساۋىردىڭ 16-كۇنگى «تىرشىلىك» گازەتىندە شىققان ماقالا وتكەن قىستىڭ قورىتىندىسىن شىعارىپ، ونى قازاق تاريحىنداعى قويان جىلعى جۇت دەپ اتادى. «جۇتتان تىگەرگە تۇياق قالمادى، شارۋا كۇيزەلدى، ولمەگەن مالدىڭ ءوزى كوتەرەم» - دەپ، تورعاي وڭىرىندە بولعان وباسى مەن اشارشىلىعى، جۇتى قوسا كەلگەن سول جىلدى ءبىر- ەكى سويلەممەن-اق تۇيىندەدى.

اقمولا وڭىرىندە شارۋا كووپەراتيۆى 1925 -جىلدىڭ قازانىندا مەكتەپ- ينتەرنات اشىپ، وعان 40 تاي بالا قابىلدانىپ، ونىڭ 20 سى ءوز قاراجاتىمەن وقىسا، قالعان مالسىز كەدەي- شارۋانىڭ نەمەسە جەتىم بالالار ەلدەن جينالعان قاراجاتپەن ءبىلىم العان. بۇل مەكتەپ- ينتەرناتتىڭ جايى تۋرالى «تىرشىلىك» گازەتىندە بىلاي دەپ جازىلعان: «قازىرگى مەكتەپ جاعدايى جاقسى، ءىشى جىلى، تازا ءارى جارىق. اۋىل مەكتەبىنە قاراعاندا، بالالاردىڭ دەنساۋلىعىنا جارايدى. مەكتەپتىڭ قاسىندا بالالاردىڭ تۇراتىن ءۇيى بار، جاتاحانادا مۇعالىمدەر دە تۇراقتاي الادى».

«تىرشىلىك» گازەتىندە ساۋاتتىلىق ماسەلەسى بويىنشا دا كوپتەگەن ماقالالار شىعىپ وتىرعان. سونىڭ ءبىرى «وقۋ جۇمىسى» ماقالاسى. وندا باستاۋىش كلاسستاردىڭ ازدىعى، مەكتەپتەگى وقۋشىلار سانىنىڭ از ەكەندىگى، وقۋ پروتسەسىندە ساپانىڭ ناشار ەكەندىگىن، ودان قالدى بىلىكتى مامانداردىڭ جەتىسپەيتىگىن جازدى.

وندا: «ءبىزدىڭ جۇرتتا وزگە جۇرت قاتارلى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن بىزگە ءبىلىم كەرەك، ءبىلىم بولعاندا دا روسسيانىڭ ودان ارعى باتىس جۇرتىنىڭ ونەر- ءبىلىمى كەرەك. سول ءۇشىن ۋنيۆەرسيتەت اشۋ بەك كەرەك. بۇل قازاقتىڭ دۇنيە ىستەرىنەن عاپىل قالماسى ءۇشىن كەرەك» دەپ كورسەتەدى.

«تىرشىلىك» گازەتى العاش قۇرىلىپ، ەندى- ەندى قاز باسىپ كەلە جاتقاندا ءنازيپا قۇلجانوۆا باستاتقان قازاق زيالى- وقىعاندارىنىڭ سىن- ەسكەرتپەلەرىن جەردە قالدىرماي، گازەتكە شىن بەرىلگەن، تالانتتى، جازۋ- سىزۋعا قابىلەتتى جاستاردى تارتا ءبىلدى.

كەڭەستىك قازاقستانداعى قازاق تىلىندە شىققان مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ ىشىندە «تىرشىلىك» گازەتىنىڭ الاتىن ورنى وزگەلەردەن وق بويى الدا. ويتكەنى، بۇل باسىلىم قىزىل ۇرانمەن اشىلعان كەيبىر گازەت- جۋرنالدارعا قاراعاندا عۇمىرلى بولدى. سونىمەن قاتار، گازەتتىڭ شىعارۋشىلارى مەن بەلدى اۆتورلارى س. سەيفۋللين باستاعان ش. توقجىگىتوۆ، س. دونەنتايەۆ، س. تورايعىروۆ، ش. قۇدايبەرديەۆ، م. دۋلاتوۆ، ش. مۇساتايەۆ، ي. الىمبەكوۆ، ءا. دوسوۆ، ن. نۇرماقوۆ، ا. جيەنعاليەۆ سىندى قازاقتىڭ تانىمال بەتكە ۇستارلارى بولدى.

«تىرشىلىك» گازەتىنىڭ ەڭ العاشقى باسىلىمدارى حالىققا جول تارتىپ، اقمولا وبلىسىنا تاراتىلعان كەزدە حالىق وعان توسىرقاي قارادى. بۇرىڭعىدان وزگەشە گازەت، ساپاسى دا، بەزەندىرىلۋى دە ەرەكشە. گازەت تاراتىلماي تۇرىپ ءوز الدىنا ەكى مىندەت قويدى. ءبىرىنشى قاراجاتتىڭ ازدىعى، ەكىنشىسى كەڭەستىك بيلىكتىڭ باسپا سوزگە جاسايتىن «سۇزگىسى».

«تىرشىلىك» گازەتىنىڭ ەڭ العاشقى ساندارىن شىعارۋ كەزىندە باسپاحانانىڭ مۇمكىندىكتەرى دە وتە از بولدى. كاسىبي بىلىكتىلىگى جەتىلگەن ماماندار مەن باسپاحانانىڭ تەحنيكالىق قۇرال- جابدىقتارىنىڭ تاپشىلىعى باسىلىمنىڭ جارىق كورۋ بارىسىندا ءبىرقاتار اۋىرتپالىقتار ەنگىزدى. ساكەن سەيفۋللين نەگىزىن قالاعان «تىرشىلىك» گازەتى - اقمولا ولكەسىنىڭ مول مۇراسى بولىپ حالىق جادىندا قالا بەرمەك.


EL. KZ


سوڭعى جاڭالىقتار