بۇگىن ساياسي قۋعىن- سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى

ءدال وسى كۇنى 1920 -جىلداردىڭ سوڭىندا جانە 1932-1933 -جىلدار ارالىعىندا قاساقانا ۇيىمداستىرىلعان جاساندى زاۋالدان زارداپ شەككەندەردى دە ەسكە الامىز.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى - ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ جارلىعىمەن 1997 -جىلدان باستاپ اتاپ ءوتىلىپ كەلە جاتقان ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى قازاقستان ءۇشىن ايرىقشا ماعىناعا يە.

«حالىق جاۋلارىن» انىقتاۋ بويىنشا قاتاڭ ساياساتتىڭ سالدارىنان قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ وزدەرى عانا ەمەس، ولاردىڭ جاقىندارى دا زارداپ شەكتى. قازاقستاندا 103 مىڭنان استام ادام قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىرادى، 25 مىڭنان استامى اتۋ جازاسىنا كەسىلدى. جازىقسىز جازالانعانداردىڭ قاتارىندا ءا. بوكەيحان، ا. بايتۇرسىن ۇلى، م. تىنىشبايەۆ، م. دۋلات ۇلى، ت. رىسقۇلوۆ، م. جۇمابايەۆ، س. سەيفۋللين، ءى. جانسۇگىروۆ، ب. مايلين، س. اسفەندياروۆ سياقتى كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، عالىمدار، مادەنيەت جانە ساياسات سالاسىنىڭ قايراتكەرلەرى بولدى.

وسىناۋ قازاق حالقى ءۇشىن اتاۋلى داتا قارساڭىندا، كەشە مەملەكەت باسشىسى قاسىم- جومارت توقايەۆ قازاقستان حالقىنا ۇندەۋ جاريالاپ، ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ءۇشىن ارنايى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرۋدى تاپسىرعانىن جاريا ەتكەن بولاتىن.

«ءبىز جازىقسىز جازالانعانداردىڭ ءارقايسىسىن ەستە ساقتاۋ ارقىلى عانا كەمەل كەلەشەككە جول اشامىز. بولاشاقتىڭ بەرىك نەگىزى تاۋەلسىزدىكتەن باستاۋ الادى. وتكەن عاسىرداعى ەڭ قيلى كەزەڭنىڭ بىرىندە جازىقسىز جاپا شەككەندەردىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتۋ - بارشامىزدىڭ پەرزەنتتىك بورىشىمىز»، - دەگەن ەدى قازاقستان پرەزيدەنتى.

قازىرگى ۋاقىتتا جاڭادان قۇرىلاتىن كوميسسيا ميسسياسى دا بەلگىلى بولىپ وتىر. ونى ق ر پرەزيدەنتى اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى داۋرەن ابايەۆ الەۋمەتتىك جەلىدەگە پاراقشاسىندا تارقاتا ايتىپ بەرگەن- ءدى.

«جاڭادان قۇرىلعان ورگاننىڭ ميسسياسى - ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن تولىقتاي ساياسي جانە زاڭدى تۇردە اقتاۋ جاقساتىندا جۇيەلى جۇمىستاردى ۇيىمداستىرۋ. پرەزيدەنتتىڭ كوميسسيا الدىنا قويعان مىندەتتەرى جانە ونىڭ اياسىندا جۇرگىزىلەتىن جۇمىستار مىناداي:

بىرىنشىدەن، جاپپاي ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى زاڭنامالىق ۇسىنىستار ازىرلەۋ؛

ەكىنشىدەن، جاپاي ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇربانىنا تەڭەستىرىلەتىن جانە ساياسي اقتاۋعا جاتاتىن تۇلعالار ساناتىن بەكىتۋ؛

ۇشىنشىدەن، اقتالعانداردى ماڭگى ەستە قالدىرۋ، ولاردىڭ جەرلەنگەن جەرلەرىن ىزدەۋ جانە كۇتىپ- ۇستاۋدى رەتكە كەلتىرۋ بويىنشا ۇسىنىستار ازىرلەۋ؛

تورتىنشىدەن، اقتالعانداردىڭ قۇقىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەلەرى بويىنشا وتىنىمدەر مەن شاعىمداردى قاراۋ. اتالعان مىندەتتەر مەملەكەتتىك كوميسسيا جۇمىسى سۇلباسىن ناقتى بەينەلەيدى. ونىڭ بارىسى جايىندا قوعامعا تۇراقتى تۇردە اقپارات بەرىلەتىن بولادى»، - دەگەن ەدى داۋرەن ابايەۆ.

