قازاقتان شىققان تۇڭعىش دارىگەر كىم؟

قازاقستان شىققان تۇڭعىش دارىگەر كىم؟ بۇل سۇراققا كەلگەندە كىبىرتىكتەيتىنىمىز راس. جاۋاپ تابۋ ءۇشىن مۇراعات قۇجاتتارىنا، تاريحي دەرەكتەرگە جۇگىنەتىنىمىز راس. ال بۇل تۋرالى سارعايعان قاعازدار نە دەيدى؟

وتىز بەسىندە دارىگەر بولعان

2015 -جىلى پاۆلودار وبلىسى باياناۋىل اۋداندىق «بايانتاۋ» گازەتىندە «قازاقتان شىققان تۇڭعىش دارىگەر» دەگەن تاقىرىپپەن كولەمدى ماقالا جاريالاندى. وسى ماقالانىڭ اۆتورى ق. تيتاننىڭ جازعاندارىنا سەنسەك، قازاقتان شىققان تۇڭعىش دارىگەر امىرە ايتباقين ەكەن.

امىرە ايتباقين 1859 -جىلى قازىرگى باياناۋىل اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن.

1882 -جىلى ول ومبىداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن سەميناريانى ءبىتىرىپ، ءبىراز ۋاقىت سەمەيدە حاتشىلىق قىزمەتتەردى اتقارعان. 1889 -جىلى وتىز جاسىندا تومبى ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا ءتۇسىپ، دارىگەر ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الۋدى باستاعان. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا وتە جاقسى وقىپ، 1894 -جىلى وعان دارىگەر ماماندىعى بەرىلگەن.

دارىگەرلىك قىزمەتىن قارقارالى ۋەزدىنەن باستاپ، كەيىن پاۆلودار ۋەزىندە جالعاستىرعان. قازاقتان شىققان تۇڭعىش جوعارى ءبىلىمدى دارىگەرلەردىڭ ءبىرى امىرە ايتباقين تۋرالى تاريحي دەرەكتەر كوپ. ونىڭ جيىرماسىنشى جىلدارى الاش قوزعالىسىنا قاتىسقانى دا ايتىلادى. بۇدان ءا. ءايتباقيننىڭ ءوز زامانىنىڭ كوزى اشىق زيالىسى بولعانى اڭعارىلادى.

ون توعىزىنشى عاسىردىڭ سوڭى مەن جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قوعامىنداعى ەڭ وزەكتى ماسەلەلەردى قوزعاپ، سونى شەشۋگە بەلسەنە ارالاسقان اسىل ازامات 1919 -جىلى قايتىس بولعان.

الايدا تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، قازاقتان شىققان تۇڭعىش جوعارى ءبىلىمدى دارىگەر اتاعى مۇحامەدجان قارابايەۆقا تيەسىلى سياقتى. مۇراعاتتاردا ساقتالعان مالىمەتتەرگە قاراعاندا مۇحامەدجان 1898 -جىلى تورعاي دالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. جاس كەزىنەن بىلىمگە دەگەن قۇمارلىعىن، العىرلىعىن بايقاعان تۋىستارى ونى ترويتسكىدەگى گيمنازياعا بەرەدى. تاريحي دەرەكتەردە ونىڭ گيمزانياعا تۇسۋىنە پەداگوگ، اعارتۋشى ى. ءالتىنساريننىڭ كومەكتەسكەنى ايتىلادى.

قازاق مەديتسيناسىنىڭ قارلىعاشى

بۇل كەزدە قازاق دالاسىندا جوعارى ءبىلىمدى دارىگەرلەردى بىلاي قويعاندا كوزى اشىق، ءبىلىمدى ازاماتتاردىڭ ءوزى ۇركەر شوعىر بولاتىن. دەرت دەندەگەن ناۋقاستار جەرگىلىكتى ەمشى تاۋىپتەردى جاعالادى. ارا- تۇرا كەزدەسىپ تۇراتىن ىندەتتەن، ءقاۋىپتى جۇقپالى اۋرۋلار ناعىز تاجال ەدى. اسىرەسە، جاس بالالار كوپ شەتىنەدى. ءتىپتى كەيبىر جىلدارى قىزىلشادان بۇتىندەي ءبىر اۋىلدىڭ نارەستەلەرى قىرىلىپ قالاتىن جاعدايلار ورىن الىپ تۇردى.

مىنە، وسىنداي جۇدەۋ تىرلىكتى كورىپ وسكەن كوزى اشىق مۇحامەدجاننىڭ دارىگەرلىك جولعا ءتۇسۋى تەگىن بولماسا كەرەك. قازاق مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا مۇحامەدجان قارابايەۆ تۋرالى ناقتى تاريحي دەرەكتەر ساقتالعان. نيكولايەۆ ۋەزىنىڭ باستىعى سيپالكوۆتىڭ تورعاي سوعىس گۋبەرناتورىنىڭ اتىنا جازعان حاتىندا بىلاي دەلىنگەن ەكەن: «ماعان «كەڭارال بولىسىنىڭ 4 اۋىل تۇرعىنى مۇحامەتجان قارابايەۆ بيىل ترويتسك گيمنازياسىن ءبىتىرىپ، 1881 -جىلدىڭ 14 -ماۋسىمىندا العان №315 -كامەلەتتىك اتتەستاتىن وتىنىشىمەن قوسا بەرىپ، مەنەن قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىنە تۇسىرۋگە كومەك سۇرايدى.

اتتەستات بويىنشا بارلىق ساباعى «قاناعاتتارلىق»، ال ءتارتىبى «وتە جاقسى» دەگەن باعامەن ءبىتىرىپ شىققان».

قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مەديتسينا فاكۋلتەتىن مۇحامەدجان 1888 -جىلى ءبىتىرىپ، دارىگەر ديپلومىن الادى. كەيبىر دەرەكتەردە ونىڭ ۋنيۆەرسيتەتتى 1887 -جىلى اياقتاپ، بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن قازان قالاسىنداعى ءىرى كلينيكالاردا ءبىر جىلداي تاجىريبەدەن وتكەندىگى ايتىلادى.

e-history.kz سايتىنىڭ جازۋىنشا، مۇحامەدجان قارابايەۆ بۇدان كەيىنگى جىلدارى ورىنبور قالاسىندا جۇمىس ىستەپ، 1888 -جىلدىڭ باس كەزىندە ەلگە قايتا ورالادى. قوستانايداعى قالالىق اۋرۋحاناعا دارىگەر بولىپ قىزمەتكە ورنالاسادى. قازىرگى ولشەممەن العاندا جاس دارىگەر وتە كىشكەنتاي 4 ورىندىق اۋرۋحانادا جۇمىس ىستەدى.

بۇدان كەيىن ۋەزد دارىگەرى قىزمەتىنە تاعايىندالىپ، ۇنەمى ساپاردا ءجۇرىپ، شۇعىل حيرۋرگيالىق وپەراتسيالار جاساپ، ەكىقابات ايەلدەردى بوساندىردى، شەشەك، تىرىسقاق جانە قىشىما قوتىرمەن كۇرەستى. بۇل جىلدارى قوستاناي وبلىسىنداعى حالىقتىڭ سانى 20 مىڭدى قۇراعان ەكەن. مەديتسينالىق كومەككە جۇگىنگەندەردىڭ سانى 700 گە دە جەتپەپتى. بۇل دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرىندەگى جاعدايدىڭ ناشارلىعىمەن بايلانىستى ەدى.

اۋرۋحانالاردا توسەك سانىنىڭ تالاپقا ساي كەلمەۋىنەن جۇرت كوبىنە امبۋلاتوريالىق ەم قابىلدادى. وسى ءجايتتاردى بايقاعان جاس دارىگەر 1891 -جىلى جوعارىداعى باسشىلارعا جاقسى جاراقتالعان اۋرۋحانانىڭ قاجەتتىگىن جازىپتى. ول تىم قۇرىعاندا 20 ورىندىق اۋرۋحانادا اشۋعا جاردەم سۇراعان. 1890 -جىلى قازاقستاندا وبا، سۇزەك سياقتى جۇقپالى اۋرۋلار تارادى.

ىندەتتەن ءبىر جىلدا 20 مىڭ 722 ادام اۋىرىپ، ونىڭ 13 مىڭ 127 سى قايتىس بولعان. قارابايەۆ ۋەزدىك دارىگەر رەتىندە كۇن- ءتۇن دەمەي جۇقپالى ىندەتتى اۋىزدىقتاۋعا بەلسەنە ارالاستى. جاعداي وسىلاي قيىنداي بەرسە، مۇنىڭ سوڭى جاقسىلىق بولمايتىنىن سەزگەن قارابايەۆ حات جازۋىن توقتاتپايدى: «سەبەتىن دە، جۋاتىن دا، قۇياتىن دا ءدارى جوق. ال سىرقاتتىڭ ءوز جاراسىن بايلاۋ ءۇشىن قاجەتتى داكەلەردى ساتىپ الۋ تۇگىلى، بەس تيىندىق سودا الۋعا دا جاعدايىم جوق»، - دەلىنگەن ونىڭ ءبىر حاتىندا.

1898 -جىلى تورعاي وبلىسىندا 12 دارىگەرلىك پۋنكت ۇيىمداستىرىلۋىندا دا قارابايەۆتىڭ ەڭبەگى از بولماعان.

«قازاقستان» ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسىندا مۇحامەدجان قارابايەۆتىڭ 1911-1916 -جىلدارى ياكۋت وبلىسىنا جىبەرىلىپ، وندا ەل اراسىندا كوپ تاراعان الاپەس اۋرۋىن ەمدەۋگە قاتىسقانى، 1916 -جىلى پەتروگرادقا شاقىرىلىپ «قىزىل كرەست» ۇيىمىن ۇيىمداستىرۋعا قاتىسقانى، 1919-21 -جىلدارى قوستاناي ايماعىندا سۇزەك، بەزگەك، وبا، شەشەك سياقتى ىندەتكە قارسى مەديتسينالىق كومەك ۇيىمداستىرعانى، تورعاي وبلىسىنىڭ الەكساندروۆكا، ارال، نوۆوسەميوزەر، شالقار اۋداندارىندا ۋچاسكەلىك دارىگەر بولىپ قىزمە ەتكەنى جازىلعان. عالىم- ەپيدەميولوگ، پروفەسسور يشانباي قاراقۇلوۆ:

- ءبىر كەزدەگى قارابايەۆ سياقتى مەديتسينا عىلىمىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارى ارمانداعان بۇگىنگى ءداۋىر عارىشتاپ بيىككە كوتەرىلدى. مۇحامەتجان قارابايەۆ سول جىلداردا ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلارمەن كۇرەسۋ ءۇشىن ىرعىز، شالقار، اقتوبە، تۇركىستان، ءتىپتى ياكۋتيا، قولىمعا بارىپ، الاپەس اۋرۋلارىمەن كۇرەس جاساسا، ياعني بارلىق جەردى ارالاسا، بۇگىنگى دەرىگەرلەردىڭ قولىندا لايىقتى سامولەت، جەدەل جاردەم ماشينالارىنىڭ ءتۇر- تۇرلەرى بار. اجال اراشاسى بۇگىن دە وزدەرىنىڭ ماقساتتارىنا جەتىپ وتىر دەپ تولىق ايتۋعا بولادى. …1895 -جىلدارى قازاق دالاسىندا ءبىرىنشى رەت ىرعىزدا جاڭا اۋرۋحانا سالۋعا باستاما كوتەرىپ، سونى ىسكە اسىرعان قارابايەۆ ەكەن جانە ونىڭ اۋىر ۋاقىتتاعى ەڭبەگىن ەسكەرسەك، «مەديتسينا عىلىمىنىڭ ىبىرايى» دەل ايتۋعا حاقىمىز بار»، - دەپ جازعان.

اتاقتى دارىگەردىڭ باۋىرى داۋلەت قارابايەۆ اعاسى جايىندا: مەن قارابايەۆتى ياقۋتيادان ورالعاسىن ورىنبوردان اربامەن الىپ كەلدىم. ول ءوزىنىڭ ماماندىعىنا سۇمدىق بەرىلگەن ادام ەدى. ۇلى مەن قىزىن قوستاناي قالاسىندا اپاسىنىڭ ۇيىنە قالدىرىپ، ۇيدە ءبىر تۇنەدى دە، ەل اراسىنا شعىپ، ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلاردى ەمدەۋگە ءجۇرىپ كەتتى. سوۆەت ۇكىمەتى ورناعاننان كەيىن ءومىرىنىڭ سوڭعى ۋاقىتىنا دەيىن مەديتسينا جۇمىسىنان قول ۇزگەن جوق»، - دەپ تەبىرەنە ەسكە الادى.

1909 -جىلى ۇكىمەتتىڭ زەينەت جاسىنا شىعۋ تۋرالى ۇسىنىسىنان مۇحامەدجان قارابايەۆ باس تارتىپتى. ول ءوزىنىڭ 40 جىلدىق دارىگەرلىك ەڭبەگىمەن رەسپۋبليكامىزدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىن ۇيىمداستىرۋ، دامىتۋعا ەلەۋلى ەڭبەك ءسىڭىردى. مۇحامەدجان قارابايەۆ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىندا بۋراباي شيپاجايىندا قىزمەت ەتكەن، 1928 -جىلى كوز جۇمدى.