كوركەم ادەبيەتتىڭ تاربيەلىك ءمانى

بالالار باسىلىمىنا، بالالار ادەبيەتىنە باسىن يمەيتىن ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. كۇيىنەتىن جاعداي. قازىرگى وقۋشىلاردىڭ - ءتىلى شورقاق، ءسوز بايلىعى از، سويلەۋ مادەنيەتى تومەن، ويى شاشىراڭقى، ءتىل تازالاعى ارالاس بولىپ بارادى. نەگە؟ سەبەبى، كىتاپ وقىمايدى.

كورەتىندەرى - شەتەلدىڭ ۇسقىنسىز مۋلتفيلمدەرى مەن كينوسى. بىلەتىندەرى - كومپيۋتەر، ۇيالى تەلەفون. وكىنىشتى. جەكە ادامنىڭ كۇيرەۋى دەگەن نە؟ رۋحاني كەدەيلەنۋ. كىتاپ وقىپ، باسپا ءسوز بەتتەرىنە كوز جۇگىرتپەگەن بالادان نە قايىر، نە ءۇمىت؟

جاڭا تەحنولوگيا ءداۋىرىنىڭ دامۋى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ رۋحاني كەدەيلەنۋىنىڭ توقتاۋسىز پروتسەسى. رۋحاني قايىرشىلىققا ۇشىراپ، قايشىلىقتاردىڭ تۇنەگىندە قاڭعىرىپ قالعان جاس ءوسپىرىمنىڭ بۇلىڭعىر بولاشاعىنان نە كۇتەمىز؟

ءبىزدىڭ كىتاپ وقى دەپ تىربالعان ارەكەتىمىز كۇننەن - كۇنگە كۇلكىلى. بۇل ارەكەت ءبىز ءۇشىن ءارقاشان ايانىشتى. كىتاپ وقىمايتىن قاھارماندار بارعان سايىن ۇساقتالىپ، پسيحيكالىق جاعىنان بارعان سايىن قۇنسىزدانىپ بارادى.

وسى جاعدايدى سەزىنىپ، اھ ۇرىپ جانتالاساتىن، ءوزىنىڭ رۋحاني كەدەيلىگىنەن ءوزى ۇيالىپ، قىزاراتىن، سوزدىك قورىنىڭ جىرتىق-جاماۋىن جاسىراتىن، تاۋدان تاسقا ۇرىنىپ، قايىرشىلىقتان قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەيتىن ۇرپاق وسەر مە ەكەن؟! الداعى كۇندەردە كىتاپحانا ىشىندە ينە شانشىرعا ورىن جوق بولىپ، وقىرمان زالدارىندا ىعى-جىعى جاسوسپىرىمدەر ءجۇرىپ، كىتاپ سورەلەرىندەگى شاڭ باسقان كىتاپتار قولعا الىنىپ، سارعايعان بەتتەرى پاراقتالىپ، وقىرمانىمەن قاۋىشىپ، رۋحاني دوس بولاتىن كۇن كەلەر مە؟!

كوركەم ادەبيەتتىڭ تاربيەلىك ءمانى دەگەنىمىز نە؟ بۇل تۋراسىندا قاراعاندى قالاسىنداعى №10 -مەكتەپتىڭ باستاۋىش سىنىپ مۇعالىمى د. س. جۇماجانوۆا: «ادەبيەتتىڭ ەڭ باستى قىزمەتى - تاربيەلىك قىزمەت. ۇلكەنگە ىزەتتى، كىشىگە قامقور، تالاپتى، ەڭبەكقور، ءبىلىمدى تاعى باسقا ادامي قۇندىلىقتاردى بويىنا سىڭىرگەن ۇرپاقتىڭ ادەبي شىعارمادان الارى مول. ول جاقسىدان ۇيرەنىپ، جاماننان جيرەنۋگە تاربيەلەيدى. جاقسى قاسيەتتەردى بىرتىندەپ وقۋشى بويىنا سىڭىرە بەرەدى. ۇلتىمىزدىڭ سالت- ءداستۇر، ادەت- عۇرىپتارىنىڭ قاينار كوزى - ادەبي شىعارما. سىنىپتا تالدانعان شىعارما ارقىلى وقۋشىنىڭ اتالمىش قۇندىلىقتار توڭىرەگىندەگى ءبىلىم قورى مولايىپ، ءوز ۇلتىن تاني تۇسەدى. ال، اۋىز ادەبيەتىندە قامتىلاتىن قازاق حالقىنىڭ سالت- داستۇرلەرى باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىن ادەپكە تاربيەلەيدى».

بالانىڭ بولاشاعى ءۇشىن بالالىق شاقتىڭ ءمانى زور. سەبەبى، ونىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى وسى كەزەڭدە قالىپتاسادى. ولاي بولسا، قازىرگى ۋاقىتتا باستاۋىش سىنىپتا بەرىلەتىن ءبىلىمنىڭ تاربيەلىك جاعى باستى نازاردا بولۋعا ءتيىس. ويتكەنى، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم - ءبىلىمنىڭ قاس جاۋى.

جالپى، وقۋشى بويىنان تابىلۋعا ءتيىستى ۇلتتىق قاسيەتتەر:

✓ ادامگەرشىلىك؛

✓ ىزگىلىكتىڭ؛

✓ قوناقجايلىق؛

✓ سىيلاسىمدىلىق؛

✓ كىشىپەيىلدىلىك:

✓ كەڭپەيىلدىلىك؛

✓ سوزگە شەشەندىك؛

✓ جاناشىرلىق؛ ✓ قايىرىمدىلىق؛

✓ كەشىرىمدىلىك ت. ب.

ەلىمىز ەگەمەندىگىن العاننان بەرى ۇلتتىق تاربيەنىڭ تاعلىمدارىنا دەگەن قىزىعۋشىلىق مولايىپ كەلەدى. سەبەبى، ۇلتتىق تاربيە - ۇلتتىعىمىزدىڭ قالىپتاسۋى ءۇشىن ناعىز قاجەتتى العىشارت. ۇلتتىق تاربيە - بۇگىنگى كۇننىڭ قاجەتتىلىگى. ونىڭ قاينار كوزى قازاقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتىندە، يدەيالىق ءمانى جوعارى شىعارمالاردا جاتىر. باستاۋىشتا باعدارلاما نەگىزىندە اۋىز ادەبيەتىنىڭ جۇمباق، جاڭىلتپاش، ساناماق، ماقال- ماتەل، ەرتەگى، اڭىز، تۇرمىس- سالت جىرلارى ءتارىزدى نەگىزگى تۇرلەرى قامتىلادى.

ءار سىنىپتا جۇيەلى وتىلەتىنى - ماقال-ماتەلدەر. حالىقتا «اعاش ءتۇزۋ ءوسۋ ءۇشىن وعان كوشەت كەزىندە كومەكتەسۋگە بولادى، ال ۇلكەن اعاش بولعاندا ونى تۇزەتە المايسىڭ» دەپ بەكەر ايتىلماعان.

وسى سەبەپتى دە وقۋشى بويىنا جاستايىنان ادامي قاسيەتتەردى ءسىڭىرىپ وسىرۋدە ماقال- ماتەلدەر ۇلكەن قىزمەت اتقارادى. كىسىلىكتىڭ ءوزى، ەڭ الدىمەن، دۇرىس، مادەنيەتتى سويلەۋدەن باستالادى. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىندا، ادەتتە، بايىبىنا بارىپ ءمان بەرمەي بىردەڭەنى ايتا سالۋ ءجيى كەزدەسەدى. ءسويتىپ، كەيدە سىنىپتاسىن رەنجىتىپ، كوڭىلىن قالدىرىپ جاتادى.

وسىندايدا «ويناپ سويلەسەڭ دە، ويلاپ سويلە»، «جاقسى ءسوز جان سەمىرتەدى»، «ءتىل تاس جارادى؛ تاس جارماسا، باس جارادى» ءتارىزدى ماقالداردىڭ ءمانىن ءتۇسىندىرۋ، ومىردەن مىسالدار كەلتىرۋ ارقىلى ءسوز ونەرى، ءسوزدىڭ كۇشى، قاسيەتى، ءسوزدىڭ ادامعا اسەرى تۋرالى وقۋشىعا تۇسىنىك بەرۋدىڭ، پىكىرلەسۋدىڭ ارتىقتىعى بولمايدى.

وقۋشىنىڭ شىدامدىلىق قاسيەتىن ۇشتاپ، بايىپتى، سالماقتى، سابىرلى بولۋعا تاربيەلەۋدە «سابىر ءتۇبى - سارى التىن»، «ۇندەمەگەن ۇيدەي پالەدەن قۇتىلادى»، «سىپايلىق جوق جەردە، سىيلاسۋ دا جوق» دەپ كەلەتىن ماقالداردىڭ قاجەتتىلىگى سەزىلەدى»، - دەگەن ەكەن. زادىندا، ادەبيەت دەگەنىمىزدىڭ ءوزى - ارابتىڭ «اسىل ءسوز» دەگەن ماعىناسىن بىلدىرەتىن ۇعىم. ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىن ۇلى كوركەم ادەبيەتتى «اسىل ءسوز» دەپ تانىدى، ءوزىنىڭ 1926 -جىلى جازىلعان «ادەبيەت تانىتقىش» اتتى تەوريالىق ەڭبەگىندە.

بۇل ەڭبەك - قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمى تۋرالى جازىلعان №1 ەڭبەك. ەندى وسى ءسوزدى ەسكەرەر بولساق، كوركەم ادەبيەتتىڭ تاربيەلىك ءمانى - اسىل ءسوزدىڭ وزەگىندە جاتىر ەمەس پە!

سايانا سەيتقوجا

«ماسساگەت»