بۇگىنگى قازاق زيالىلارى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ ءۇشىن ارنايى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرۋ باستاماسىنا تولىقتاي قولداۋ كورسەتىپ وتىر. ماسەلەن، كەشەگى كەڭەستىك داۋىردە، وتكەن عاسىردىڭ 30- جىلدارىنىڭ ورتاسىنان باستاپ 50- جىلداردىڭ سوڭعى ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن قازاق دالاسى لاگەرگە اينالعانىنا قاتىستى دەرەكتەردى زەردەلەپ، قالام تارتقان ل. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى تاريح فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى تىلەگەن سادىقوۆ قازاقستان جەرىندە 60-قا جۋىق لاگەر جانە ونىڭ بولىمشەلەرى بولعانىن العا تارتادى.

«تاريحتىڭ اقتاڭداق بەتتەرىنىڭ ايتىلعانىنان ايتىلماعانى كوپ. ارحيۆ قويناۋىن كوتەرىپ، عالىمدار، وسىعان قاتىسى بار ساياسي جانە مەملەكەتتىك تۇلعالاردى جۇمىلدىرا وتىرىپ، ءالى دە ەسىمى اتالماعان، بەلگىسىز بولىپ قالعان تۇلعالاردىڭ اتىن جارىققا شىعارۋ كەرەك. ءسۇتتىڭ بەتىنە شىعاتىن قايماق بولعان قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارى قۇربان بولىپ كەتتى. ۇجىمداستىرۋ ساياساتى تۇسىندا دا ءبىز 3,5-4 ميلليون ادامىمىزدان ايىرىلدىق دەپ وتىرمىز. ۇجىمداستىرۋ كەزىندە دە ەڭ كوپ زارداپ شەككەن - قازاق حالقى. بۇل دا ۇردا- جىق ساياساتتىڭ زاردابى. ۋكرايندىقتار مۇنى اشارشىلىق دەپ جاريالاپ، ونىڭ قايعى- قاسىرەتىن زەرتتەۋ ۇستىندە. ولاردىڭ دەرەگىنشە، ۋكرايندىقتاردىڭ 10 پايىزى زارداپقا ۇشىراعان ەكەن. ال سول كەزەڭدە قازاقتىڭ جارتىسى قۋعىن- سۇرگىنگە، قىرعىنعا ۇشىراپ كەتتى. وسىنىڭ ءبارىن بۇگىنگى ۇرپاق، تاريحشىلار، عالىمدار مەملەكەت دەڭگەيىندە كوتەرمەسە قالاي بولماق؟ كەلەر ۇرپاققا قۇرباندىققا ۇشىراعان اتى- ءجونى بەلگىسىز بىردە- ءبىر ادام قالماۋى كەرەك. سوندىقتان بۇل ۇندەۋدى وتە دۇرىس قابىلدادىم. مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرامىنا تەك شەنەۋىكتەر كىرمەۋى ءتيىس. وعان تىكەلەي مۇددەلى باسشىلىقپەن قاتار عالىمدار، زەرتتەۋشىلەر كىرۋى قاجەت. ارحيۆ بەتتەرىن ءالى دە قوپارۋعا ءتيىسپىز. ىشكى ىستەر، پروكۋراتۋرا سىندى مەكەمەلەردىڭ ارحيۆتەرىن كوتەرۋىمىز كەرەك. سوندا كوپ ماتەريال تابىلادى. پرەزيدەنت تاپسىرماسىمەن قۇرىلاتىن مەملەكەتتىك كوميسسيا مىندەتىنە سول كىرەدى دەر ەدىم»، - دەدى عالىم.

ال «ارىس» جانە «ادىلەت» قورلارىنىڭ باسشىسى، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور عاريفوللا انەس ر س ف س ر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 59-بابىمەن بانديتيزم ايىبىمەن جانە ەكونوميكالىق قىلمىستاردى قاراستىرعان 107-بابىمەن سوتتالىپ كەتكەن بىرنەشە ونداعان مىڭ قازاقتىڭ 30 -جىلدان بەرى اقتالماي كەلە جاتقاندىعىنا باسا نازار اۋدارادى.

