سۋرەتكەردىڭ سوڭعى ساپارى: اڭىزى مەن اقيقاتى

None
None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات. « ۇلىلىق - جالعان دۇنيەنى مايعا شىلقىعان جالپاق تابانىمەن جالپاعىنان باسۋ ەمەس، ارتىڭا وشپەس ءىز قالدىرىپ، ارعىماققا مىنگەندەي اسىعىس زۋلاپ وتە شىعۋ. ياعني ءوز ءومىرىڭىزدى وقىس ءارى ادەمى اياقتاۋ». ورالحان بوكەي.

پورترەت

نازەركە جۇماباي

ورالحان دەسە، بىزگە وقشاۋ ءومىر ەلەستەيدى. ءيا، تەك ەلەستەيدى... سەبەبى، ءبىزدىڭ بۋىنعا ورالحانداي وعلاننىڭ دارا بولمىسىن، التايدىڭ وزىندەي اسقاق مىنەزىن، مۇزتاۋداي ماڭعاز، كەربۇعىداي كەربەز ءبىتىمىن كوزىمىزبەن كورۋ باقىتى بۇيىرماعان. ۇلگەرمەدىك...

جۇسىپبەك قورعاسبەك، جازۋشى:

- جاقتى، سۇيەكتى، تۇمسىقتى، تۇرپاتتى، ءبىراق اشاڭ. مۇرنىنىڭ ءۇستى قىر دوڭەس، ءبىراق ەتى جۇقا، بەت تەرىسى تالىس، ءبىراق قۇبالاۋ، ساۋساقتارى سالالى، ءبىراق جىڭىشكەلەۋ، سۇيرىكتەۋ. نۇرلى كوزدەرى ۇلكەن دە بولسا قيىقتاۋ، ماڭدايلى. ورتا بويلىدان ءبىر باس بيىك. ەگيپەتتىكتەر، ەجەلگى مىسىرلىقتارعا ۇقسامايدى. ول كىسى ناعىز التايلىق. ەجەلگى قورىمنان قازىپ الىپ، قايتا سومداعانداي، انتروپولوگ ءسال جەتىلدىرگەندەي.. .

بولجاۋ

1993 - جىلدىڭ سول ءبىر كوكتەمى... مامىر ايىنىڭ مامىراجاي كۇندەرىنىڭ بىرىندە قازاقستاندىق دەلەگاتسيا ءۇندىستانعا اتتانىپ كەتتى. ءبىر توپ قالامگەر تالاي سۋرەتكەردىڭ ارمانى بولعان ءتاج- ماحال تابالدىرىعىنا تابان تيگىزىپ ەدى... بۇل - مامىر ايىنىڭ 15 - جۇلدىزى، ساعات تاڭەرتەڭگى 11-12-لەردىڭ كەزى، كۇن سەنبى بولاتىن.

الپىسباي شىمىرباي، جازۋشى:

- ماحابباتتىڭ ماڭگىلىك اق كۇمبەزى - ۇلى ءتاج- ماحالدى كورىپ اسا تاڭ قالىپ، «بۇل ءوزى بۇكىل تۇركى ۇرپاعىنىڭ كەلىپ تاعزىم ەتەتىن قاسيەتتى ورنى ەكەن» دەگەن تەبىرەنىسى ءالى ەسىمدە. سوندا ءوزىن «مەن بابىردىڭ ۇرپاعىمىن!» - دەپ تانىستىرىپ، كوكىرەگىنە ەرەكشە ءبىر كۇي تولىپ ەدى.. .


جازۋشىنىڭ ءتاج- ماحالدى كورىپ ەرەكشە اسەرلەنگەنى سونشالىق، بۇل كۇيدەن ۇزاق ۋاقىت بويىنا ارىلا الماي جۇرگەن كورىنەدى. قاسيەت دەپ قاستەر تۇتقانى عوي، مۇناراعا كىرمەستەن بۇرىن، ور- اعاڭ ءتاج- ماحالدىڭ سىرتىندا تۇرىپ ساڭقىلداپ قۇران وقيدى. قاشان كورسە دە كەربۇعىداي كەربەز، پاڭ جۇرەتىن قالامگەردىڭ بۇرىن مۇنداي قىلىعىن كورمەگەن دوستارى تاڭىرقاي قاراعانى راس. كەيىن ءبىلدى، بۇل - سۋرەتكەردىڭ سۇلۋ جانىنىڭ ۇلىلىققا، كيەلى مەكەنگە عانا ەمەس، شەكسىز جاراتىلىستىڭ، قۇدىرەتى كۇشتى جاراتقاننىڭ الدىناداعى سوڭعى رەت باس ءيۋى، مويىنسۇنۋى بولىپتى.

ارىپتەستەرى ور- اعاڭنىڭ ءتاج- ماحالدان قايتقاندا كولىك ىشىندە ءان سالىپ، ەرەكشە كوڭىل كۇيمەن سونداي شاتتانىپ قايتقانىن ايتادى. اسىرەسە، دەليگە ورالىپ، «ءتاج- ماحال» قوناق ۇيىنە كەلگەندەگى جەدەلساتىنىڭ ىشىندە ورناتىلعان بابىردىڭ ءمۇسىنىنىڭ قاسىنا يىقتاسىپ تۇرىپ الىپ: «قالاي، ۇقسايمىن با؟» - دەپ، ءوزىن بابىر باباسىنا قاتتى ۇقساتقانى دا بار ەكەن. سونداي ءبىر شاتتانىس ۇستىندە: «مەن قايتا ورالعان بابىرمىن» دەسە، ەندى بىردە: «مەنىمەن اڭگىمەلەسىپ قالىڭدار، ەرتەڭ مەنىڭ اڭگىمەمدى ىزدەيتىن بولاسىڭدار» دەپتى ور- اعاڭ. سەزىمتال جۇرەكتىڭ جەر بەتىندە جاسار ساناۋلى عانا ءساتىنىڭ قالعانىن سەزىنگەندىگى شىعار، ساپارلاس بولعان ارىپتەستەرىنە ازىلمەن بولسا دا سان سىردى سەزدىرىپ كەتىپتى.

