قازاقتىڭ ءشوبى دە بايلىق

وسى ءبىر جاراتىلىستىق بايلىق ابزالدىلىعىن ەكونوميكالىق بايلىققا اينالدىراتىن مەزگىل كەلدى. ماسەلەن، شىعىس قازاقستاندا وسەتىن «قۇرتشوپ» دەپ اتالاتىن ءدارى ءشوپتىڭ باعاسى قازاقستاندا ارزان. ادامنىڭ يمۋنيتەتتىك قۋاتىن كوتەرىپ، كوپ سىرقاتتىڭ الدىن الاتىن بۇل ءدارى ءشوپتىڭ ءجۇز گرامى قىتايدا 250 مىڭ تەڭگە تۇرادى. قىتاي سوڭعى كەزدەرى قازاقستاننان اقجۇرەك، قۇرتشوپ سياقتى ءدارى شوپتەردى ساتىپ الا باستادى.

قازاق مەديتسيناسىنىڭ تامىرى تەرەڭ

قازاق مەديتسيناسىن زەرتتەۋشى ماماندار ونىڭ ءتۇپ - تاريحىن ساقتاردان ساباقتايدى. ساقتار جارالىلاردى ەمدەيتىن ەمكوستەردى «جارىقشى، قارىقشى، تاڭعىشى» دەپ اتاعان. مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ بىلگىرى گيپپوكرات ساق تايپالارىنىڭ اراسىندا ۇزاق جىل تۇرىپ، ساق ەلىنىڭ ەمدەۋ تاجىريبەلەرىن ۇيرەنگەن. ونىڭ «دەنەسىنىڭ قاندايدا ءبىر جەرى كۇيدىرىلمەگەن ساقتى تابۋ قيىن» دەگەن دەرەگىن دايەككە العان عالىمدار «ساقتار كەزىندە كۇيدىرۋ- قارۋ ءادىسى ارقىلى ەمدەۋدى باستى ورىنعا قويعان» دەپ قارايدى.

كەڭەس وداعىنىڭ مەديتسينا اكادەمياسى باسپادان شىعارعان «مەديتسينا تاريحىنىڭ» ءبىرىنشى تومىنداعى «گرەك شيپاگەرى گيپوگرات پەن ونىڭ اكەسى ساقتاردىڭ اراسىندا ءبىر مەزگىل تۇرىپ، سولاردىڭ اسەرىندە دۇنيەنىڭ جاراتىلىسى وت، سۋ، اۋا جانە توپىراق دەگەن كوزقاراسىن قالىپتاستىرعان ءارى «شيپاگەرلىك عاقىليالار» اتتى شىعارما جازعان» دەگەن دەرەك تە گيپپوكراتتىڭ ساق تايپالارىنىڭ اراسىندا بولعانىن راستاي تۇسەدى. اريستوتەلدەن كەيىنگى عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ ەكىنشى ۇستازى اتانعان عۇلاما ءابۋ ءناسىر ءال- فارابي بابامىز ۇلاعاتتى عالىم عانا ەمەس، قارا ۇزگەن شيپاگەر بولىپتى. عالىمنىڭ زامانداسى، بەلگىلى اراب جازۋشىسى يبن ابي ۋسايبا ءوز شىعارمالارىنىڭ بىرىندە ءال- فارابيدىڭ مەديتسينا سالاسىنداعى ەرەن ەڭبەكتەرىن ەسكەرتە كەلىپ: «ول مەديتسينا سالاسىنىڭ، اسىرەسە، بۇيرەك اۋرۋىن ەمدەۋدىڭ بىلگىرى ەدى» («ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالى، 1984 -جىلعى 12 - سان) دەپ جازادى. كوپ ونەردى مەڭگەرگەن بابامىز ارتىنا «ادام اعزالارى جونىندەگى اريستوتەلمەن الشاقتىعى جونىندە گالەنگە جازىلعان تراكتانت»، «تەمپەرامەنت تۋرالى» سياقتى قۇندى مەديتسينالىق ەڭبەكتەر قالدىرسا، ونىڭ شاكىرتى ءابۋ ءالي يبن سينانىڭ «دارىگەرلىك عىلىمنىڭ كانونى» ءوز تۇسىندا عانا ەمەس، بىرنەشە عاسىر بويى ادامزات مەديتسينا سالاسىنداعى ماڭىزدى وقۋلىققا اينالعان.