«شىن مانىندە مۇنى ۇلتتىق تراگەديا، حالقىمىزدى تاريحپەن تاربيەلەۋ كەزىندە قۇرال رەتىندە قاراستىرا الماي وتىرمىز. تاريحىمىز تاسى شاشىلىپ قالعان تاسپيح سەكىلدى. ونىڭ 99 تاسى بولسا ءبىز سونىڭ جارتىسىن جوعالتىپ العانبىز. تۇتاس تاريحىمىزدى، قارالى تاريحىمىزدى كوتەرۋ، سول تاريحىمىز ارقىلى حالىققا ءتالىم- تاربيە بەرۋ، تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن ءتۇسىندىرۋ ماسەلەسىندە وسى قۇرىلاتىن كوميسسيا جۇمىسى ۇلكەن بولۋى ءتيىس. بىزگە قۇر ماقتان، داراقىلىق، دابىرا اڭگىمەدەن گورى ناقتى ىسكە كوشكەن ءجون. 27 جىل ىسكە اسپاعان ماسەلەلەر اتالعان كوميسسيا قۇرىلعاننان كەيىن جونگە كەلەتىن سياقتى. ەلىمىزدە، سايلاۋ، ساياسي پارتيالار، وپپوزيتسيا تۋرالى زاڭدار قابىلدانىپ جاتىر. حالىق ۇنىنە قۇلاق اساتىن مەملەكەت دەپ جاتىرمىز. مۇنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ 27 جىلدان بەرى ايتىپ كەلە جاتقان اڭگىمەلەرىمىزدى قورىتىندىلايتىن سياقتى. سوندىقتان مەملەكەت باسشىسىنا ۇلكەن ريزاشىلىعىمىزدى بىلدىرەمىز»، - دەدى ول.

ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ پرورەكتورى، ق ر ۇ ع ا اكادەميگى ديحان قامزابەك ۇلى بولسا اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن- سۇرگىندى ەكى بولەك كۇردەلى دە تراگەديالى داتا رەتىندە سانادا دا، تاريحتا دا ورنىقتىرعان ءجون بولار ەدى دەگەن ويىن العا تارتادى.

«پرەزيدەنت ۇندەۋىن تالداپ- تارازىلاۋ ۇستىندە قوعام جانە جاۋاپتى ورىندار مىنانداي ۇسىنىستى ەسكەرسە دەيمىز: بىرىنشىدەن، ساياسي زاردابىنا ءادىل باعا بەرىلمەگەن كەڭەس وكىمەتى كەلمەسكە كەتتى. ءبىراق سول قوعام اۋىر ساياسي ايىپ تاققانداردىڭ ۇرپاعى ءتىرى. اتا- باباسىنىڭ اقتالۋىن جانە ساياسي قاتەلىكتەرگە باعا بەرىلۋىن ەڭ العاش سولار كۇتىپ وتىر. وسى ايادا كەلمەسكە كەتكەن پاتشا وكىمەتىنىڭ دە قۋعىن- سۇرگىندەرىنە، ونىڭ قۇرباندارىنا لايىقتى ساياسي باعا بەرىلگەنى دۇرىس. ەكىنشىدەن، ءبىز اشتىق پەن ساياسي قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋدى ءبىر كۇنى اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك پە، جوق بۇعان ەكى بولەك داتا ارناۋىمىز قاجەت پە - وسى جاعىن قايتا قاراۋ ماڭىزدى. بىزدىڭشە، «قازاقستان اشتىعى» نەمەسە «قازاقستان گولودومورى» - اسا قاسىرەتتى وقيعا. سوندىقتان ەكەۋىن ءبىر- بىرىمەن بايلانىستى، ءبىراق ەكى بولەك كۇردەلى دە تراگەديالى داتا رەتىندە سانادا دا، تاريحتا دا ورنىقتىرعان ءجون»، - دەدى ديحان قامزابەك ۇلى.

ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور زيابەك قابىلدينوۆ كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە قۋعىن- سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جۇمىسىمەن اينالىساتىن عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋت قۇرىلۋى ءتيىس دەپ سانايدى.

«مۇنداي ينستيتۋت ۋكراينادا، پولشادا جانە باسقا دا ەلدەردە بار. ءتىپتى كەيبىر ەلدە ساياسي قۋعىن- سۇرگىن كورگەن ادامداردى اقتاۋمەن اينالىساتىن مينيسترلىك تە بار. وكىنىشكە وراي، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ارحيۆتەرى جابىق. ولاردىڭ ءبارىن اشۋ كەرەك. كەيبىرەۋلەر «سول كەزەڭدەگى دومالاق ارىز جازعىشتار جاريا بولىپ كەتەدى. سولاردىڭ ۇرپاقتارىنا نۇقسان كەلەدى» دەپ سانايدى. ودان قورىقپاۋ كەرەك. ۇ ق ك، باس پروكۋراتۋرا، ءىىم ارحيۆتەرىن اشىپ، زەرتتەۋ قاجەت. ويتكەنى، ءبىز كەي كەزدەرى قۋعىن- سۇرگىنگە بايلانىستى ماتەريالداردى ۇكىمەتتىڭ قاراجاتى ەسەبىنەن كورشى ەلدەردىڭ ارحيۆتەرىنەن الىپ كەلەمىز. ال ءوزىمىزدىڭ ارحيۆتەرىمىزدى اشسا، ەشقايدا سەندەلمەيتىن ەدىك»، - دەدى تاريحشى.

اۆتور: مارلان جيەمباي