نۇرتورە ءجۇسىپ، جۋرناليست:

- اگرادا ءسال ايالداعان تۇس بولدى. ماشينەگە وتىرا بەرگەندە ويدا جوق اڭگىمەنى قوزعادى: «مەن تۋرالى ەرتەڭ ەستەلىك جازاسىڭدار عوي، قازىر «مەن بار، مۇحاڭ بار» دەپ جازىپ جاتىر عوي... - دەپ اياعىن ازىلگە بۇرىپ جىبەردى. سول ساتتە ءمان بەرگەنىم جوق بۇل سوزگە. جەكسەنبىدە دەليگە جەتىپ، تۇندە «جاقسى» دەسىپ، ەرتەسىنە ۇيقىسىنان ويانباي قالعان ور- اعاڭدى كورگەندە... ءبارى دە كورگەن تۇستەي بولدى عوي...

جالپى ءدىني تۇرعىدان دا، ميستيكالىق تۇرعىدان دا ادام ءوزىنىڭ ءولىمىن سەزىپ، سونىسىن ايتار سوزىمەن، ىستەر قيمىلىمەن اينالاسىنا الدىن- الا سەزدىرىپ كەتەدى دەيدى. ور- اعاڭنىڭ ومىرىندە دە ونداي ساتتەر كوپ بولعان. ءتىپتى، كوزىنىڭ تىرىسىندە- اق، ءوزىنىڭ ءولىمىن، قالاي جەرلەۋ جايىن تاپسىرىپ كەتكەن كورىنەدى.

جۇسىپبەك قورعاسبەك ، جازۋشى:

- ءبىر ءسوزى ويىمدا ەرەكشە قالىپتى. بۇگىنگە دەيىن تۇسىنبەيمىن، كوكەيىمنەن، كوڭىلىمنەن كەتپەيدى: «مەن ولسەم، مەنى جارماي- اق، تاپىشتەپ تەكسەرمەي- اق، ءىش- قۇرىلىسىمدا نە بار، نە جوق دەمەي- اق، قارا جەردىڭ قوينىنا تازا قالپىمدا، ءتانىمدى بۇلدىرمەي بەرسە جاقسى بولار ەدى...» دەگەن ءسوزدى بىرنەشە رەت ايتىپ قالدى. ونىڭ نە ءۇشىن ايتىلعانىن مەن ءالى تۇسىنبەي كەلەمىن، ءبىراق، كوڭىلىمدە ءجۇر.. .

قازا

«سول ساپاردىڭ الدىندا ونى تۇركياعا باراتىن دەلەگاتسيانىڭ باسشىسى ەتىپ سايلاعاندا: «جوق، مەن ءۇندىستانعا بارىپ كەلەيىن» دەپ بولماپ ەدى...». كۇپتى كوڭىلمەن كۇرسىنە دەم الىپ، وراعاڭنىڭ ءۇندىستانعا اتتانار ءساتىن كوز الدىنان وتكىزگەن زامانداسى، تۇستاسى - اقىن ءجۇرسىن ەرماننىڭ وسى ءبىر ءسوزىن الپىسباي شىمىرباي ءوز ەستەلىگىندە: «جولعا شىعاردان ءبىر كۇن بۇرىن اقپارات مينيسترلىگىندەگى ساپار الدىنداعى اڭگىمەگە جۇمىسى اسا قاۋىرت بولدى ما ەكەن، ور- اعاڭ كەلە الماي، ەرتەسىنە ءتۇس الەتىنە اۋەجايعا ءوزىنىڭ ابدەن جولسوقتى بولعان قارا قايىستى كونە سومكەسىن كوتەرىپ كەلگەن- ءدى (داريعا- اي، وندا كىم بىلگەن، وسى كونبىس، كونەتوز قارا سومكەنىڭ ەگەسىز، يەسىز قايتاتىنىن؟ !.) ...

«تاڭەرتەڭنەن وسى جولعا ۇيدەن بىردەن دايىندالىپ شىعىپ ەدىم» دەگەنى دە ەسىمىزدە... ويپىرىم- اي، اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا، ساپىرىلىستا قايتا ۇيگە باس سۇعىپ، بالالارىن دا قۇشىرلانا قايتا ءسۇيىپ، يىسكەپ شىعۋعا مۇرشاسى بولماعانى- اۋ... جاي ۇيقىدان ماڭگىلىككە كوز جۇمعان ور- اعاڭنىڭ سول ساپاردان كونەتوز، كونەتوز بولسا دا، مىڭ- سان باعالى سۋ جاڭا سومكەگە تەڭ تۇرمايتىن جول سومكەسىن تولەگەننىڭ اق بوز اتىنداي بوس الىپ قايتامىز دەپ ويلاپ پا ەدىك؟!» - دەپ ەسىنە الدى.

10- مامىر، 1993 -جىل.

عاليا بوكەي قىزى، قالامگەردىڭ قارىنداسى:

- جولساپارعا كەتەرىندە ۇنەمى ۇيدەن اتتاناتىن. ءبىراق، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، وسى سوڭعى ءۇندى ەلىنە باراتىن ساپارىندا ۇيدەن ەمەس، جۇمىستان كەتتى. ماعان تەلەفون سوعىپ، «مەن كەلگەنشە بالالارعا ءسۇت اپارىپ بەرىپ تۇر، مەن قازىر كەتەمىن» دەدى. «ۇيگە بارمايسىڭ با، جۇمىستا نەگە وتىرسىڭ؟» دەپ ەدىم، «جۇمىس كوپ، ۋاقىتىم جەتىسپەگەندىكتەن جولعا جينالىپ ءبىر- اق كەلگەم. ءبىر نارسەمدى ۇمىتىپ كەتىپپىن، قايتا قايىرىلمايمىن ۇيگە، ساۋ بول، ۇزاق بولمايمىن، تەز ورالامىن» دەپ تۇتقانى قويا سالدى. ودان كەيىن بىزگە ەشقاشان قوڭىراۋ سوقپادى... ال ءوزى ءسۇت تاسىپ اكەپ بەرەتىن قوس قۇلىنى بۇگىندە ەر جەتىپ، ات جالىن ۇستاپ، ۇرپاق ءوربىتىپ، اتا- اناسىنا قامقور بولاتىن جاسقا جەتىپ وتىر. ءبىراق، امال قانشا، اللا اعامدى ول كۇندى كورۋگە جەتكىزبەدى...

