باتىر باۋىرجان

بۇر جەردە ءبىز رۋح ءسوزىن تۋرا ەمەس، جاناما ماعىنادا قولدانىپ وتىرمىز. ويتكەنى، تامشىدان تەڭىز قۇرالاتىنى سياقتى، قاۋىم دا، قوعامدىق بىرلەستىك تە، حالىق تا جەكە تۇلعالاردىڭ جيىنتىعى ىسپەتتەس. سوندىقتان، تۇلعالاردىڭ مىنەزى، قاسيەتى، ار-نامىسى مەن ۇياتى ءبارى-ءبارى جيىلىپ كەلىپ ۇلتتىڭ رۋحىن قۇرايدى. ال رۋحى بيىك تۇلعالار تۇرعان كەزدە حالىقتىڭ دا جاسامپازدىعى ارتا بەرمەك.

ۇلت تاعدىرى شەشىلەر تۇستا، «قاراعاي باسىن شورتان شالعان» قيىن قىستاۋ كەزەڭدە نەمەسە «بۋىرشىن مۇزدان تايعان كۇن» حالىقتىڭ «ادال ءسۇت ەمگەن» پەرزەنتتەرى «تولارساقتان ساز كەشىپ» سىنعا تۇسەدى. ءسويتىپ الاساپىران الماعايىپ ۋاقىتتىڭ ءوزى الىپتى دۇنيەگە اكەلەدى. ءومىر مەن ءولىم ارپالىسىپ، سىن ساعاتى سوققان كەزدە ەلدىڭ ەڭسەسىن تىكتەپ، ونى جاۋعا قارسى جۇدىرىق بولىپ جۇمىلدىرعان ساردارلار مەن باتىرلار اركەزدە بولعان.

ەلى ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن باتىردىڭ سوڭىنان ەلى دە ەرگەن. سونداي ساردارلاردىڭ سارقىتى، باتىرلاردىڭ تۇياعى بولعان باۋىرجان مومىش ۇلى دۇربەلەڭ داۋىردە دۇنيەگە كەلىپ، قاندى قىرعىنداردىڭ اراسىندا ءجۇرىپ شىنىققان تۇلعا. الاساپىران كەزەڭدى باستان وتكەرە ءجۇرىپ شىڭدالعان باتىر باۋىرجان، جاپپاي قۋعىننان جىگەرى جاسىپ، قاندى قىرعىننان قايمىعىپ قالعان ەلدى سوعىس كەزىندە ءبىر سىلكىندىرىپ تاستادى. باس كوتەرەر سۇڭعىلا ۇلدارى مەن سەركەلەرىنەن ايرىلىپ، قاناتى قايرىلعان حالىق باتىر باۋىرجاننىڭ بويىنان قابانباي مەن بوگەنبايدىڭ، رايىمبەك پەن ماحامبەتتىڭ بەينەلەرىن كورگەندەي بولدى. بۇل تۇرعىدان العاندا، سوعىس ءورتى حالقىمىزعا الاپات اپات الا كەلگەنىمەن، قاندى وتىز جەتىدەن كەيىن وشۋگە اينالعان ۇلتتىق رۋحىمىزدىڭ قايتا تۇلەۋىنە سەبەپ بولدى.

قان مايداننىڭ وتىندە قاس باتىرلارداي شايقاسقان مالىك پەن تولەگەن، نۇركەن مەن تالعات، قاسىم مەن راحىمجان جانە تاعى باسقا اتتارى اتالماعان جۇزدەگەن ەرلەر ەلدىڭ ەڭسەسىن ءبىر كوتەرىپ تاستادى. وسىلايشا، ەسەڭگىرەگەن ەلدىڭ قالعىپ بارا جاتقان رۋحى قايتا وياندى. ەرتەڭگە دەگەن ءۇمىتى ەسەلەپ ارتتى. سەڭ بۇزىلىپ، كەرۋەن قوزعالدى.

«قان كەشىپ قايتقان» مايدانگەرلەر سوعىستان كەيىن قارۋدىڭ ورنىنا قولدارىنا قالام الىپ، ۇلتتىق ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزگە تىڭ سەرپىلىس اكەلدى. جاۋدى جەڭىپ قايتقان ولاردىڭ بەتىنەن ەشكىم قاعا قويمادى. ال بۇل ءوز كەزەگىندە «جىلىمىق جىلدارى» جاڭا بۋىن وكىلدەرىنىڭ لەك- لەگىمەن ادەبيەتكە كەلۋىنە جانە الاش رۋحىنىڭ قايتا بوي كوتەرۋىنە جاعداي تۋعىزدى. وسىلايشا، ەلىمىز ەلدىگىن جوعالتپاي تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى.

