ۆيرۋسقا ۆاكتسينا دايىنداۋ قالاي جۇزەگە اسادى - بۇركىتقان اقباي ۇلى

دەگەنمەن، بۇل كۇرەستەن كىمنىڭ قالاي زارداپ شەگەتىنى تۋرالى بولجاۋعا ءالى دە ەرتەرەك. وقىرماندار نازارىنا نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى «مەديتسينا فاكۋلتەتىنىڭ» عىلىمي قىزمەتكەرى، فرانسيا Paris-Saclay ۋنيۆەرسيتەتى بيو- مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورانتى بۇركىتقان اقباي ۇلىمەن بولعان الەمدى جاۋلاعان ىندەتكە بايلانىستى سۇحباتتى ۇسىنامىز.

- بۇركىتقان اقباي ۇلى، مەديتسينا سالاسىندا ءبىراز جىلداردان بەرى عىلىمي جۇمىستارمەن اينالىسىپ ءجۇرسىز. قازىر ناقتى قانداي باعىتتا زەرتتەپ ءجۇرسىز؟

- مەن بۇگىنگى تاڭدا فرانسيانىڭ Paris-Saclay ۋنيۆەرسيتەتىندەمىن. نەگىزگى تاقىرىبىم – ۆ ي چ ۆيرۋسى مەن ب- ءتيىپتى جاسۋشا ليمفوماسىنىڭ بايلانىسىن زەرتتەۋ. جالپى ۆيرۋس تاقىرىبى مەنىڭ كوپ جىلداردان بەرگى ىزدەنىستەگى جۇمىسىم.

- وقىرماندارمىزعا كوروناۆيرۋس اتاۋىنا عىلىمي تۇسىنىك بەرە كەتسەڭىز؟

- كادىمگى تۇماۋدان باستاپ 2003 -جىلى قىتايدا پايدا بولعان SARS جانە 2013 -جىلى ساۋد ارابياسىندا پايدا بولعان MERS اۋرۋلارىن تۋدىراتىن ۆيرۋستار توبى كوروناۆيرۋس دەپ اتالادى. قازىرگى تاڭدا Covid-19 اۋرۋىن تۋدىراتىن SARS- CoV-2 ۆيرۋسى دا وسى توپتاعى ۆيرۋس. سول سەبەپتى حالىق اراسىندا كوروناۆيرۋس دەگەن اتپەن تارالىپ كەتكەن. عىلىمي تىلدە SARS- CoV-2 ۆيرۋسى دەپ اتالادى، سەبەبى اتالمىش ۆيرۋستىڭ گەنەتيكالىق قۇرىلىمى 2003 -جىلعى SARS ۆيرۋسىمەن 90 پايىز ۇقساس.

- SARS- CoV-2 ۆيرۋسى قايدان پايدا بولعان؟

- كوروناۆيرۋس جانۋارلار دەنەسىندە ساقتالادى نەمەسە جانۋارلاردان جانۋارلارعا تارالادى، الايدا ولاردىڭ كەيبىرەۋى جانۋارلاردان ادامعا تارالۋ قابىلەتىنە يە. SARS- CoV-2 ۆيرۋسىنىڭ ناقتى قانداي جانۋاردان تارالعانى تۋرالى ناقتى مالىمەت ءالى بەلگىسىز. الايدا زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگىندە جارقاناتتان تارالعان بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام بار.

- SARS- Cov2 ۆيرۋسى قالاي تارالدى؟

- ۆيرۋس تارالۋىنىڭ بىرنەشە جولى بار. ءبىرىنشى، ۆيرۋس جۇقتىرعان ادام جوتەلگەندە نەمەسە تۇشكىرگەندە اۋىز قۋىسىنان ءبولىنىپ شىققان سۇيىق تۇيىرشىكتەر ارقىلى تارالادى. سەبەبى جۇقتىرعان ناۋقاستىڭ اۋىز قۋىسىنداعى سىلەكەي نەمەسە باسقا جابىسقاق سۇيىقتىقتاردا ۆيرۋس بولادى. ەگەر ءسىز ۆيرۋس جۇقتىرعان ناۋقاس جوتەلگەن نەمەسە تۇشكىرگەن ساتتە ول ادامنىڭ جانىندا بولساڭىز، سۇيىق تامشىلارى اۋىز جانە مۇرىن قۋىسى ارقىلى ءسىزدىڭ اعىزاڭىزعا ۆيرۋستى الىپ كىرەدى. سوندىقتان ماماندار ادامدار اراسىندا ءبىر مەتر ارالىقتى ساقتاۋدى ۇسىنىپ وتىر. ەكىنشى تارالۋ جولى - جۇقتىرعان ناۋقاسپەن قول الىسىپ نەمەسە جۇقتىرعان ناۋقاستىڭ ۇستاعان زاتتارىن قولىڭىزبەن ۇستاپ، ودان سوڭ اۋىزىڭىزدى، مۇرىنىڭىزدى نەمەسە كوزىڭىزدى ۇستاساڭىز، قول تەرىسىنە جابىسقان ۆيرۋس وسى ورىندارداعى سۇيىقتىق ارقىلى اعزاڭىزعا تارالادى.