ارداق بوكەيەۆا، جازۋشىنىڭ جارى:

- ءۇندىستانعا اياق استىنان جينالدى عوي. الدىندا تۇركياعا بارماقشى بولىپ دايىندالىپ جۇرگەن. تۇركياعا بارىپ كەلگەن سوڭ، قىزىمىز ايجاندى گەرمانياعا ەمدەتۋگە اپارماق بولاتىن. سول كەزدە ايجاننىڭ بۇيرەگى قاتتى اۋىرىپ، بار ۋايىمىمىز «قالاي ەمدەتەمىز، قالاي امان الىپ قالامىز» دەگەن ويدىڭ توڭىرەگىندە ەدى. قۇدايدان كۇندىز- ءتۇنى ساۋىعىپ كەتۋىن تىلەيتىن. «مەنى الساڭ ال، ايجانىمدى امان قالدىرا گور» دەپ قۇدايعا جالبارىنعانىن ەستىگەندە، ەت جۇرەگىم ەزىلەتىن. دارىگەرلەر گەرمانياداعى بۇيرەك اۋرۋىن ەمدەيتىن ۇلكەن ورتالىققا اپاراتىن بولساق قانا ءۇمىت بارىن قاداپ ايتا بەردى. سوندىقتان دا ورالحاننىڭ ويى قالايدا ايجاندى سول ورتالىققا اپارىپ ەمدەۋگە مۇلدەم اۋىپ قالعان بولاتىن.

ءبىراق، اياق استىنان 10- مامىر كۇنى ءۇندىستانعا ۇشاتىن بولدى. ەكەۋمىز تەڭەرتەڭگىسىن ۇيدە قوشتاستىق. ورالحان بەتىمنەن ءسۇيدى. بالالارىن ءبىراز ەمىرەندى. مەن ازىلدەپ: «بايقا، ينديانكالارمەن ماحاببات قۇرىپ كەتپە» دەدىم. ول دا جايراڭداي كۇلىپ: «سەن دە بايقا، مەن جوقتا قىدىرۋشى بولما» دەدى. ءسويتىپ، ادەتىمىزشە ازىلدەي قوشتاسىپ، پاپامىزدى الىس جولعا شىعارىپ سالدىق. ارادا ەكى- ءۇش مينۋت وتەر- وتپەستەن ەسىك قوڭىراۋى شىلدىر ەتە قالدى. ەسىكتى اشسام ورالحانىم تۇر.

«ءۇندى مۇحيتىنا سۋعا تۇسكەندە كيەتىن كيىمىمدى الماپپىن عوي» دەيدى. مەن رەنجىپ: «كىرمە، كىرمە، قازىر اكەلىپ بەرەمىن، سوعان بولا نەسىنە ورالدىڭ؟» دەپ جۇگىرىپ كەتتىم. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە - ۇزاق جولعا بارا جاتقاندا ۇيگە ەكىنشى رەت قايتىپ كەلۋ جامان ىرىم. ورىستار: «قايتىپ كەلمە، جولىڭ بولمايدى» دەيدى. ءبىراق، مۇنى ەشقانداي دا جاماندىققا جورىعان جوقپىن. ورالحان شىعىپ كەتكەن سوڭ، تەرەزەنىڭ الدىنا باردىم. ماشينانىڭ رولىندە ماحامبەت وتىر. ورالحان ارتقى ورىندىققا بارىپ جايعاستى. بىزبەن قولىن بۇلعاپ قوشتاستى... ماڭگىلىككە قوشتاسىپ تۇرعانىمىزدى ءتىپتى سەزبەپپىز دە ...

كوڭىل

جازۋشىنىڭ ساپار بارىسىنداعى كوڭىل- كۇيىن ءۇندى ەلىنە بىرگە بارعان ارىپتەس ءىنىسى نۇرتورە ءجۇسىپ بىلاي ەسكە الادى:

- ءۇندى ەلىندە وراعاڭ كەرەمەت ءبىر اسەردە ءجۇردى. رەسمي جيىنداردا تاۋەلسىزدىگىن ەندى عانا العان ەلىمىز جايلى اڭگىمەلەپ، جۇرت الدىندا ەلدىك ماسەلەلەردى كوتەردى. ۇندىلەر مەن قازاق حالقىنىڭ ءبىر- بىرىمەن تابيعي ۇقساستىعىن ءسوز ەتىپ، ولارعا قازاقتىڭ سازسىرنايىن تارتۋ ەتكەنى دە ەسىمدە. كەشكە تەاترعا، ءارتۇرلى كەشتەرگە بارىپ تۇردىق. سوندا ءبىر قويىلىمنىڭ مۋزىكاسىنان اسەر العانى سونشالىق، وراعاڭ ديكتوفونىنا الگى اۋەندى جازىپ الدى.

«جەلتوقسان وقيعاسى جايلى حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرەتىن ءبىر پەسا جازسام با دەپ ءجۇرمىن. مىنا مۋزىكا كەرەمەت ەكەن» دەپ بالاشا قۋانعان ەدى. 1993 -جىل نارىق قىسىپ، قازاق اۋىلدارىنىڭ جاعدايى ناشارلاپ جاتقان كەز بولاتىن. سول ساپاردا ور- اعاڭ: «وسىدان قازاق اۋىلدارىنىڭ جاعدايىن ەلگە بارعان سوڭ پرەمەر- مينيستر سەرگەي تەرەشەنكوعا ارنايى بارىپ جەتكىزەم. ۇكىمەتتىڭ اۋىل حالقىنا مويىن بۇرۋىنا باعىتتالعان ناقتى ۇسىنىستاردى ءتۇرتىپ قويدىم»، - دەگەن. سول كەزدەگى قازاق ۇكىمەتىنىڭ ءىس- ارەكەتى جايىندا دا كوپتەگەن باتىل- باتىل ويلار ايتتى. ۇلتتىق، ەلدىك، مەملەكەتتىك ماسەلەلەرگە كوبىرەك توقتالىپ ءجۇردى. سونىمەن قاتار ساپار بارىسىندا فوتواپپاراتىمەن ەستە قالارلىق جەرلەردى سۋرەتكە تارتىپ ءجۇردى.

تاعى بىردە «قاپ، كوشەدە بۇرالىپ جاتقان ادامدى تۇسىرە المادىم- اۋ» دەپ قوياتىن. قولى قالت ەتكەن سايىن اڭگىمە شەرتتى. ەركىن قىدىر ەكەۋمىزگە ءوز ومىرىنەن كوپ نارسە ايتتى. جازعان دۇنيەلەرى تۋرالى، كەيبىر اڭگىمەلەرى جايلى ەگجەي- تەگجەيلى ءسوز قوزعاپ، كوپ اشىلدى. ءبىز ور- اعاڭدى وسىنشا اشىلادى عوي دەپ كۇتپەگەن ەدىك. ءار اڭگىمەسىن قىزىعىپ، قۇمارتىپ تىڭداي بەردىك. «بۇنىسى نە ەكەن؟» دەگەنىمىز جوق. ۇندىلەردىڭ تاعامدارى قىشقىلداۋ، اشىلاۋ ەكەن. وراعاڭ تاماقتان تارتىنىپ ءجۇردى. سول كۇنى كەشتە ءبىر قوعامدىق قوردىڭ قابىلداۋىندا بولدىق. قازاق- ءۇندى بايلانىستارىن دامىتۋ تۋرالى ايتىپ، سول كەشتە جاقسى سويلەدى. كەزدەسۋدەن كەشتەۋ - تۇنگى ون ەكىدەن كەيىن ورالدىق. كۇندە كەشكىلىك ءبارىمىز باس قوسىپ، اڭگىمە ايتاتىنبىز. ءبىراق، بۇل جولى ۋاقىتتىڭ كەش بولىپ كەتۋى سالدارىنان، ءبارىمىز كەلە سالا ءتاج- ماحال قوناقۇيىنىڭ 11-قاباتىنداعى بولمەلەرىمىزگە تارقاستىق. وراعاڭمەن اقتىق رەت وسىلاي قوشتاسىپپىز.

.. .بۇل - 1993 - جىلدىڭ 16 - مامىرى بولاتىن. كۇن - جەكسەنبى. سۋرەتكەردىڭ سوڭعى ءتۇنى.. .

ەرتەڭىندە ...

مامىر. تاڭەرتەڭ. اپتا كۇنى دۇيسەنبى. ساعات: 9:00.

- كۇندەگى ادەتىمىزشە ساعات توعىزدا تاڭعى اسقا جينالدىق. كۇندە ەرتە تۇرىپ الىپ، ءبىزدى ءدامحانادا كۇتىپ وتىراتىن وراعاڭدى بۇل جولى كورە المادىق. «اپىر- اي، ۇيىقتاپ قالدى ما ەكەن؟ - دەپ، نومىرىنە تەلەفون سوقساق، تۇتقانى كوتەرمەدى. بارىپ ءوزى تۇراقتاعان 1111- بولمەنىڭ ەسىگىن قاقتىق، اشپادى. سودان ءبارىمىز الاڭداپ، قوناق ءۇي قىزمەتكەرلەرىن شاقىرىپ، ەسىكتى اشقانىمىزدا، وراعاڭ ءجۇرىپ كەتكەن ەكەن، - دەپ جالعادى اڭگىمەسىن جۋرناليست اعامىز.

بۇل كەزدە ساعات ءتىلى 09 ساعات 45 مينۋتتى سوققان بولاتىن.

ءبىراق، جۇزىندە قينالىس جوق، ۇيىقتاپ جاتقانداي بالبىراپ، ريزا كەيىپتە جاتتى دەپ سۋرەتتەيدى ور- اعاڭنىڭ جانسىز بەينەسىن كورگەن ساپارلاستارى. سابىرلى كۇيدە ءجۇرىپ كەتە بارىپتى. اينالاسىنىڭ ءبارى تاپ- تۇيناقتاي جيناۋلى، تەك ۇستەلىنىڭ ۇستىندە جارتىلاي تارتىلعان تەمەكىنىڭ تۇقىلى قالىپتى. ارادا ءبىرشاما ۋاقىت وتكەندە دارىگەرلەر كەلىپ، «وبشيرنىي ينفاركت» دەپ دياگنوز قويادى دا، مۇردەسىن دەلي قالاسىنىڭ ءمايىتحاناسىنا الىپ كەتەدى.

... سۋىت حاباردى ەستىگەن 17- مامىردىڭ كەشىندە جولباسشىلارىنان قاپىدا ماڭگىلىككە كوز جازىپ قالعان قازاقستاندىق دەلەگاتسيا مۇشەلەرى ور- اعاڭنىڭ اقتىق دەمى ۇزىلگەن سول «ءتاج- ماحال» قوناقۇيىنىڭ 12 - قاباتىنداعى مەيمانحاناسىندا وتىرىپ، الىپ شاھارعا بيىكتەن كوز سالىپ، ۇزدىكسىز توپەلەپ تۇرعان جاۋىنمەن بىرگە ەگىلىپ وتىردى.

تابيعاتتىڭ بۇل دا ءبىر تىلسىمى شىعار، تەك جاز ايىندا عانا جاۋاتىن اق جاڭبىر، سول جىلى مامىردا ۇزدىكسىز جاۋادى. قازاقتىڭ قايعىسىنا ورتاقتاسىپ، تابيعات تا تالانتىن جوقتاپ ۇزاق جىلادى. ءبىراق، ور- اعاڭ ورالمادى، 12-قاباتتاعى ءوزى ۇنەمى وتىرىپ تاماقتاناتىن، ءازىل ايتىپ اينالاسىن كۇلكىگە كومەتىن مەيرامحاناداعى سول از عانا ۋاقىتتا كوز ۇيرەنىپ ۇلگەرگەن ورنى ويسىراپ بوس تۇردى.. .

ىزدەۋ

... ورالحان دەسە، بىزگە وقشاۋ ءولىم ەلەستەيدى. قىرانشا قالىقتاپ، زەڭگىر كوكپەن تالاسىپ، بۇلتقا نايزاداي شانشىلعان، شىڭىن قاسات قار اقسىرەۋ كىرەۋكەسىمەن قاساتتاپ تاستاعان مۇزتاۋىنىڭ شىڭىندا كەربۇعىداي كەربەز قالپىندا ءوز بيىگىنەن تيتتەي دە تومەندەمەگەن ناعىز قىراننىڭ ءور ءولىمى...

ادەتتە، ادام قاسىڭدا، كۇندە كوز الدىڭدا جۇرگەندىكتەن بە، ءبىر- ءبىرىنىڭ قادىرىن، باعاسىن تۇسىنە بەرمەيدى. ەرتەڭ كوزدەن عايىپ بولىپ، جانىڭنان ماڭگىلىككە جىراقتاعان كەزدە ءاربىر سوزىنە ءمان بەرىپ، وي توركىنىن ءتۇسىنىپ، «اھ» ۇرادى. بۇل - جەر باسىپ جۇرگەن ءار پەندەنىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ادەتى. ايتپەسە، «جىگىتتەر، وسى ءبىز شال بولمايتىن شىعارمىز...» دەپ قۇرداستارى، دوس- جاراندارى اراسىندا قالجىڭداپ ايتا سالار ءازىلى قالامگەر ومىرىندە اينا- قاتەسىز قايتالانار دەپ كىم ويلاعان؟ الدە، اللا تاعالا اۋزىنا ادەيى سالدى ما ەكەن؟ ءبىراق، ءدال سول كەزدە ول ءسوزدىڭ پارقىنا ەشكىم بارمادى. سەبەبى، كوز الدىلارىندا جايراڭداپ، جالىنداپ جۇرگەن ازاماتتىڭ ايدىڭ، كۇننىڭ امانىندا ساپارىنان ورالماي قالادى دەپ ەشكىم دە ويلامادى. ونداي ويعا دارا دارىنىن قيمادى دا. كەيىن.. . كەيىن ءبارى دە وتكەن شاقتىڭ ۇلەسىنە تيگەن كەزدە، ادامدار ايتقان ءار سوزىنەن ءمان ىزدەپ، سوڭعى كەزدەسۋ، تىلدەسۋلەرىن ەسىنە ءجيى الىپ جاتادى. «سوڭعى» دەگەن ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن دە، سۇرقيالىعىن دا ءدال سول كەزدە ۇعىنادى.

وسى جەردە ورالحان بوكەيدىڭ بەلگىلى جازۋشى شەرحان مۇرتازانىڭ 60 جىلدىق مەرەيتويىندا ايتقان: « ... مەن كەيدە تۋعان ايىمىز بەن كۇنىمىزدىڭ دە (28- قىركۇيەك) ءدال كەلۋىن ىرىمداپ، جاقسىلىقتىڭ نىشانىنا بالايمىن. مىنە، ءسىز 60 دەگەن اسۋعا شىقتىڭىز، تومەنگە قاراڭىزشى، اعا، مەن كورىنەم بە ەكەن؟.. « - دەگەن ويى ورالادى ساعىنىش تۇنعان سانامىزعا. ول - 1992 -جىلدىڭ كۇزى بولاتىن. ءبىراق بۇل كەزدە دە ەشبىر جان سۋرەتكەردىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كۇزىمەن قيماي قوشتاسىپ تۇرعانىن سەزبەگەن ەدى...

كەيىن ورالحان اعامىز ورالماس ساپارعا اتتانعاننان كەيىن وسى ءبىر سۇراپىل ءسوزىن وي ەلەگىنەن وتكىزىپ، ەسىنە العان شەرحان مۇرتازا: «سوڭعى سويلەم... سۇراپىل سۇمدىق سۇراق. تومەنگە قارايمىن، ەندى ورالحان كورىنبەيدى. «شولپانداي تاڭ الدىندا تۋىپ- باتتى» - دەپ، ومىردە قياناتقا قيماعان تىلەۋلەس ءىنىسىن اجالدىڭ اجداھا ارانىنا قيا الماي، وزەگىن وكىنىش كەرنەپ، ەگىلە وتىرىپ ەسىنە العان ەدى. مۇنداي وكىنىش - ورالحانىنىڭ ەندى قايتىپ ورالمايتىنىن سەزبەي قالعان تۋعان- تۋىس، دوس- جاران، ارىپتەستەر كوكىرەگىندە دە مۇڭ بولىپ كەپتەلىپ قالىپ ەدى سول كوكتەمدە...

ورالۋ

ءۇندىستاننان قالامگەردىڭ تابىتقا سالىنعان مۇردەسىن جەتكىزگەن ۇشاق 19 - مامىر كۇنى ساعات تاڭعى 05: 00-دە الماتى اۋەجايىنا كەلىپ قونادى.

جازۋشىلار وداعى اتالاتىن قاسيەتتى قارا شاڭىراقتى قايىستىرىپ كەتكەن قالامگەردىڭ قازاسى مەن جەر قوينىنا تاپسىرىلعانعا دەيىنگى بارلىق جايتتىڭ باسى- قاسىندا ءجۇرىپ، كۋاسى بولعان ساتيريك اقىن، «قازاق ادەبيەتى» گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى ەركىن جاپپاس ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، وداق ەلشىلىكتىڭ ادامدارىنا بۇل ورنى تولماس قازانىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىلۋى قاجەت ەكەندىگىن ايتىپ، تەلەفونمەن تىكەلەي سول كەزدەگى ورتالىق كوميتەتكە قوڭىراۋ سوعىپ، ەلشىلىلىك ارقىلى ماسكەۋگە، ماسكەۋ ارقىلى ءۇندىستانعا حابار جىبەرىلەدى. ءۇندىستانداعىلار بۇل جاقتاعى ەلشىلىكپەن بايلانىسىپ، ارنايى شتاب قۇرىلادى. شتابتىڭ ءتوراعاسى بولىپ سول كەزەڭدە ءمينيستردىڭ ورىنباسارى بولعان الىبەك اسقاروۆ سايلانادى. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ۇجىمى اۋەجايدان حابار كەلگەنشە كۇنى- ءتۇنى كەزەكشىلىكتە بولادى. ءسويتىپ، 1993 -جىلدىڭ 19 - مامىرىندا تاڭ اتار- اتپاستان اتامەكەنىنە جەتكىزىلگەن جازۋشىنىڭ جانسىز دەنەسىن قالداربەك نايمانبايەۆ، ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆ، ەركىن جاپپاس ۇلى اعالارىمىز باستاعان ۇلكەن توپ اۋەجايدان ەگىلە ءجۇرىپ قارسى الادى.

ارادا ەكى كۇن وتكەندە، 21 - مامىردىڭ تاڭىندا حالقى سۇيىكتى قالامگەرىمەن ع. مۇسىرەپوۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك اكادەميالىق بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر تەاترىنىڭ عيماراتىندا قوشتاسۋ ءراسىمىن جاساپ، اقتىق ساپارعا قيماي شىعارىپ سالادى. ءۇندىستاندا ۇزىلگەن ەسىل عۇمىر سان قۇپياسى اشىلماستان، جۇمباق كۇيىندە اتامەكەنىنە جەتكىزىلىپ، قاسيەتتى جۇمادا جەر قوينىنا تاپسىرىلادى.

ساعىنىش

قانداي سىر بولسا دا قالامگەردىڭ ءوزىنىڭ ىشىندە، قۇپياسى اشىلماي ارعى دۇنيەگە بىرگە كەتتى. «تەڭىز تەرەڭ ەمەس، ادامنىڭ جانى تەرەڭ» دەيدى ماعجان اقىن. ول قۇپيانى قانشا اشۋعا تالپىنعانىمىزبەن، ءبارىبىر تۇڭعيىعىنان ءوتىپ، تۇبىنە جەتە المايمىز. ول مۇمكىن دە ەمەس. ءبىر انىعى - جازۋشى جۇرەگىن، جان دۇنيەسىن سارقىلماس ۇلى ساعىنىشتىڭ دەندەگەنى. الايدا، سول ساعىنىشى دا جۇرەك تۇكپىرىندە، ەشبىر جانعا جاريا ەتىلمەي ءوزى ۇنەمى ايتاتىن جالعىزدىعىنا سەرىك بولىپ، جەر قوينىنا قۇپيا كۇيىندە ەنىپ تىنىپتى. ومىرىنەن قايتارىنان ءبىراز بۇرىن جۇسىپبەك اعامىزدىڭ اۋىلىنا جازۋشىنىڭ اناسىنا سالەم بەرە بارعاندا، اق جاۋلىقتى بايبىشەنى قۇشاقتاپ تۇرىپ، كوكىرەگىن ءبىر ەرەكەشە تولقىنىس بيلەپ: «اۋىلدى ساعىندىم» دەپ كوزىنە جاس العانى بار ەكەن.

«سوندا مەن ورالحان بوكەيدىڭ الدەنەنى ساعىنىپ جۇرگەنىن بايقادىم. كەۋدەسى تولا ارمان سياقتى، كەۋدەسى تولا ساعىنىش سياقتى كورىنەتىن ماعان. وسى كەزدە، ودان كەيىن دە وراعاڭنىڭ جان دۇنيەسىن ءبىر سارقىلماس ساعىنىشتىڭ كەرنەپ الىپ، جانىنا مازا بەرمەي جۇرگەنى، ءوزى اشىپ ايتپاسا دا، مۇڭ تولى جانارى مەن تۇڭعيىق ويدىڭ شىڭىراۋىنا سۇڭگىپ كەتىپ، سودان شىعا الماي تەرەڭ دەم الار كۇرسىنىسىنەن ايقىن سەزىلەر ەدى. ءاپ ساتتە قۋانىپ وتىرىپ، ءاپ ساتتە مۇڭايا سالاتىن. ءبىراق، سول ساعىنىشى جۇمباق كۇيىندە وزىمەن بىرگە كەتتى...» - دەيدى جۇسىپبەك قورعاسبەك.

ماحاببات

ءيا، ول ساعىنىش سوڭعى جازىپ كەتكەن تۋىندىسى - «اتاۋ- كەرەدەگى» كەيىپكەرلەر تاعاننىڭ دا، نۇركە كەمپىردىڭ دە، اينانىڭ دا، ءتىپتى، قاتىن وزەنىنىڭ ارعى بەتىنەن كورىنەر قىزىل جەلەكتى بويجەتكەنگە دەگەن ىڭكارلىگىمەن ەرىكتىڭ دە كوكىرەگىن كەرنەپ ەدى. ءبىراق، شىعارماداعى جاندى ءبىر ساتكە دە بايىز تاپتىرماس ساعىنىش، استە، پوۆەست كەيىپكەرلەرىنىڭ ەمەس، سولاردىڭ كوڭىل- كۇيىمەن بەرىلگەن ور- اعاڭنىڭ ءوز ساعىنىشى ەدى... ەرىكتى وزەننىڭ ارعى بەتىنە شاقىرىپ، سوڭىندا الىپ تىنعان جەلەكتى بويجەتكەننىڭ ەلەسى، ايمان بولىپ قالامگەردى دە ەندى جۇپتارى ەشقاشان جازىلماس، ارالارى اجىراماس جۇماقتىڭ تورىنە شاقىرعان شىعار. ومىرگە ىڭكار ور- اعاڭ ارعى دۇنيەگە وسى ءبىر سارقىلماس سەزىمى ءۇشىن دە اسىعىس اتتانعان بولار.. .