مۇندا ارينە، ۇلتتىڭ نامىسىن قامشىلاپ، ۇران شاقىرعان باتىر باۋىرجاننىڭ ەرلىگى مەن ەڭبەگى دە ەرەسەن ەدى. سوندىقتان، ەلىن سۇيگەن ەرگە دەگەن ەلىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگى دە ەرەكشە بولدى. بۇل ورايدا 1942 -جىلدىڭ 15-قىركۇيەك كۇنى مايدان دالاسىندا جازعان حاتىندا «ەگەر جازۋشى، نە اقىن بولسام، كوك كۇمبەزدى قاعاز ەتىپ، كوكالا داريانى سيا ەتىپ «باتىر باۋىرجان» دەگەن حيكايا دا جازعان بولار ەدىم» - دەگەن مالىك عابدۋلليننىڭ ءسوزى كوپ جايتتى اڭعارتادى. ءبىز دە ماقالامىزدىڭ تاقىرىبىن وسىلاي ەتىپ الدىق.

العاش مولدا اكەسىنەن ساۋات اشقان باۋىرجاننىڭ باعىنا الاششىل ۇستازدار جولىقتى. ماسەلەن، باۋكەڭنىڭ العاشقى ۇستازدارىنىڭ ءبىرى سىدىق ابلانوۆ - مۇسىلمان تۇركى جۇرتىنىڭ ۇلاعاتتى اعارتۋشىسى يسمايل گاسپرينسكيدىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن اشىلعان ءجاديت مەكتەبى «حۇساينيە» مەدرەسەسىندە ءبىلىم العان ازامات ەدى. باۋكەڭ ۇستازىن كەيىنىرەك «ۇشقان ۇيا» رومانىندا ىلتيپاتپەن ەسكە الادى.

سونىمەن قاتار، اكەسىنىڭ باعىت- باعدار بەرۋىمەن ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ سىندى الاش ازاماتتارىنىڭ شىعارمالارىمەن ەرتە تانىسىپ، كوڭىلگە تۇيگەن باۋكەڭ، ولاردىڭ ءبىرشاماسىن جاتتاپ الادى. ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ ەلدى بىرلىككە، تىرلىككە شاقىرعان ولەڭ جولدارىن ءجيى ەسكە الىپ، ءوزىنىڭ دە «ايدى القا عىپ بەرەيىن» دەپ، ماعجاننىڭ ۇلگىسىندە ولەڭ جازۋعا تالپىنىس جاساۋى بۇل سوزىمىزگە دالەل بولا الادى.

سوندىقتان، باۋكەڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەڭەستىك كەزەڭدە اتى اتالۋعا بولمايتىن وسى ارىستاردىڭ بارلىعىن ءوزىنىڭ ۇستازى سانايتىن. بۇل ورايدا، ونىڭ «سوۆرەمەننىي بوكەيحانوۆ» دەپ اتالۋى دا تەگىن ەمەس. وسىعان بايلانىستى باۋكەڭنىڭ 1971 -جىلى 21-مامىر كۇنى ءسابيت مۇقانوۆپەن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەن سوزىنەن كوپ جايتتى اڭعارۋعا بولادى. قاعازعا تۇسكەن بۇل اڭگىمەدە باۋكەڭ قازاقتىڭ ءبىرىنشى كلاسسيگى رەتىندە احمەت بايتۇرسىنوۆتى، ودان كەيىن ماعجان مەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ اتتارىن اتايدى. ماعجاننىڭ پوەزياسىنا وتە جوعارى باعا بەرىپ، جۇسىپبەكتى «قازاقتىڭ ءبىرىنشى گيمنىنىڭ اۆتورى» دەپ اتاپ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتى «قازاقتىڭ العاشقى رومانىنىڭ اۆتورى» رەتىندە ماقتاعاننان كەيىن ءوزىن سابەڭە «سوۆرەمەننىي دۋلاتوۆ» دەپ تانىستىرادى.