- ۆيرۋس ىشكى ورگاندارعا دا وتە الا ما؟ سوندا ءوتۋ جولى قالاي؟

- ول ءۇشىن ەڭ اۋەلى ۆيرۋستىڭ بيولوگيالىق قۇرىلىسىنا قاراپ كورەيىك. ۆيرۋس ءتورت نەگىزگى اقۋىزدان قۇرالعان. ولار - ۆيرۋستىڭ ەڭ سىرتقى بەتىندە ورنالاسقان بۇرشىك اقۋىزدار، ۆيرۋستىڭ سىرتقى بەتىن قورعاپ تۇراتىن قابىقشا اقۋىزدار، ۆيرۋس قابىقشاسىنىڭ سىرتقى قاباتىن قۇرايتىن مەمبرانالىق اقۋىزدار جانە ۆيرۋستىڭ گەنەتيكالىق ماتەريالىن قورشاپ تۇراتىن يادرولىق قابىقشا اقۋىزدار. عىلىمي زەرتتەۋ ناتيجەلەرىنە نەگىزدەلگەندە بۇرشىك اقۋىزدار وكپە، ىشەك جانە قان تامىرلارداعى رەتسەپتورلارعا (قابىلداۋشى اقۋىزدار) بايلانادى دا، جاسۋشالاردىڭ مەمبرانالارىن بۇزىپ كىرەدى. جاسۋشا ىشىنە كىرگەننەن كەيىن ۆيرۋس جاسۋشانىڭ ەنەرگيا قابىلداۋ، قورەك الۋ جانە كوبەيۋ سياقتى ءتۇرلى مەحانيزمدەرىن ءوز پايداسى ءۇشىن قولدانىپ نەشە مىڭ ەسە كوبەيىپ الادى دا جاسۋشانى ءولتىرىپ كەلەسى جاسۋشالارعا شابۋىلعا وتەدى. مىنە وسىلاي ادام اعزاسىنداعى بارلىق ورگاندارعا جىلدام تاراپ كەتەدى.

- بۇل ۆيرۋسقا قارسى ۆاكتسينا دايىنداۋدا الەمدىك زەرتتەۋ ۇيىمدارىندا قانداي جاڭالىق بار؟

- قازىرگى تاڭدا بۇل ۆيرۋسقا قارسى ناقتى ءبىر ەم تابىلعان جوق. دەگەنمەن الەمنىڭ ءار ەلىندە 30 دان استام بيوتەحنولوگيالىق كومپانيا جانە عىلىمي زەرتتەۋ ورىنى وسى ۆيرۋسقا قارسى ۆاكتسينا تابۋ جولىندا كۇرەس جاساپ جاتىر. سولاردىڭ ىشىندە بۇرىنعى SARS جانە MERS ۆيرۋستارىنا قارسى ۆاكتسينا تاپقان ا ق ش- تىڭ Moderna جانە Novavax سياقتى كومپانيالارى كوش باستاپ تۇر. ولار بۇرىنعى تاجىريبەلەرگە نەگىزدەلىپ از ۋاقىت ىشىندە Sars-CoV-2 گە قارسى ۆاكتسينا جاساپ شىعامىز دەپ وتىر، سەبەبى جوعارىدا ايتىلعانداي Sars-CoV-2 ۆيرۋسىنىڭ گەنەتيكالىق قۇرىلىمى SARS ۆيرۋسىمەن 90 پايىز ۇقساس. دەگەنمەن شىن مانىندە ۆاكتسينا جاساۋعا وتە كوپ ۋاقىت كەتەدى. الايدا زەرتتەۋشى توپتار مەن كومپانيالار قازىرگىدەي شۇعىل جاعدايدا ۆاكتسينا جاساۋدىڭ جىلدامدىعىن بارىنشا ارتتىرىپ ءبىر نەمەسە ءبىر جارىم جىل ىشىندە ۆاكتسينا تاۋىپ شىعۋ ءۇشىن كۇش سالىپ جاتىر.

- ۆاكتسينا قالاي جاسالادى؟

- ۆاكتسينا جاساۋدىڭ بىرنەشە نەگىزدىك ستراتەگيالارى بار. بىرىنشىدەن، ۆيرۋستى السىرەتۋ. ادەتتە ۆيرۋس ادام اعزاسىندا نەشە مىڭ ەسە جىلدامدىقپەن كوبەيەدى دە اۋرۋ تۋدىرادى. ءتۇرلى تەحنيكالاردى قولدانۋ ارقىلى زەرتحانادا ۆيرۋستىڭ كوبەيۋ قابىلەتىن 20 ەسەگە نەمەسە ودان دا از دەڭگەيگە تومەندەتەدى، بۇل دەڭگەيدە ۆيرۋس اۋرۋ تۋدىرۋ قابىلەتىنەن ايرىلادى، ءبىراق ادام اعزاسىنىڭ تابيعي يممۋندىق قورعانىسىن وياتۋعا جەتكىلىكتى بولادى. السىرەگەن ۆيرۋستار ادام اعزاسىنا تۇسكەننەن كەيىن، اعزادا ۆيرۋسقا قارسى انتيدەنەلەر پايدا بولادى دا بولاشاقتا ۆيرۋس جۇقتىرۋ جاعدايى بولسا يممۋندىق جۇيە ونى قۇرتىپ جىبەرەدى.

ەكىنشىدەن، ۆيرۋستى ءولتىرۋ. ءتۇرلى جولدارمەن ۆيرۋستى ءولتىرىپ ونى اعزاعا قۇيادى، يممۋندىق جۇيە ونى بوگدە زات رەتىندە تانيدى دا يممۋندىق قورعانىس قالىپتاسادى. ءۇشىنشى ءبىر جولى - ۆيرۋستىڭ بەلگىلى ءبىر اقۋىزىن پايدالانۋ. كوپ جاعدايدا ۆيرۋستىڭ سىرتقى بەتىندە ورنالاسقان اقۋىزداردى ءبولىپ الىپ ونى ادام اعزاسىنا قۇيۋ ارقىلى تابيعي يممۋندىق جۇيەنى وياتادى. بۇل ءۇش ءتۇرلى ءادىس تە ءداستۇرلى ۆاكتسينا جاساۋ تەنحولوگياسى.

قازىرگى تاڭدا جاڭا تەحنولوگيالاردى قولدانۋ ارقىلى Sars-CoV-2-گە قارسى ۆاكتسينا جاساۋ جۇمىسى جۇرگىزىلىپ جاتىر. وندا تۇتاس ۆيرۋس نەمەسە ونىڭ اقۋىزىن قولدانۋدىڭ ورنىنا ۆيرۋستىڭ گەنەتيكالىق ماتەريالدارىن قولدانۋ قاراستىرىلادى. مىسالى، Moderna جانە CureVac سياقتى كومپانيالار ۆيرۋستىڭ اقپاراتتىق ريبونۋكلەين قىشقىلىن (ا ر ن ق) قولدانۋ ارقىلى Sars-CoV-2-گە قارسى ۆاكتسينا جاساپ جاتىر. Moderna كومپانياسىنىڭ mRNA-1273 اتتى ۆاكتسيناسى كوكتەمنىڭ سوڭىندا كلينيكالىق سىناقتىڭ ەكىنشى كەزەڭىنە وتەدى دەپ كۇتىلۋدە.

- كلينيكالىق سىناق دەگەن نە؟

- ادامزات اۋرۋىنا قولدانۋ ءۇشىن جاسالاتىن دارىلىك ونىمدەردىڭ جاسالۋىنا شامامەن ون جىل ۋاقىت كەتەدى. جالپى بارىسىن الىپ ايتساق، ەڭ اۋەلى عالىمدار دارىلىك ءونىمدى زەرتحانادا جاسۋشا جانە جانۋارلارعا قولدانۋ ارقىلى سىناقتان وتكىزەدى. زەرتحانالىق سىناققا شامامەن 3 تەن 6 جىلعا دەيىن مەرزىم كەتەدى. كەز كەلگەن دارىلىك ءونىم ادامعا قولدانۋدان بۇرىن كلينيكالىق سىناقتان ءوتۋى كەرەك. سول سەبەپتى زەرتحانالىق سىناقتا جاقسى ناتيجە كورسەتكەن دارىلەر كلينيكالىق سىناققا جىبەرىلەدى. كلينيكالىق سىناق 3 كەزەڭنەن تۇرادى: كلينيكالىق سىناقتىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى، ەكىنشى جانە ءۇشىنشى كەزەڭى. كلينيكالىق سىناقتىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى دارىلىك ءونىمنىڭ قاۋىپسىزدىگىن باقىلاۋدى ماقسات ەتەدى. ادامعا سىناق وسى كەزەڭنەن باستالادى. بۇل كەزەڭدە شامامەن 20-80 ساۋ ادامعا سىناق جاسالادى. سىناق مەرزىمى بىرنەشە ايعا جالعاسادى. بۇل كەزەڭدە ءدارىنىڭ ونىمدىلىگىن ەمەس تەك قاۋىپسىزدىگىنە باسا ءمان بەرىلەدى. دارىلىك ءونىمنىڭ شامامەن %70 عانا ەكىنشى كلينيكالىق سىناق كەزەڭىنە وتە الادى. مىسالى زەرتحانادان 10 ءدارى ءساتتى ناتيجە كورسەتىپ كلينيكالىق سىناقتىڭ ءبىرىنشى كەزەڭىنەن وتسە، ونىڭ ىشىندە 7 ءدارى كلينيكالىق سىناقتىڭ ەكىنشى كەزەڭىنە ءساتتى تۇردە وتە الۋى مۇمكىن. كلينيكالىق سىناقتىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە ءدارىنىڭ ونىمدىلىگىن باقىلاۋدى ماقسات ەتەدى. سونىمەن قاتار كاۋىپسىزدىگى دە جالعاستى تۇردە باقىلاۋدا بولادى. بۇل كەزەڭدە سىناق 100-300 اۋرۋ ادامعا جاسالادى. سىناق مەرزىمى بىرنەشە ايدان 2 جىلعا دەيىن جالعاسادى. سىناق جاسالعان دارىلەردىڭ شامامەن %30 ى عانا كلينيكالىق سىناقتىڭ ءۇشىنشى كەزەڭىنە وتە الۋى مۇمكىن. جوعارىداعى مىسالىمىزدى جالعاستىرساق، سىناقتىڭ ەكىنشى كەزەڭىنە وتكەن 7 ءدارىنىڭ 2 سى عانا كلينيكالىق سىناقتىڭ ءۇشىنشى كەزەڭىنە وتە الادى. كلينيكالىق سىناقتىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى ءدارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىمەن ونىمدىلىگىن تۇراقتاندىراتىن سوڭعى كەزەڭ. بۇل كەزەڭدە 1000 - 3000 ناۋقاسقا سىناق جاسالادى. ءدارىنىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ونىمدىلىگىن باقىلاپ، ەگەر باسقا دا ۇقساس تۇردەگى قولدانىستاعى دارىلەر بولسا، سولارمەن سالىستىرىلادى. ءدارى بارلىق سىناق كەزەڭدەرىنەن ءساتتى وتكەننەن كەيىن، فارماتسيەۆتيكالىق كومپانيالار ءتيىستى ورگاندارعا جاڭا ءدارى تۋرالى ءوتىنىش جاسايدى، ونداي ورگاندار بارلىق سىناق ناتيجەلەرىن قاراپ شىعىپ كومپانيالارعا رۇقسات بەرەدى، وسىلايشا جاڭا ءدارى ساتىلىمعا شىعادى.

- بۇل ىندەنتتىڭ ەل تاڭدامايتىنىن، ۇلت تاڭدامايتىنىن بىلدىك. دەسە دە ادامنىڭ گەنىنە بايلانىستى، قارسىلىق قۋاتىنا بايلانىستى ۆيرۋستىڭ شابۋىلداۋ قۋاتىنىڭ السىرەۋى مۇمكىن بە؟ وسى ورايدا حالقىمىزعا بۇل ىندەتتەن ساقتانۋدىڭ وزگەشە جولدارى بولسا ايتا كەتسەڭىز؟

- ادامنىڭ دەنە قۋاتى قانشالىقتى مىقتى بولسا، بۇل ۆيرۋستىڭ جۇعۋ مۇمكىندىگى سونشا تومەن. سوندىقتان بۇل اۋرۋدان قازا تاپقانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى جاسى ۇلكەن ادامدار بولىپ وتىر. ال ۆيرۋستان ساقتانۋدىڭ بىردەن ءبىر ءونىمدى ءادىسى - كارانتين رەجىمىن ساقتاۋ، تازالىققا ەرەكشە كوڭىل ءبولۋ. مىندەتتى تۇردە قولىڭىزدى ءجيى جۋۋ كەرەكسىز! ءوزىڭىز ايتقانداي بۇل اۋرۋ ۇلتتى الالامايدى، سوندىقتان دا، ودان ساقتانۋدىڭ وزگەشە جولى جوق. الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ ساقتانۋ جانە د د ۇ- نىڭ نۇسقاۋلارىنا ساي شارالار قولدانۋ كەرەك.

سۇحباتتاسقان: ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى