قازاقستاندىق عالىم گريگوريان كۇنتىزبەسىنىڭ ورنىن باساتىن تۇراقتى كۇنتىزبە جاريالادى

None
None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىندا زەرتتەۋشى سىيلىباي بەكبولاتوۆتىڭ «ماڭگى تۇراقتى كۇنتىزبەسى» تۋرالى كونفەرەنسيا ءوتتى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.

بيىل سايلىباي بەكبولاتوۆتىڭ وڭتۇستىك افريكا مەملەكەتىندە «Unified, Constant Calender» («ماڭگى تۇراقتى كۇنتىزبە» ) اتتى عىلىمي مونوگرافياسى اعىلشىن تىلىندە جارىق كوردى. تۇراقتى كۇنتىزبەنىڭ ەلەكتروندىق جۇيەسى دە ءساتتى جاساقتالىپ، Google-گە تىركەلگەن. جاڭا كۇنتىزبەدە ءبىر جىل 13 ايدان، ءبىر اي - 28 كۇننەن قۇرالعان. اتالعان عىلىمي جاڭالىق تۋرالى بۇگىن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ سايتىندا سايلىباي بەكبولاتوۆپەن سۇحبات جاريالانعان ەدى.

«وسىدان مىڭ جىل بۇرىن بۇكىل تۇركى دۇنيەسىنىڭ دانىشپانى ماحمۇد قاشقاري ءوزىنىڭ «ديۋاني لۇعات ات- تۇرك» اتتى ەڭبەگىندە «تۇركى دۇنيەسىنىڭ ءوز كۇنتىزبەسى بار. بۇل كۇنتىزبەنى تاريحتى ۇمىتىپ قالماۋ ءۇشىن قاعان جاساعان. ونى ىلە وزەنىندە جاساعان» دەپ ۇلكەن اڭىزدى مىسال ەتىپ ايتادى. سوندا بارلىق جانۋاردى ىلە وزەنىنەن وتكىزگەندە، تۇيەنىڭ بويىنا شىققان تىشقان جاعاعا العاش جەتىپ، كۇندى العاش كورگەن ەكەن دەيدى. كەيىنىرەك قازاقي فورماعا تۇسكەن اڭىزدى، تىشقاننىڭ قالاي جىل باسى بولعانىن بىلەسىزدەر. ودان ارىرەك كەتسەك، مىسالى كۇلتەگىن جازبالارىندا «كۇلتەگىن جىلان جىلى قايتىس بولدى» دەپ جازادى.

كۇنتىزبەنىڭ تاعى دا تۇركىلەرگە ءتان ەكەنىن كورەمىز. ءبىراق ونى قازىر «قىتاي كۇنتىزبەسى»، «شىعىس كۇنتىزبەسى» دەپ ءجۇرمىز. ارىگە بارساق، ساقتاردىڭ بۇكىل جۇلدىزدار الەمىن جاقسى بىلگەن. ميفولوگيادا وسى جۇلدىزداردىڭ اتاۋلارىنا قاراپ اڭ- تاڭ قالامىز. ارىرەك تامىر تارتساق، بەرينگ بۇعازى ارقىلى قازىرگى امەريكا قۇرلىعىنا وتكەن ۇندىستەرمەن ءبىزدىڭ مۇشەلدىك جىل ساناۋىمىز اراسىنداعى كەرەمەت ۇيقاستىقتى تاعى كورەمىز. مىنە، وسى تاقىرىپتاردى شيرەك عاسىردان بەرى زەرتتەپ جۇرگەن كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى ءادىل احمەتوۆ اعامىز بەن كۇنتىزبەنى زەرتتەپ، ۇلكەن جاڭالىق اشقان، حالىقارالىق اكمەولوگيا عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، حالىقارالىق پلاتون سىيلىعىنىڭ يەگەرى، گالاكتيكالىق ماڭگى تۇراقتى كۇنتىزبەنىڭ سىرىن اشقان سايلىباي بەكبولاتوۆ كەلىپ وتىر»، - دەدى حالىقارالىق تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى دارحان قىدىرالى كونفەرەنسيانىڭ اشىلۋىندا.

زەرتتەۋشى س. بەكبولاتوۆتىڭ ايتۋىنشا، وتكەن عاسىردا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى گريگوريان كۇنتىزبەسىنىڭ دۇرىستىعىنا كۇمان كەلتىرگەن.

«1923 -جىلى ب ۇ ۇ- دا گريگوريان كالەندارىنىڭ بۇرىستىعى ايتىلىپ، تابيعاتتىڭ زاڭدىلىعىنا ساي دۇرىس كالەندار تابۋ كەرەك دەپ ۇندەۋ جاريالايدى. بۇكىل الەمنىڭ عالىمدارى سول ۇندەۋگە 400-دەن استام ۇسىنىس جىبەرەدى. ەڭ سوڭعى ۇسىنىس 1953 -جىلى ءۇندىستان باسشىلارىنىڭ سۇراۋىمەن ەكى اي قارالدى. ون ءۇش ايدان تۇراتىن كالەنداردى قابىلداۋعا كوميسسيا شەشىم قابىلدادى، ءبىراق، اياعىنا جەتكىزبەدى. سەبەبى، ول دا گريگوريان كالەندارىنىڭ ءبىر ءتۇرى ءتارىزدى ەدى. كۇنتىزبە اۋىستىرۋ ءىسى كۇنى بۇگىنگە دەيىن توقتاپ تۇر»، - دەدى سايلىباي بەكبولاتوۆ.

باستاپقى نۇكتە رەتىندە عالىم ءتۇن مەن كۇن تەڭەسەتىن 21 - ناۋرىزدى بەلگىلەگەن. «ونىڭ باستاپقى نولدىك نۇكتە ەكەنىن الەمدىك عالىمدار قابىلداپ قويعان. ەكىنشى سۇراق - 13-ايدىڭ سانىن قايدان العانىم بولۋى مۇمكىن. ونى دا تابيعاتتان الدىم. تابيعاتتا اسپاندا 13 شوقجۇلدىز بار. ون ءۇش شوقجۇلدىزدان وتەتىن كۇننىڭ جولى - ۇلكەن شەڭبەردى «ەكليپتيكا»، «زودياك» دەپ اتايدى. سوندىقتان، ايدىڭ سانى 13 دەسەك، كوپ قاتەلەسپەيمىز. مۇندا كۇن گرادۋسپەن عانا ولشەنەدى، ساعاتپەن ولشەنبەيدى. ال جەردى اي ءبىر جىلدا 13 رەت اينالادى. ايدىڭ ءوزى ادامزاتقا كۇنتىزبەنى بەرىپ وتىرعان جوق پا؟ ءبىر جىلدا 13 رەت اينالسا، ءوزى «اي» دەپ اتالسا، نەگە 13-اي بولماسقا؟»، - دەيدى س. بەكبولاتوۆ.

ءبىر ايداعى 28 تاۋلىكتى دە زەرتتەۋشى اي فازاسىمەن بايلانىستىرادى. «28 كۇندى تابيعاتتا اي ءوزىنىڭ نۇرىمەن كورسەتىپ وتىر. ياعني، اي فازاسى 28 كۇندى قۇرايدى، 14 كۇندە تولادى، 14 كۇندە سولادى. بۇل استرونوميادا بار دۇنيە. سونىمەن، 28 ءدى 13 ايعا كوبەيتسەڭىز، 364 كۇن بولادى. تاعى ءبىر تاۋلىك قايدا دەسەڭىز، ول تاۋلىك - نولدىك نۇكتە دەپ اتالادى. نولدىك كۇن. ونىڭ اتاۋىن تاپقان مەن، ءبىراق ونىڭ ءتاسىلى، ەسەپتەۋىن بۇكىل الەم مويىنداپ قويعان. باستاپقى نۇكتە - كولدەنەڭ جانە تىك سىزىقتىڭ قيىلىسۋىن كورسەتەدى. تابيعاتتا بۇل - مەريديان مەن ەكۆاتور. ەكەۋىنىڭ قيىلىسۋى - نولگە تەڭ. ەگەر مەن ءنولدى عانا الاتىن بولسام - ءنول كۇيىندە قالادى. ەگەر مەن سان ەسەبىن مينۋتپەن السام، جاڭاعى نولدەگى سىزىق ەنى - 1 مينۋت بولادى. كولدەنەڭ سىزىق ەنى دە - 1 مينۋت بولادى. وسىلايشا، ءبىرىنشى مينۋتتاعى سىزىق - نولدىك سىزىق دەپ اتالادى. ونى عالىمدار 1884 -جىلى ۆاشينگتون حالىقارالىق كونفەرەنسياسىندا ايتقان. بەلدەۋلىك ۋاقىت جاساپ، جەردى 24 مەريديانعا بولگەن. 24 مەريديان - 24 ساعات. سوندا ءبىرىنشى مەريدياننىڭ ءبىر بەلبەۋى - نولدىك بەلدەۋ دەپ اتاعان»، - دەپ ءتۇسىندىردى ول.

سونىمەن بىرگە، عالىم ءوز كۇنتىزبەسىنىڭ جىلدار بويى وزگەرمەي، تۇراقتى بولىپ قالاتىنىن ايتتى.

«ءبىر ايدا 28 كۇن بولسا، ءتورت اپتا تولىق ءبىر ايدى قۇرايدى جانە اپتا كۇندەرى جىلدار بويى اۋىسپاي تۇراقتى بولادى. ماسەلەن، بيىل 18- قىركۇيەك جۇما كۇنىنە تۇسسە، ون جىلدان كەيىن دە 18- قىركۇيەك - جۇما بولىپ تۇرادى»، - دەدى سايلىباي بەكبولاتوۆ.

جيىن سوڭىندا تۇركى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى وتىرىستى قورىتىندىلادى. «بۇگىنشى شارا - ۇلكەن تالقىلاۋدىڭ باسى عوي دەپ ويلايمىن. سەبەبى، مىنا پاندەمياعا بايلانىستى كوپ ماماندى تارتۋ مۇمكىندىك بولعان جوق. ءبىراق ونلاين رەجيمدە جانە باسىلىمدار ارقىلى حاباردار بولىپ جاتىر. بۇل كۇنتىزبەنى ب ۇ ۇ كوميتەتىندە دە ءبىر تالقىلاساق تا ارتىق ەمەس. ءالى دە وسى تاقىرىپ بويىنشا ۇلكەن مىنبەرلەردە جاقسى تالقىلاۋلار وتەتىن سياقتى. وسى جيىن قورىتىندىسى بويىنشا حالىقارالىق ۇيىم رەتىندە حاتتاما ازىرلەيمىز، ءسويتىپ ءارى قاراي ءىستى جىلجىتۋعا قىزمەت جاسايمىز دەپ ويلايمىن»، - دەدى دارحان قىدىرالى.

اۆتور: ايجان سەرىكجان قىزى

سوڭعى جاڭالىقتار