باۋكەڭنىڭ ۇستازدارى جايىندا ءسوز بولعان كەزدە وراز جاندوسوۆىڭ اتىن اتاماي كەتە المايمىز. سونداي- اق، باۋىرجان مومىش ۇلى وتىزىنشى جىلدارى ماسكەۋگە بارىپ، تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ كەڭەسىن تىڭداپ، جاقسىلىعىن كورگەن ەكەن. بۇل ارادا ءبىزدى ەرەكشە تاڭ قالدىرعان جايتتىڭ ءبىرى - باۋكەڭ مۇستافا شوقاي جونىندە وتە جوعارى پىكىردە بولعان كورىنەدى. ەرەكشە دەيتىنىمىز، سوعىستا قان كەشىپ، قاندى كويلەك مايدانداس جولداستارىنىڭ ءبىرازىنان ايرىلعان جاننىڭ كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ءبىرجاقتى ۇگىتىنە سەنبەي، ۇلتى ءۇشىن شەت ەل اسقان مۇستافا شوقايدى دۇرىس تۇسىنە ءبىلۋى ەدى.

ويتكەنى، ول كەزدە مۇستافا شوقاي تۋرالى «فاشيستەرمەن اۋىز جالاسقان»، «ساتقىن»، «تۇركىستان لەگيونىن قۇرۋشى» دەگەن سوزدەن باسقا پىكىر ايتىلمايتىن ەدى. ءتىپتى، كەيبىر گازەتتەر شوقايدىڭ فاشيستىك گەنەرالداردىڭ اراسىندا تۇسكەن «سۋرەتىن» دە جاريالاعان بولاتىن. مىنە، وسىنداي اقپاراتتارعا جانە شوقايدىڭ وزىمەن دە، ەڭبەكتەرىمەن دە تانىس بولماعانىنا قاراماستان ونى قۇرمەت تۇتۋى - باۋكەڭنىڭ الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كۇرەسى مەن ماقسات- مۇددەسىنە ەتەنە جاقىن بولعانىن كورسەتسە كەرەك.

ءار جىلدارى اۋىل ءمۇعالىمى، قارجى قىزمەتكەرى بولىپ قىزمەت ىستەگەن باۋىرجان مومىش ۇلى اۋداندىق ميليتسيا ءبولىمىن دە باسقارعان. بۇل - جاپپاي كامپەسكەلەۋ مەن قۋعىن- سۇرگىن جىلدارىنىڭ باس كەزى بولاتىن. ونىڭ سول قىزمەتتە ءجۇرىپ جازىقسىز قامالعانداردى بوساتىپ جىبەرگەن مارتتىگىن اۋداننىڭ قارتتارى ءالى كۇنگە ۇمىتقان ەمەس. دەگەنمەن، ادىلەتسىز، مەيىرىمسىز ىستەردى كوزى كورگەن مومىش ۇلى ودان تەز كەتىپ، سوسىن ىرگەسىن مۇلدەم اۋلاق ۇستادى. ول اسكەري قىزمەتتى قالادى. وسىلايشا، كەڭ بايتاق ەلدىڭ ءبىر تۇكپىرىنە، قيىر شىعىسقا اتتانىپ كەتە باردى. بۇل شەشىم بالكىم، باۋكەڭنىڭ بولاشاعىنا جاڭا بەتبۇرىس قانا بولىپ قويعان جوق، سونىمەن قاتار، ونىڭ جانىن دا الىپ قالعان سياقتى. ويتكەنى، اۋداننىڭ شولاق بەلسەندىلەرىمەن، پارتيانىڭ سويىلىن سوعار كەيبىر اپەرباقاندارمەن سوزگە كەلىپ، ىلىگىسىپ قالعان باۋكەڭ ەگەر ەلدە قالعاندا وتىز جەتىنىڭ قاندى قىرعىنىنا ىلىگىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. ال قيىر شىعىستا مۇنداي «ساياسي ناۋقاننىڭ» ۇلكەن بەلسەندىلىكپەن جۇرمەگەنى بەلگىلى.

تۇتقيىلدان باستالعان سوعىس ءورتى باۋكەڭنىڭ ومىرىنە ۇلكەن وزگەرىس اكەلدى.