قازاق ءداستۇرلى مەديتسيناسىنىڭ تامىرى تەرەڭدە ەكەنىن ارحەولوگيالىق قازبالار دا راستايدى. ايتالىق: 6 - عاسىرعا تاۋەلدى قارابيە قورعانىنان تابىلعان ادامنىڭ قاڭقا سۇيەگىنە زەرتتەۋ جۇرگىزگەن عالىمدار كەزىندە بۇل ادامنىڭ شەكەسىنە وتا جاسالعاندىعىن، وتادان كەيىن دە ونىڭ تالاي جىل ءومىر سۇرگەندىگىن انىقتاسا، 7 - عاسىرداعى ءبىر قورعاننان تابىلعان قاڭقا سۇيەكتىڭ اياعى تىزەدەن تومەن كەسىلگەنى، كەيىن اعاش اياق پايدالانعانى ەرتەدەگى ەمشىلەردىڭ كەلتە كەسۋ وتاسىن دا شەبەر ورىنداعانىن دالەلدەدى. وسىدان 20 جىل بۇرىن، 15 - عاسىردا جاساعان قازاقتىڭ قارا ۇزگەن شيپاگەرى وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلىنىڭ «شيپاگەرلىك بايان» اتتى كەسەك مەديتسينالىق ەڭبەگى تابىلدى. ءاز جانىبەك حاننىڭ تۇسىندا جازىلعان بۇل كەسەك تۋىندىعا 1106 ءتۇرلى ءدارى، 4577 شيپاشاق(رەتسەپت) ەنگىزىلگەن. قازاقتىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، اۋرۋدى ەمدەۋدىڭ ءادىس - امالدارىن تاپتىشتەي تۇسىندىرلگەن بۇل ەڭبەك قازىر قازاق مەديتسينا سالاسىنداعى قۇندى مۇراعا اينالدى.. .

قازاق مەديتسيناسىن قىتاي زەرتتەيدى

وتكەن عاسىردىڭ 80 -جىلدارىنا دەيىن قازاق مەديتسيناسىنا حالىق اراسىنداعى ەمكوستىك دەڭگەيىندە قارالىپ، ونى دامىتۋعا، عىلمي تۇرعىدان زەرتتەۋگە ءمان بەرىلگەن جوق. اسىرەسە، باتىسشا ەمدەۋدىڭ كەڭ تارالۋى بىرەۋدەن بىرەۋ ۇيرەنۋ جولىمەن جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان قازاقتىڭ ءداستۇرلى مەديتسينا ونەرىنىڭ ورنىن شايقالتتى. جازبا مادەنيەتىمىزدىڭ كەنجەلىگى، شيپاگەرلىك جايىنداعى تۇجىرىمداردىڭ عىلىمي تۇرعىدان جۇيەلى جيناقتالماۋى، قازاق مەديتسيناسىمەن شۇعىلداناتىن شيپاگەرلەردىڭ، تاۋىپتەردىڭ، وتاشىلاردىڭ ەل اراسىنان بارعان سايىن سيرەۋى ۇلتتىق مەديتسينامىزدىڭ شيپاسىن بىتىرۋگە شاق قالعانى دا شىن. قىتايداعى تۇڭعىش قازاق ەمحاناسى 1985 -جىلى «التاي ايماقتىق قازاق شيپاحاناسى» دەگەن اتپەن شاڭىراق كوتەردى. التاي ايماعىنىڭ سول كەزدەگى ءۋاليى قادىس ءجانابىل ۇلىنىڭ تىكەلەي جەتەكشىلىگىمەن اشىلعان بۇل ەمحانا قازاق مەديتسيناسىنىڭ جۇيەلى زەرتتەلۋىنىڭ باستاماسى بولدى. 1992 -جىلى «ىلە وبلىستىق قازاق شيپاگەرلىك، دارىگەرلىك قوعامى» قۇرىلدى. «ىلە مەديتسيناسى»، «قازاق شيپاگەرلىگى» سىندى 2 مەديتسينالىق جۋرنال شىعارىلا باستادى.

