كوروناۆيرۋسقا قارسى ۆاكسينا: قازاقستان عالىمدارىنىڭ العاشقى ناتيجەلەرى قانداي
كۇن سايىن عالىمداردىڭ بۇل باعىتتاعى وڭتايلى قادامدارى جايىندا الەمدىك ب ا ق جارىسا جازۋدا. بۇل باعىتتا قازاقستان عالىمدارى دا زەرتتەۋ شارالارىنا بەلسەندى تۇردە كىرىسىپ كەتتى.
وسى ورايدا بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارىنىڭ عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتى اسا قاۋىپتى جۇقپالى اۋرۋلار زەرتحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، ۆەتەريناريا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور لەسپەك قۇتىمبەتوۆ مىرزانى اڭگىمەگە تارتۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
- لەسپەك بەكبولات ۇلى، بۇگىندە CoviD-19 ىندەتىنە قارسى پرەپاراتتار ازىرلەۋ وزەكتى ەكەنى بەلگىلى. كوروناۆيرۋسقا قارسى ۆاكسينانى ازىرلەۋ قازىر قانداي كەزەڭدە تۇر؟
- ءبىزدىڭ ەلدە CoviD-19 اتتى كوروناۆيرۋس اۋرۋى العاش 13-ناۋرىزدا تىركەلدى. بۇكىلالەمدىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ دۇنيەجۇزىلىك پاندەميا جاريالاۋىنا بايلانىستى پرەزيدەنتىمىز قاسىم- جومارت توقايەۆ وسى ىندەتكە قارسى ۆاكسينا دايارلاۋدى ەلىمىزدىڭ ۆيرۋسولوگيا سالاسىندا ارنايى مامانداندىرىلعان عىلىمي قاۋىمداستىعىنا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ارقىلى تاپسىردى.
ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى تاڭداي كەلە، ۆاكسينا جاساۋدى 16-ناۋرىزداعى حاتى ارقىلى ۇلكەن ەكى مەكەمەگە باعىتتادى، ولاردىڭ بىرەۋى ءبىزدىڭ ينستيتۋت بولسا (بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارىنىڭ عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتى)، ەكىنشىسى - ۇلتتىق بيوتەحنولوگيا ورتالىعى. تاپسىرىس بەرىلگەن كۇننەن باستاپ اتالعان ەكى عىلىمي ورتالىقتىڭ ماماندارى ارنايى عىلىمي- زەرتتەۋ باعدارلاماسىن دايارلاپ، 23-ناۋرىزدان باستاپ زەرتتەۋ جۇمىستارىن باستاپ كەتتى.
قويىلعان سۇراققا ساي ايتار بولسام، وتكەن 3 اپتانىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ مەكەمەدە اۋرۋدىڭ قوزدىرۋشى «SARS- CoV-2» اتتى ۆيرۋسىن زارارلانعان ادامداردىڭ اعزالارىنان ارنايى جاسۋشالاردى ءبولىپ الىپ، زەرتحانا جاعدايىندا ونىڭ بيولوگيالىق قاسيەتتەرى مەن گەنومدىق قۇرىلىمدارى انىقتالىپ جاتىر.
تاپسىرما بەرىلگەن ەكى عىلىمي- زەرتتەۋ مەكەمەسى مەملەكەتىك باعدارلاما بويىنشا 3 ۆەكتورلىق جانە 1 سۋببىرلىكتىك نەمەسە اقۋىزدىق ۆاكسينا دايارلايدى. ءبىزدىڭ مەكەمە سونىڭ ىشىندەگى 2 ۆەكتورلىق جانە 1 اقۋىزدىق ۆاكسينا قۇراستىرادى. اتالعان ۆاكسينالاردىڭ بارلىعى - گەنەتيكالىق ينجەنەرلىك ادىستەرمەن جاسالاتىن قۇرىلىمدار. قازىرگى كەزدە ءبىزدىڭ عالىمدار ۆاكسينانىڭ تاسىمالداۋشى نەگىزى بولىپ كەلەتىن «ۆەكتورلاردى» دايارلاپ، ولاردى كوبەيتۋشى بيولوگيالىق سۋبستراتتارعا بەيىمدەپ جاتىر. ەگەر كەزەڭمەن ساناساق، ۆاكسينا ازىرلەۋ ءوزىنىڭ العاشقى ساتىسىندا دەپ ەسەپتەۋگە بولادى. ارينە، ءار ۆاكسينانى دايارلاۋدىڭ ءوز تەحنولوگياسى بولادى جانە ول تەحنولوگيالاردىڭ دايارلايتىن ۆاكسينانىڭ تۇرىنە بايلانىستى كەزەڭدەرىنىڭ ۋاقىتى ءارتۇرلى بولادى.