ول كوپتىڭ ءبىرى رەتىندە مايدانعا اتتانعانىمەن، باتىرلىعىمەن تەز تانىلىپ، كوپ ۇزاماي اتاعى شارتاراپقا جايىلا باستادى. باتىر باۋىرجان قولىنا قارۋ مەن قالامدى قاتار الىپ ءجۇرىپ سوعىستى. ونىڭ مايداننىڭ وتىنەن جازعان حاتتارى وتىزىنشى جىلدارداعى قاندى قىرعىننان كەيىن قاتارى سەلدىرەپ قالعان ەلدەگى قازاق زيالىلارىنا ۇلكەن وي سالىپ، سەڭنىڭ قوزعالۋىنا تۇرتكى بولدى. سونداي حاتتاردىڭ ءبىرى - باتىردىڭ 1942 -جىلى 18-قازاندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ناسيحات جانە ۇگىت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى م. ءابدىحالىقوۆقا جازعان حاتى ەدى.

مومىش ۇلىنىڭ ەلگە جازعان حاتتارى تولاستامادى. قولى قالت ەتىپ، قاپىسىن تاپقان ساتتە ول ويعا العان جايتتاردى قاعازعا ءتۇسىرىپ، ەلدەگى ەستى ازاماتتارعا جولدايتىن ەدى. بۇل حاتتار نەگىزىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتار توڭىرەگىندە بولىپ كەلەتىن.

ماسەلەن، باۋكەڭ 1943 -جىلى 10-تامىزدا ەسماعامبەت ىسمايىلوۆقا جازعان حاتىندا: «باسقالار بابالارىنىڭ مىنەز- قۇلقىنا، وسيەت، اقىلىنا، ادەت- عۇرپىنا جاڭا ءوسپىرىم بالالاردى تاربيەلەگەندە، ءبىز حالىق قاسيەتىن، تاريحىن، ادەبيەتىن ەلدەن جاسىرىپ، ارحيۆ پەن فەليالعا تىعىپ ءسۇرى ەتكەنىمىزدىڭ ءجونى قايدان شىققان ادەپسىزدىك؟.. تاعى وسى قالىپتا 10-20 جىل ءومىر سۇرسەك قازاقتى قازاق تاريحى، ادەبيەتى، ت. ب. جاقسى حالىق قاسيەتتەرىنە ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن ءتىلماش، پەريەۆودچيكتەر كەرەك بولىپ، بارلىق ءتىل بايلىعىنان ايرىلىپ، جاپ-جالاڭاش شىعا كەلمەيمىز بە؟» - دەپ، تەرەڭنەن تولعايدى.

بەلگىلى عالىم ەسماعامبەت ىسمايىلوۆ 1943 -جىلى 12-جەلتوقسان كۇنى باۋىرجان مومىش ۇلىنا جازعان حاتىندا: «مەن ءسىزدىڭ قازاق ادەبيەتى تۋرالى حاتىڭىزبەن جاقسى تانىسپىن. ونان سوڭ وڭداسىنوۆ جولداسقا جازعان قازاق حالقىنىڭ ەسكى ادەت سالتى تۋرالى حاتىڭىزدىڭ نەندەي مانمەن جازىلعانىن سىرتتاي ەستىپ، ۇقتىم. مۇندا ەلىنىڭ كەلەشەگى، بۇگىنگى يگىلىگى ءۇشىن شىن جانى اشىعان ادامنىڭ ءسوزى ايتىلعان. قۋانىپ، ءسۇيسىنىپ قابىل الماسقا شارا بار ما مۇنداي باتىل، ءادىل، تۋرا سوزدەردى؟ بۇل جالتاق ەمەس، جاعىمپازدىقتى بىلمەيتىن قايرات يەسى ادامنىڭ ءسوزى عوي...»

ە. ىسمايىلوۆتىڭ مۇندا مەڭزەپ وتىرعان حاتى - باۋىرجاننىڭ 1943 -جىلى 18-ساۋىردە قازاق ك س ر حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى نۇرتاس وڭداسىنوۆقا جازعان حاتى بولاتىن. بۇل حاتتا باۋكەڭ جاستاردى ەرلىك پەن ەلدىككە تاربيەلەۋ جولىندا ۇلتتىق سالت- سانا مەن ادەت- عۇرىپتىڭ، ءداستۇردىڭ اتقارار جۇگىن جىلىكتەپ ايتىپ بەرگەن ەدى.

باۋكەڭنىڭ مايداندا وت پەن وقتىڭ استىندا ءجۇرىپ جازعان حاتتارى وڭداسىنوۆقا دا وي سالسا كەرەك. ولاي دەيتىنىمىز، ە. ىسمايىلوۆ باۋىرجانعا جازعان ءبىر حاتىندا «وڭداسىنوۆ جولداستىڭ پريەمىندا وسى وتكەن قىستا ەكى- ءۇش رەت بولعانىمىزدا ول كىسى قازاقتىڭ ەسكى ادەت- عۇرپىنىڭ، سالتتارىنىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن قالپىنا كەلتىرۋ، جاڭارتۋ جونىندە جاقسى پىكىرلەر ايتىپ وتىردى. ونىڭ نەگىزى سىزدەن ايتىلىپ جەتكەنىن كەيىن ءبىلدىم» - دەپ، اعىنان جارىلعان بولاتىن.

قاعىنان جەرىنگەن قۇلانداي ءوز ءتىلى مەن داستۇرىنەن، اتا-سالتىنان قول ءۇزىپ، ماڭگۇرتتەنە باستاعان ۇلتىنا قابىرعاسى قايىسقان باۋكەڭ، مايداننان جارالانىپ، ەلگە ەمدەلۋگە كەلگەن 1943 -جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1-حاتشىسى ن. ا. سكۆورسوۆقا كىرىپ، وزەگىنە ءورت بولىپ جابىسقان ويلارىن ورتاعا سالىپ، ونى بۇكپەسىز اشىپ ايتقان ەكەن. باتىردىڭ ۇزاق ۋاقىت جانىندا بولىپ، كوڭىلگە تۇيگەنىن قاعازعا تۇسىرگەن جازۋشى- جۋرناليست مامىتبەك قالدىبايدىڭ ەستەلىكتەرىنە سەنەر بولساق، وسى جولى باۋكەڭ قازاق حالقىنىڭ بارلىق سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارىن قايتا جاڭعىرتۋ قاجەتتىگىن باسا ايتادى.

قايمىعىپ، قايتۋ دەگەندى بىلمەيتىن، ونىڭ ۇستىنە قان مايداننىڭ وتىنەن جاقىندا عانا ورالعان داڭقتى ەر نامىستانىپ، قىزبالانا كەلە ازۋى التى قارىس ءبىرىنشى حاتشىعا:

«وتكەن تاريحىمىزدى ءبىرىڭعاي قارا بوياۋمەن بوياپ «ءبىز نادان، قاراڭعى ەدىك» دەگەن كەيبىر شولاق بەلسەندىلەردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيىپ، جاستارىمىزدى بارلىق جاقسى داستۇرلەرىمىزدى قاستەرلەپ، سۇيۋگە، ءسويتىپ اتا-بابالارىمىزدىڭ عاسىرلار بويى جيناعان ءبىلىمى مەن تاجىريبەسى نەگىزىندە، ياعني ۇلتتىق ەرلىك رۋحىندا شىڭدالىپ وسۋىنە جاعداي جاساۋىمىز كەرەك. بۇل ءسىز بەن ءبىزدىڭ تىكەلەي ازاماتتىق پارىزىمىز. حاندارىمىز بەن بيلەرىمىز ءوز زامانىندا حالىق قامقورى، حالىق كوسەمى بولعانى تاريحي شىندىق. ال، شولاق بەلسەندىلەردىڭ ويىنشا، كىم حان، كىم بي بولسا - سول انتۇرعان. ماركستىڭ كوزقاراسىمەن نەگە سايكەس كەلمەيدى دەپ كىنالاۋ ادىلەتتىلىك پە؟» دەپ، شامىرقانا سويلەيدى.

قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپىنىڭ تاعدىرىنا اراشا سۇراپ، ونى قايتا جانداندىرۋ ءۇشىن ارپالىسقان باۋكەڭدى تولعاندىرعان تاعى ءبىر ماسەلە - انا ءتىلىنىڭ، قازاق ءتىلىنىڭ جاي-كۇيى ەدى. مىنە، وسى ماسەلە جايىندا باۋكەڭ 1944 -جىلى اقپان ايىندا ق ك(ب) پ وك حاتشىسى م. ءابدىحالىقوۆقا حات جازدى. بۇل جايىندا باۋكەڭ مايدانداعى قاندىكويلەك دوسى قۇرمانبەك ساعىندىقوۆقا جازعان حاتىندا: «...قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى كەزەڭدەگى دامۋ جايى تۋرالى 20 بەتتەي ماقالا جازدىم. مۇحامەتجان كەڭەس شاقىردى. كوپتەگەن شارالار بەلگىلەنىپ وتىر، تاماشا دوكۋمەنت بولىپ شىقتى...» دەپ، قۋانىشىن جاسىرماي، كەلەشەككە ۇمىتپەن قارايدى.

مايداندا جۇرگەنىنە قاراماستان تۋعان تىلىنە قابىرعاسى قايىسىپ، قولىنا قالام العان باۋكەڭ ەلگە بارعانداعى كورگەن، بىلگەنىن جانە قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل جاعدايىن بايانداي وتىرىپ، انا ءتىلىنىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن ناقتى ۇسىنىستار جاسايدى. ول قازىرگى كۇننىڭ وزىندە ايتۋعا باتىلدىعىمىز جەتە بەرمەيتىن مىناداي ۇسىنىستار ايتادى:

«1935-36 -جىلدان باستاپ قازاق انا ءتىلى بۇرمالانا، بۇلدىرىلە بۇزىلا باستاعانىن ءسوزسىز ايقىن دالەلدەي وتىرىپ، وعان ايىپكەر، كىنالى، باستى گازەت، راديو، جازۋشى، كەڭسە قىزمەتكەرلەرىنە تاريحي قارعىس ايتىلىپ، بەتتەرىنە قارا كۇيە جاعىلىپ ايىپتانسىن. قازاقستاندا، قازاق ءتىلى زاڭنىڭ ادىلدىگى بويىنشا مەملەكەت ءتىلى بولىپ سانالىپ، ءوز ورنىنا - تورگە شىعارىپ وتىرعىزىلىپ، بۇرىنعى قالپىنا كەشىكپەي كەلتىرۋ شارالارى تەزدەن قولعا الىنىپ، ءتىل بۇزۋ ەجەلدەن كەلە جاتقان ەسكى اۋرۋعا اينالىپ بارا جاتقانىن ەسكەرىپ وتىرىپ، ءىس جۇزىنە قاتال توڭكەرىس تۇرىندە اسىرىلسىن. اياق استى، ەلەۋسىز بولىپ كەتكەن قازاقىلاندىرۋ ماسەلەسىن الدىمەن قازاقتاردىڭ وزدەرىن ءتىل جونىنەن تارتىپتەۋدەن باستاپ، بارلىق وكىمەت، كەڭسە، عىلىم، وقۋ، ءوندىرىس، ونەركاسىپ ورىندارىندا قايتادان ادىلدىكپەن كوتەرىلىپ، قولعا الىنسىن».

ارينە، باۋكەڭنىڭ مايداننان جازعان حاتتارى قازاق زيالىلارى مەن ويلى ازاماتتارعا ۇلكەن قوزعاۋ سالعانىمەن، كەڭەستىك باسشىلارعا ۇناي قويعان جوق. سوندىقتان مايداندا جۇرگەن كەزىنىڭ وزىندە «ۇلتشىل» اتانعان ونى اسكەري قىزمەتتەن بوساپ كەلگەندە بىردە-ءبىر مەكەمە قىزمەتكە المادى. باتىردى بىلاي باعىندىرا الماعان ماسكەۋ ەندى ونىڭ رۋحىن سىندىرۋدىڭ جاڭا ءتاسىلىن ويلاپ تاپتى. دەگەنمەن، قايسار تۇلعا قايتپادى. بۇل جولى ول قارۋدان بوساعان قولىنا قالام الدى. ەندىگى جەردە ونىڭ قالامى ءتىپتى ءقاۋىپتى قارۋعا اينالعان ەدى.

بۇرىنعى وتكەن مارعاسقا جىراۋلارداي تولعادى. ويىن بۇكپەسىز ايتىپ، اشىق جازدى. ۇلتى ءۇشىن ايانىپ قالمادى...

وسى رەتتە باۋكەڭنىڭ ماسكەۋدە 1971 -جىلى قىركۇيەك ايىندا وتكەن اسكەريلەردىڭ ءبىر باس قوسۋىنداعى سويلەگەن ءسوزىن ايتا كەتۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز. بۇل جيىندا گەنەرال- لەيتەنانت پوكىتين دەگەن بىرەۋ قازاقتاردى كەمسىتىپ، «كوشپەلىلەر اسكەرگە جارامايدى» دەگەن سياقتى دايەكسىز، نەگىزسىز سوزدەر ايتادى.