قىتايداعى قازاق باسشىلاردىڭ ءبىرى تىلەبالدى ابدىرەشيت ۇلىنىڭ كۇش سالۋىمەن، 2011 -جىلى قىتاي وقۋ- اعارتۋ مينيسترلىگىنىڭ ماقۇلداۋىمەن شىنجاڭ مەديتسينا ۋنيۆەرسيتەتى قازاق مەديتسيناسىمەن شۇعىلداناتىن جاس مامانداردى تاربيەلەۋ ماقساتىندا تۇڭعىش رەت باكلاۆرلىققا تالاپكەر قابىلدادى. وسى جىلى ءۇرىمجى قالاسىنان «شىنجاڭ قازاق شيپاگەرلىك- دارىگەرلىك زەرتتەۋ ورتالىعى» قۇرىلىپ، قازاق ءدارىسىن زەرتتەۋ جۇمىسىنا 3 ميلليون يۋان (160 ميلليون تەڭگە مولشەرى) قارجى ءبولىندى. قازاق ۇلتى قىتاي مەملەكەتتىك دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى جاعىنان مويىندالعان، قىتايداعى ءداستۇرلى مەديتسيناسى بار 6 ۇلتتىڭ (قىتاي، ۇيعىر، تيبەت، موڭعۇل، كورەي، قازاق) بىرىنە اينالدى. 40 قا جۋىق قازاقى ءدارى شىنجاڭداعى ەمحانالاردا قولدانىلا باستادى، 4 ءتۇرلى ءدارى قىتاي مەملەكەتىنىڭ تەحنيكالىق ساراپتاۋىنان ءوتتى.

قازاق مەديتسيناسى قازاقستانعا دا كەرەك

قىتايدا قازاق مەديتسيناسى زەرتتەلگەلى 30 جىلدان اسقانىمەن، قازاقستاندا دارىپتەلۋى، زەرتتەلۋى كوڭىل كونشىتەرلىك دەڭگەيدە ەمەس. ءتىپتى، جوقتىڭ قاسى.

«قازاقتىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسى» دەسەڭ، ۇركە قارايتىندار كوپ. وسى زامانعى مەديتسينا دامىعان بۇگىنگى تاڭدا ونىڭ نە كەرەگى بار دەپ كەرى تولعايتىندار دا بارشىلىق. الايدا، قازاقتىڭ ءداستۇرلى مەديتسيناسىنا باسا نازار اۋدارىپ، ونى دامىتۋ حالقىمىزدىڭ دەنساۋلىعىن قورعاۋ تۇرعىسىنان عانا ەمەس، ۇلتتىق قۇندىلىقتى ۇلىقتاپ، بابالار مۇراسىن بۇگىنگە جالعاۋ تۇرعىسىنان دا كەلەلى ماڭىزى بار. سوندىقتان، بۇل ماسەلەگە ەلىمىزدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى بەيجاي قاراماي، قازاق مەديتسيناسىن قازاقستاندا وركەندەتۋگە كۇش سالعانى وڭ. بۇعان مۇمكىندىك تە مول. بايتاق قازاقستاندا جوعارىدا ايتىلعان قۇرتشوپ، اقجۇرەك، مەرگيا سياقتى باعالى دارىشوپتەر كوپ وسەدى. ءبىز وسى ارتىقشىلىعىمىزدى پايدالانۋمەن قاتار، ءدارى ءشوپ ەگۋ، ءشوپ دارىلەردى ءوندىرۋ جۇمىسىن دا ەرتەرەك ەسكەرسەك، «ەكى الىپ، بيگە شىعۋ» - عا مۇمكىندىك بار. ويتكەنى ءداستۇرلى مەديتسيناسى دامىعان، شوپپەن ەمدەۋ ادەتكە اينالعان قىتاي قازاقستان ءۇشىن ۇلكەن بازار.

قالياكبار ۇسەمحان ۇلى