- ۆاكسينانى ازىرلەۋگە قانشا ادام جۇمىلدىرىلدى؟
- جوعارىدا ايتىلعانداي، اتالعان ۆاكسينالاردى دايارلاۋ 2 مەكەمەنىڭ عالىمدارىنىڭ كۇشىمەن قۇراستىرىلادى. قاي اۋرۋعا بولماسىن ۆاكسينا دايارلاۋ - كۇردەلى ءارى جاۋاپكەرشىلىگى جوعارى پروتسەسس. دايارلاناتىن ۆاكسينا تۇبىندە ادامعا ەگىلەدى، سوندىقتان ونىڭ ءاربىر قىرىنا مۇقيات كوڭىل ءبولىپ، قولدانعان جاعدايدا ونىڭ زالالسىز بولۋىن جانە اۋرۋعا قارسى مىقتى يممۋنيتەت تۋدىرۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك. ۆاكسينا دايارلاۋ - كوپقىرلى، كەشەندى ادىستەمەلەردى قولدانۋدى تالاپ ەتەتىن عىلىمي- ىزدەنىستىك جۇمىس. سوعان وراي تاپسىرىس العان ەكى مەكەمە وزدەرىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى، جوعارى دارەجەلى عالىم ماماندارىن وسى تاپسىرمانى ورىنداۋعا جۇمىلدىرىپ وتىر. ىزدەنىس، زەرتتەۋ، قۇراستىرۋ، سىناۋ جۇمىستارى ەكى ينستيتۋتتىڭ بىرنەشە زەرتحاناسىنىڭ كولەمىن قامتيدى. بۇل ۆاكسينالاردى دايارلاۋدا ءبىزدىڭ ينستيتۋتىمىزدىڭ شامامەن 80 پايىز عالىمدارى ءوز ۇلەسىن قوسادى.
- قازىر قانداي ناتيجەلەر تۋرالى ايتا الاسىز؟ ۆاكسينا دايىن بولۋى ءۇشىن شامامەن قانشا ۋاقىت كەرەك؟
- قازىرگى كەزدە اۋرۋ ادامداردىڭ بيولوگيالىق سىنامالارىنان رەپرودۋكتيۆتى ۆيرۋس مايمىل اعزاسىنان الىنعان ارنايى جاسۋشا وسىندىسىندە ءبولىنىپ الىندى جانە ول قوزدىرۋشىنىڭ بيولوگيالىق، گەنەتيكالىق قاسيەتتەرى زەرتتەلۋ ۇستىندە. ۆاكسينا دايارلاۋعا ارقاۋ بولاتىن ۆەكتورلار تاڭداپ الىنىپ، ولاردى جاسۋشا وسىندىلەرىندە كوبەيۋگە بەيىمدەۋ جۇرگىزىلىپ جاتىر. كەلەسى زەرتتەۋ ساتىسىندا ۆەكتورلاردىڭ گەندىك قۇرامىنا SARS- CoV-2 ءبولىپ الىنعان اۋرۋ تۋدىرعىش ۆيرۋستىڭ الدىن الا ساراپتالعان، يممۋنيتەت تۋدىرعىش ارنايى گەندەرى ەنگىزىلەدى.