ويلانباي ايتىلعان وسپادارسىز ءسوز ارينە، سول ماجىلىسكە قاتىسىپ وتىرعان باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ نامىسىنا ءتيىپ، شىمبايىنا باتادى. الگىندەي سوزدەردەن كەيىن بايىز تاۋىپ وتىرا الماي، ءسوز سۇراپ مىنبەرگە كوتەرىلگەن باۋكەڭنىڭ ايتقان سوزدەرىنە قۇلاق تۇرەيىك: «ءبىزدىڭ حالىق - تامىرىن تەرەڭگە تارتقان كونە مادەنيەتتىڭ يەسى. ءبىزدىڭ ەل ءاۋ باستان سايگۇلىك باپتاپ، اتتىڭ قۇلاعىندا ويناعان شاباندوز حالىق. بۇعان تاريحي دەرەكتەر كۋالىك ەتە الادى.

الەكساندر ماكەدونسكييدىڭ اتتى اسكەرى ءالى ەردىڭ، ۇزەڭگىنىڭ نە ەكەنىن بىلمەي، جىلقىعا جايداق ءمىنىپ جۇرگەن كەزدە، ءبىزدىڭ ارعى تەگىمىز ساقتار ەردىڭ قاسىن ءبىلىپ، اتتى ابزەلدەپ مىنگەن. مىنە، وسىدان-اق كىمنىڭ كونەدەن بەرى جاۋىنگەر حالىق ەكەنى بەلگىلى بولادى. مەنىڭ سوزىمە كۇدىك كەلتىرەتىندەر بولسا، وندا بارىڭىز، مۇراعاتتى اقتارىڭىز. ەگەر مەنىڭ سوزىمدە جالعاندىق بولسا - دارعا اسىڭىزدار. راس، ءبىزدىڭ حالىق الاپات اپاتقا ۇشىرادى. ەسەڭگىرەپ قالعان ءبىزدىڭ حالىقتى الدەكىمدەر قولدان جابايى قىرعىزعا اينالدىردى. نادان ورىس كنيازدىگى ءبىزدى كەمسىتىپ «قىرعىز» دەپ اتادى. ال ءبىز - قازاقپىز! عاسىرلار بويى ءبىز ءوز- وزىمىزگە كەلە المادىق، ەس جيىپ، ەتەك جابا المادىق. كەسە-كولدەنەڭدى جايپاپ وتە شىققان موڭعول شاپقىنشىلىعى، ودان كەيىن قالماقتىڭ سالعان الەگى، ورىس وتارشىلدىعى، سوسىن قازان توڭكەرىسى ورنادى.. . اقىر اياعىندا ءبىز قازاق اتالىپ، قازاقستان دەگەن ەل بولدىق.

قازاقستان - بۇل ۇلى، بايتاق ەل. كوكجيەگى مەن شەتسىز- شەكسىز دالاسىنا كوز تالاتىن ونىڭ اۋماعى ءۇش ميلليون شارشى كيلومەتردى الىپ جاتىر. قازىرگى قازاق ەلىنىڭ حالىق سانى 13 ميلليون، ونىڭ شامامەن العاندا 6 ميلليونى جەردىڭ يەسى، بايىرعى ۇلت وكىلى - قازاقتار. ال، جالپى جەر شارىندا بارشا قازاقتىڭ سانى ون ميلليوننان اسىپ جىعىلادى.

قازاقتار يراندا، ءۇندىستاندا، ءتىپتى الجيردە دە ءومىر سۇرەدى. ءبىزدىڭ وزىندىك ۇلىقتاعان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز بار. تاريحي الاپات اپاتتارعا قاراماستان ءبىز حالىق رەتىندە ساقتالىپ قالدىق. ءبىز تۇرپان ويپاتىنان ەدىل وزەنىنە دەيىنگى ۇلان- عايىر ايماقتا ءوزىمىزدىڭ ءتىلىمىز بەن مادەنيەتىمىزدى ساقتاپ قالدىق. بۇل ايماقتى كۇن التى ساعاتتا اينالىپ وتەدى! ءبىزدىڭ حالقىمىز وسى ايماقتىڭ يەسى، قوجايىنى بولعان. ءقازىر دە وسى ايماقتىڭ يەسى قازاقتار. مەن جاڭا قازاقستاندا 13 ميلليون حالىق تۇرادى دەپ ايتتىم.