دوستارىنىڭ اراسىندا «شىركىن، ورالحان مەن ايماننىڭ ماحابباتى» دەگەن اڭىزعا بەرگىسىز ەستەلىكتەر كوپ ايتىلادى. باسىنا تۇسكەن كوپ قايعىنىڭ ىشىندە، اسىرەسە، العاشقى قوساعى ايمان اپايدىڭ ءولىمى قالامگەردى قاتتى كۇيرەتىپ كەتىپ ەدى. ءبىر پەرزەنتكە زار بولىپ، تالاي جىل جالعىزدىقتىڭ ۋىن ءىشىپ كەلگەن سۋرەتكەرگە سۇيگەن جارىنان ايىرىلۋ وڭاي تيمەگەنى انىق. ونسىز دا جابىرقاۋ جانىن ودان ءارى جالعىزسىراتتى. ءبىراق، جاراتقاننىڭ شەكسىز مەيىرىمىنىڭ ارقاسىندا ەكىنشى جارى ارداقتان ايحان، ايجان ەسىمدى قوس پەرزەنت ءسۇيدى. نە تىلسىم ەكەنى حاقتىڭ وزىنە ايان. دەسەك تە، كەيدە بالالارىن امان- ەسەن اياقتاندىرىپ، جىلدار بويى تىلەگەن ارمانىنا جەتكەن سوڭ، ارادا تۋرا بەس جىل وتكەندە، ماڭگىلىك ماحابباتى ايمان دۇنيەدەن وتكەن تۋرا سول كوكتەمدە ماحاببات مۇناراسى - ءتاج- ماحالدان سۇيگەن جارعا دەگەن ساعىنىشىن ارقالاپ ماڭگىلىك مەكەنىنە اتتانعانداي بولىپ تا كورىنەدى. سول ساعىنىش تا الىپ تىنعان بولار الىپ جۇرەكتى... الدە، التايدىڭ التى اي قىسىنا قاسقايىپ قارسى تۇرعان جۇرەك، ءۇندىنىڭ 50 گرادۋس اپتابىنا شىداماي كەنەتتەن توقتادى ما ەكەن؟ قالاي دەسەك تە، بۇل جۇمباق تا تىلسىم ءولىمنىڭ سىرى تەك ءبىر اللاعا عانا ايان.

امانات

قالامگەر سوڭعى جازعان دراماتۋرگيالىق شىعارماسى - «شىڭعىسحان» پەساسىن ءۇندىستان ساپارىنا جۇرەرىنەن ءبىر كۇن بۇرىن بەلگىلى رەجيسسەر نۇرقانات جاقىپبايعا امانات ەتىپ تابىستاپ كەتكەنىن كوپشىلىك قاۋىم بىلە بەرمەيدى. ابزال اعانىڭ سوڭعى ارمانى مەن سوڭعى اماناتىن بىلگىمىز كەلىپ، نۇرقانات اعايدان وراعاڭمەن سوڭعى كەزدسەۋىنەن سىر شەرتۋىن سۇراعان ەدىك.

- 1993 -جىلدىڭ 8 - مامىرى... «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ رەداكسياسىنا ورەكەڭە كەلدىم. بارىپ ەسىكتى اقىرىن اشىپ قاراسام، توردە وتىر ەكەن. قۇشاعىن ايقارا اشىپ، قۋانا قارسى الدى. «ءبىر رەجيسسەردىڭ ىزدەپ كەلەتىنىن ءبىلىپ ەدىم» دەپ قۋانىپ كەتتى. ءوزى دە نە ءۇشىن كەلگەنىمدى سەزىپ وتىر ەكەن، ەكەۋمىز «اتاۋ- كەرە» جايىن اقىلداستىق. «سەن پەسانى قويا تۇر، الدىمەن كينو تۇسىرەيىكشى» دەدى. سويتسەم، ورەكەڭ بۇل پوۆەست جەلىسىمەن كينو تۇسىرىلسە دەپ ويلايدى ەكەن.

«ورەكە، كينو ەمەس، كينودان بۇرىن پەسا جاسايىق. مەن تەاتر رەجيسسەرىمىن عوي دەپ ەدىم، ول كىسى دەگەنىنەن قايتپادى. سوڭىندا كينونى دا، سپەكتاكلدى دە ساحنالايتىن بولىپ كەلىستىك. ءبىراق، ءدال سول ۋاقىتتا ءۇندىستانعا ىسساپارمەن كەتىپ بارا جاتۋى سالدارىنان ۋاقىتى قاربالاس ەكەن. «مەن دەليگە جول ءجۇرىپ بارا جاتىرمىن، ون شاقتى كۇننەن كەيىن ورالامىن. ساپاردان كەلگەن سوڭ ءبىر اپتانىڭ ىشىندە تەاترعا پەسا جازىپ بەرەمىن» دەپ ۋادەسىن بەردى. كينو جايىن، سسەنارييدىڭ بارلىعىن سپەكتاكلدەن كەيىن اقىلداسىپ، تۇسىرەتىن بولىپ كەلىستىك. ءبىراق امال قانشا، سول ساپارىنان ورالحان ورالمادى... كەيىن «اتاۋ- كەرەنى» ساحنالادىم. ءبىراق، ءبىر وكىنىش - ءوزى سونشا ارمانداعان «اتاۋ- كەرەسىن» ورەكەڭنىڭ ءوزى ساحنادان كورە الماۋى بولدى. كەيدە ۇزاق دايىندالىپ، سان مارتە قايتالاپ وقىپ، جۇرەكسىنىپ ءجۇرىپ الماي، «اتاۋ- كەرەمەن» العاش تانىسا سالىسىمەن- اق، ورەكەڭە بارىپ جولىعىپ، شىعارمانىڭ پەسالىق نۇسقاسىن وزىنە جازدىرىپ الماعانىما وكىنەمىن. وزەكتەگى وكىنىش - وسى.

ۋادە

نۇرقانات جاقىپباي، رەجيسسەر:

- ءبىراق، جازمىشقا كىم قارسى تۇرعان؟ ورەكەڭنەن مۇنداي جاعدايدا كوز جازىپ قالامىز دەپ كىم ويلاعان؟ سول كۇنگى كەزدەسۋ ەرەكشە ەسىمدە. ورەكەڭ «اتاۋ- كەرەنى» ىزدەپ رەجيسسەردىڭ كەلگەنىنە ەرەكشە قاناتتانىپ، قۋاندى. شىعارمانى ساحنالاۋ جايىن كەلىسىپ، قول الىسىپ، قوشتاسىپ شىعىپ بارا جاتقانىمدا، مەنى توقتاتىپ الىپ، قاعازدارى رەتىمەن جيىستىرىلىپ، قاز- قاتار قالانعان تارتپاسىنىڭ ىشىنەن ءبىر پاپكانى الىپ شىقتى دا:

«قاناتجان، (نۇرقانات جاقىپبايدى وسىلاي اتايدى ەكەن) بۇل - پەسا. شىڭعىسحان تۋرالى جازىپ ەدىم. ونىڭ ءوزىنىڭ ءبىر تاريحى بار. ءبىر كەزدەردە اقشام جوق بولىپ قالىپ، قارىز سۇراۋعا ارىم جىبەرمەي، تازا ماتەريالدىق قاجەتتىلىك ءۇشىن وسى پەسانى جازىپ شىققان ەدىم. جازىپ بولعان سوڭ، بارىپ وتكىزدىم دە، اقشامدى الدىم. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ويلانا باستادىم. اقشا ءۇشىن اسىعىس جازىلعاننان كەيىن ستيلدىك تۇرعىدان ولقىلىقتاردىڭ كەتكەنىن ءوزىم ىشتەي سەزەتىنمىن. سودان شىداي الماي، مادەنيەت مينيسترلىگىنە بارىپ، «پەسامدى وڭدەيمىن» دەپ قايتىپ الدىم. مىناۋ - سىن سۇزگىسىنەن ءوتىپ، تولىقتاي وڭدەلگەن نۇسقاسى. شىڭعىسحان جايىندا اناۋ دا، مىناۋ دا ايتىپ ءجۇر عوي. الايدا، مۇنىڭ وقيعاسى بۇعان دەيىن ايتىلىپ كەلگەن جايتتاردان مۇلدەم بولەك، پەسا جازباستان بۇرىن دا شىڭعىسحان جونىندە كوپ ىزدەنگەن ەدىم. ابدەن تەكسەرىلگەن دەرەكتەر مەن بۇلتارتپاس دايەكتەر نەگىزىندە جازىپ شىقتىم. مەن كەلگەنشە مۇقيات وقىپ شىعىپ، ءوز پىكىرىڭدى دايىنداپ قويشى. كەلگەن سوڭ اسىقپاي اڭگىمەلەسەمىز» دەدى. سودان پەسا سالىنعان پاپكانىڭ باۋىن دا شەشپەستەن، مەنىڭ قولىم ۇستاتىپ، شىعارىپ سالدى. كەلە سالىپ، قۋانىپ پاپكانى اشىپ قاراسام، ماشينكامەن تەرىلگەن جازۋدىڭ ۇستىنەن ءوزىنىڭ مارجانداي ادەمى جازۋىمەن قايتادان تۇزەپ، وڭدەگەن قولجازابا كۇيىندەگى نۇسقاسى ەكەن. ماعان پەسا بىردەن ۇنادى. ءبىراق، كەيىن پاپكاسىن قايتارىپ المادى، ءبىز پىكىرلەسىپ ۇلگەرمەدىك تە.

«ورالحان ورالمادى... قازىر ول پەسا مەندە ساقتاۋلى. ىلعي قويايىن دەپ ويلايمىن دا، مۇمكىن ورالحاننىڭ ويلاعانىنداي ساحنالاۋعا ءالى دە جەتكەن جوق شىعارمىن، اتءۇستى كەتىپ قالارمىن دەپ ءوزىمدى- ءوزىم تەجەپ، سودان بەرى ارادا جيىرما جىلعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، ساحنالاۋعا ءالى دە باتپاي ءجۇرمىن. بۇل - سوڭعى ساپارىنا اتتانىپ بارا جاتىپ، امانات ەتىپ قالدىرعان اماناتتىڭ سالماعىنىڭ اۋىرلىعىن سەزىنگەندىگىمنەن شىعار. ءبىراق، ويىمنان ءبىر ءسات تە شىعارعان ەمەسپىن. اللا جازسا، تاياۋ كۇندەرى «كەربۇعىسىن» ساحنالاسام دەپ ءجۇرمىن. سودان كەيىن مىندەتتى تۇردە «شىڭعىسحانمەن» اينالىساتىن بولامىن...» دەدى نۇرعانات جاقىپباي جازۋشى تۋرالى ەستەلىگىن اياقتاپ.

نۇكتە

ورالحان بوكەي:

- مەن ءوزىمدى ءاماندا جالعىز سەزىنەتىنمىن، مەن قايدا بارسام دا، قايدا جۇرسەم دە بىرەۋمىن، ايتالىق، ماڭىمدا بىجىناعان ادامدار، ءبىراق تەك ءوزىم عانا جالعىز جۇرەتىن سەكىلدىمىن... مەن جەر شارىنىڭ ءوزى سەكىلدى جالعىزبىن...

https://egemen.kz/

سوڭعى جاڭالىقتار