بۇل جۇمىس قاتەرلى ۆيرۋستىڭ يممۋنيتەتتى قوزدىراتىن اقۋىزدارىن تۋىنداتاتىن گەندەرىن انىقتاپ، ءبولىپ العاننان كەيىن جۇرگىزىلەدى. اتاپ ايتقاندا، ۆاكسينالار بىرنەشە توپقا بولىنەدى جانە ءار ۆاكسينانىڭ دايارلاۋ جۇيەسىن (تەحنولوگياسىن) قۇراستىرۋ، سونداي- اق سول جۇيەمەن دايارلاۋ ءار ءتۇرلى ۋاقىت الادى. مىسالى، ءتىرى ۆاكسينانىڭ دايارلاۋ جۇيەسىن قۇراستىرۋ ءۇشىن بىرنەشە جىل ۋاقىت كەرەك، ال «ولتىرىلگەن» نەمەسە يناكتيۆتەلگەن ۆاكسينا ءتۇرىنىڭ دايارلاۋ جۇيەسىن انىقتاۋ بىرنەشە ايدى عانا قاجەت ەتەدى. قازىرگى تاڭداعى گەنەتيكالىق ينجەنەرلىك ۆاكسينالاردى (ۆەكتورلىق، اقۋىزدىق، گەنومدىق) قۇراستىرۋ ءۇشىن، ياعني قاجەتتى قۇرامالارى مەن تەحنيكالىق جابدىقتارى دايار بولعان جاعدايدا، بىرنەشە ايدىڭ ءوزى جەتكىلىكتى. ءبىراق، كۇندەلىكتى زەرتتەۋ تۇرعىسىندا، بارلىعى ويداعىداي نەمەسە جوسپارلاعانداي بولا بەرمەيدى. بۇل جۇمىستاردا دۇرىس ناتيجەگە جەتۋ - ىزدەنۋشى عالىمنىڭ، ونىڭ كومەكشى، قولداۋشى ارىپتەستەرىنىڭ ىسكەرلىكتەرى مەن ءبىلىم- تاجىريبەلەرىنە بايلانىستى.
- ۆاكسينا دايىن بولسا، سىناق جۇرگىزۋ مەرزىمى قانشا ۋاقىتقا سوزىلادى، ياعني ادامدارعا ونى ەگۋ شارالارى قاشان باستالۋى مۇمكىن؟
- دايىن بولعان ۆاكسينا كۇندەلىكتى ومىرگە ەنۋ ءۇشىن بىرنەشە ساتىدان تۇراتىن سىناقتاردان ءوتۋى قاجەت. ول تالاپ، ەرەجە - دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ قاعيداسى. ۆاكسينا الدىمەن زەرتحانادا زەرتحانالىق جانۋارلاردى قامتي وتىرىپ تەكسەرىلەدى. تەكسەرىستىڭ بارلىعىندا الدىڭعى جولدا ۆاكسينانىڭ زالالسىزدىعىنا اسا قاتتى نازار اۋدارىلادى. ەكىنشى رەتتە ونىڭ اۋرۋعا قارسى تۋىنداتاتىن يممۋندىق قورعاۋ قابىلەتىنە كوڭىل بولىنەدى. ارينە، بۇل ءدارى- دارمەكتىڭ نەگىزگى قاسيەتى. سوندىقتان ۆاكسينانى جارىققا شىعارۋ مۇمكىندىگى وسى نەگىزگى قاسيەتىنىڭ باسىم بولۋىنا بايلانىستى. زەرتحانالىق سىناقتان وتكەن ۆاكسينا «كلينيكاعا دەيىنگى» دەپ اتالاتىن تەكسەرىسكە تۇسەدى. بۇل سىناقتا زەرتحانالىق جاندىكتەر، جانۋارلار، ونىڭ ىشىندە مايمىلدار قامتىلادى. ۇيىمداستىرۋ ماسەلەلەرى كەدەرگىسىز بولسا، بۇل سىناق 2-3 اي ۋاقىت الادى. وسى ساتىدان وتكەن ۆاكسينا «كلينيكالىق» دەپ اتالاتىن نەگىزگى سىناققا تۇسەدى. بۇل سىناق ءتۇرىنىڭ ءوزى بىرنەشە دەڭگەيدەن (بىرىنشىدەن تورتىنشىگە دەيىن) تۇرادى دا، ەرىكتىلەرگە سىناق وتكىزىلەدى. ءار دەڭگەيدىڭ ەرەكشەلىگى - ۆاكسينا تەكسەرىسىنە قاتىساتىن ادام سانىنا قاتىستى. بۇل ساتىنىڭ مەرزىمى دە ۇيىمداستىرۋ، قاجەتتى قۇقىقتىق مەكەمەلەردەن كەلىسىم الۋ جۇمىستارىنىڭ شاپشاڭدىعىنا بايلانىستى. ساتىنىڭ ءار دەڭگەيى 2-3-اي ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى. توتەنشە جاعدايدا، قازىرگى مىنا پاندەميانى وسى توتەنشە جاعدايعا جاتقىزۋعا بولادى دەپ سانايمىن، ارنايى قۇزىرلى ورگاندار كلينيكالىق سىناقتاردىڭ دەڭگەيلەرىن قىسقارتىپ، ۆاكسينانى جاپپاي قولدانىسقا ەنگىزۋىنە بولادى.
- وسى باعىتتا ۆاكسينا ازىرلەۋ شارالارىندا عالىمدارعا جاعداي جاسالعان با؟ عالىمدار قاجەتتى قۇرال- جابدىقتارمەن قانشالىقتى قامتاماسىز ەتىلگەن؟
- نەگىزىندە، بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارىنىڭ عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتى ۇلكەن ەلدى مەكەندەردەن الىس ورنالاسقان. سوندىقتان مەكەمەدە اسا قاۋىپتى اۋرۋ قوزدىرۋشىلارىمەن جۇرگىزىلەتىن جۇمىستاردىڭ زياندىعىن الدىن الۋ جەڭىل بولادى جانە قورشاعان ورتاعا قاۋپى جوق. عالىمداردىڭ ءتيىمدى جۇمىس اتقارۋلارىنا بارلىق مۇمكىندىك بار. ەلىمىزدەگى ۆيرۋسولوگيا سالاسىنداعى بارلىق بىلىكتى ماماندار جانە رەسەيدەگى كەيبىر اتاقتى عالىمدار - وسى مەكەمەنىڭ تۇلەكتەرى. مەكەمە قىزمەتكەرلەرى قالا ءتيپتى ەلدى مەكەندە كوپقاباتتى ۇيلەردە تۇرادى. ينستيتۋتتىڭ ءوز ەمحاناسى، جاستارعا ارنالعان جاتاقحاناسى بار.
ينستيتۋتتىڭ سپورتتىق ويىن- ساۋىق وتكىزەتىن، ارنايى فۋتبول، ۆولەيبول وينايتىن الاڭى بار. زەرتحانالار بارلىق قاجەتتى تەحنيكالىق جابدىقتارمەن، قۇرال- سايماندارمەن قامتاماسىز ەتىلگەن. ارينە، زەرتحانالىق جابدىقتاردىڭ ەسكىرگەندەرى دە از ەمەس. ولاردى جاڭالاۋ ءۇشىن بيىل مەملەكەتىمىز ءبىرشاما قاراجات ءبولىپ وتىر. كوروناۆيرۋس قوزدىرۋشىسىمەن زەرتتەۋ جۇمىستارى قاۋىپسىزدىك ەرەجەلەرىن ساقتاۋعا ارنالعان بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىگى 3- دەڭگەيدى قۇرايتىن ارنايى زەرتحانادا جۇرگىزىلەدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ دەنساۋلىعىنا زيان كەلتىرمەس ءۇشىن، ولار قورعانىس كيىمدەرى مەن ارنايى قۇرال- جابدىقتاردى پايدالانادى.
- لەسپەك بەكبولات ۇلى، ۋاقىت تاۋىپ سۇحبات بەرگەنىڭىز ءۇشىن كوپ راقمەت!
اۆتور: رۋسلان عابباسوۆ