ونىڭ 5-6 ميلليونى قازاقتار ءوز وتانىندا، اتا جۇرتىندا ءومىر ءسۇرىپ وتىر، قالعانى شەتتەن كەلگەن كەلىمسەكتەر. ءبىراق، ءبىز ولاردى شەتتەتپەي، توزىمدىلىك كورسەتىپ وتىرمىز. مەن مۇنى باس شتابتىڭ پولكوۆنيگى رەتىندە رەسمي تۇردە مالىمدەيمىن. مەنىڭ سوزىمە كىمدە- كىم سەنىمسىزدىك تانىتار بولسا، بارىپ مۇراعاتتى اقتارسىن».

باۋكەڭ كوزى تىرىسىندە مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتبايەۆ، جۇماباي تاشەنوۆ، ءىلياس وماروۆ سىندى قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن قايسار دا قايراتكەر ۇلدارىمەن سىيلاسىپ ءوتتى. بۇل سىيلاستىق - «ەلىم» دەپ سوققان جۇرەكتەردىڭ ۇندەستىگىنەن تۋعان شىنايى سەزىم ەدى. ماسكەۋدىڭ قاھارىنان قايمىقپاي، سولاقاي ساياساتقا قارسى شىققانى ءۇشىن ورتالىقتان الاستاتىلعان جۇماباي تاشەنوۆتى قۇرمەتتەگەن باۋكەڭنىڭ وعان سىي-سىياپات جاساۋى - تاۋەلسىزدىكتىڭ ۇستىنى بولاتىن بۇگىنگى زيالى قاۋىمعا ۇلكەن وي سالسا كەرەك.

بۇقپانتايلاماي، ومىردەن وزعاننان كەيىن مايموڭكەلەمەي، باتىردىڭ باسىن بارىندا سىيلاۋ دەگەن وسى! ونىڭ ۇستىنە، مىنەزى ادۋىن باتىردىڭ بويىنداعى «مەن» سەزىمى «پەندەلىك ەگودان» ايىرىلىپ، «ۇلتتىق مەنگە» اينالىپ كەتكەن ەدى. باسقاشا ايتقاندا، باۋكەڭ «ءوزىم» دەپ وزەۋرەمەي، كەۋدەسىن كەرىپ، توسكە ۇرماي، ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن وتقا تۇسكەن ازاماتتارمەن ۇندەسىپ كەتەدى.

باۋىرجان جاستايىنان «مالىم - جانىمنىڭ، جانىم - ارىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن قاناتتى ءسوزدى قاعيدا ەتىپ، ساناسىنا بەرىك ءسىڭىرىپ ءوستى. سوندىقتان، «تىزە بۇگىپ، ءتىرى جۇرگەننەن، تىكە تۇرىپ، ولگەن ارتىق» دەگەن ءسوزدى ومىرلىك ۇستانىم رەتىندە قابىلداعان باۋكەڭ بۇعاۋلىق قامىتىن كيمەي ءوتتى.

ءتىپتى، باۋكەڭنىڭ «ستاندارتسىز، تەنتەك» بولىپ كورىنۋىنىڭ ءوزى - ونىڭ ستاندارتتى، جۇيەنى مويىنداماي وتكەنىنىڭ ءبىر بەلگىسى سياقتى. ول كىسىنىڭ مايداندا وت پەن وقتىڭ ورتاسىندا ءجۇرىپ جازعان:

«پويمي، موي حوروشيە،

«ۋلى» ەتو نە فورما.

نە رەدكوست،

«ۋلى» نە «يەۆ» ي نە «وۆ»،

«ۋلى» - ەتو سيمۆول نەپريمەريموستي» -

دەگەن جىر جولدارىندا قايتپاس قايسار مىنەز بەن ءورشىل رۋح اتويلاپ تۇر. سوندىقتان، «مەن ەشقاشاندا حالقىمنىڭ يگىلىگى ءۇشىن، بار مۇمكىندىگىنشە ەڭبەك ەتۋدەن ارتىق، ءوزىم ءۇشىن ەش نارسە ىستەمەدىم» - دەگەن باتىر بۇكىل عۇمىرىن حالقىنا ارناعان ەدى.

دارحان قىدىرالى

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى