قازىبەك باتىر سامەنبەت ۇلىنىڭ بەيىتى تابىلدى

اۋمالى-توكپەلى زامانداعى وقيعالاردىڭ كەيبىرى تاريحي جازبا دەرەكتەردە، جىر- داستانداردا، شەرلى شەجىرەلەردە كورىنىس تاپقانىمەن، سول وقيعالارعا بايلانىستى باتىرلىعىمەن، دانالىعىمەن، شەشەندىك شەبەرلىگىمەن ت. ت. جۇرت كوزىنە تۇسكەن بابالارىمىز جايلى دەرەك از.

سوندىقتان دا ولاردىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى مەن بەدەلىن عىلىمي تۇردە دالەلدەي الماي جاتاتىندىعىمىز راس. «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا جارىق كورگەن «قازاق حاندىعى مەن چيڭ پاتشالىعىنىڭ ساۋدا قاتىناستارى تۋرالى قىتاي مۇراعات قۇجاتتارى» (اۋدارعان: باقىت ەجەنحان ۇلى) اتتى 2 تومدىق جيناقتا قازاق- چيڭ قارىم-قاتىناسى جايلى سىر شەرتەدى. اتالعان ەڭبەكتە جوڭعار حاندىعى جويىلار تۇستاعى قازاق بيلىگىندەگىلەرىنىڭ ۇستانىمدارى، ورتا ءجۇز رۋلارىنىڭ اتاجۇرتتارىنا قاراي قايتا قونىستانا باستاۋى، چيڭ يمپەرياسىمەن ارادا جاندانعان «جىلقىعا- جىبەك» ساۋدا- ديپلوماتيالىق بايلانىسى جايلى تىڭ دەرەكتەر بەرە وتىرىپ، وقيعالارعا قاتىسى بار تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرىنەن حاباردار ەتەدى.

ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ەسىمى باسقا دا تاريحي دەرەكتەر بويىنشا تانىمال ابىلاي، ابىلمامبەت، ابىلپەيىز، حانبابا سۇلتاندار جانە قابانباي باتىر، ونىڭ ۇلى ەدىگە، ءىنىسى تومەتاي، قوجابەرگەن باتىر، شاقاباي باتىر، ەر جانىبەك باتىر، كوكجال باراق باتىرلارمەن بىرگە اتالىق تەگىنە ءالى دە تەرەڭىرەك تالداۋدى قاجەت ەتەتىن مۇرىن ەلىنىڭ اعايىندى ارالباي- شۇلىق، قوجابەرگەن باتىرىمەن ۇزەڭگىلەس، سەنىمدى سەرىگى بولعان قازىبەك باتىر، ونىڭ ۇلى بەكمىرزا جانە اتالاي، ءتۇلىمباي سياقتى كوپتەگەن تۇلعالار دا بار.

دەرەككوزدە اتى اتالعان قازىبەك باتىردىڭ تۇلعاسى جازبا دەرەكتەر مەن اتالىق شەجىرەگە سۇيەنە وتىرىپ ىزدەستىرىلگەن ەدى. شەجىرە دەرەگى بويىنشا قازىبەك سامەنبەت ۇلى ورتا ءجۇز ون ەكى اتا اباق كەرەي رۋىنىڭ جانتەكەي اتاسىنان تارايتىندىعى انىقتالدى.

«قازىبەك سامەنبەت ۇلى 1705 -جىلى ورتالىق قازاقستان ءوڭىرى سارىسۋ وزەنىنىڭ بويىندا دۇنيەگە كەلىپ، 1785 -جىلى شىعىس قازاقستانداعى قالبا جوتاسىنىڭ ەتەگى كوكپەكتى وزەنى بويىندا ومىردەن وزعان. اتاقتى ەر جانىبەك باتىرمەن بىرگە جاۋعا قارسى تۇرعان كەرەي قولىنىڭ ءبىر قاناتىن باسقارعان قولباسى. ورتا جۇزدەن شىققان ون ساۋساعىنان ونەر تامعان ۇستا، اتاقتى زەرگەر.

ابىلاي سۇلتان حاندىق تاققا وتىرعان تۇسىندا التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ ءمور- جۇزىك سوعىپ سىيعا تارتقان...». («تاۋاسار بي» تالاسبەك كەرىمباي ۇلى، ق ح ر ش ۇ ا ر جازۋشىلار وداعىنىڭ، فولكلور قوعامىنىڭ، ءتىل كوميتەتىنىڭ مۇشەسى. ق ح ر، 2013 ج. ) . اتالعان 2 تومدىق جيناقتا ابىلاي سۇلتان يەلىگىندەگى ورتا ءجۇز رۋلارىنىڭ ءبىرشاما بولىگى 1756-1767 -جىلدار ارالىعىندا شين شەكارا قىزمەتىن اتقارۋشىلاردىڭ قوقان-لوقىسىنا قاراماستان تارباعاتاي تاۋىنىڭ تەرىسكەيى مەن كۇنگەيىندە، زايسان كولىنىڭ ماڭىنداعى جايىلىمدىق جەرلەردى ۋاقىتشا بولسا دا مەكەندەپ جۇرگەندىگى جايلى دەرەكتەر كوپتەپ كەزىگەدى.

1771 -جىلى وسكەمەن بەكىنىسىنەن ەرتىس وزەنىنىڭ ارعى بەتىندەگى شار- گۋربان وزەنىنە جانە اتالعان وزەننىڭ جوعارعى جاعىنداعى بۇلاناي نەمەسە ۇلىنى اتالاتىن جوتاعا، ودان ارى بوكەن، شەگەلەك وزەندەرىنىڭ جوعارى جاعىنداعى شاتقالدار مەن تاعى باسقا جايتتارعا قۇپيا تىڭشىلىق جۇرگىزۋگە جىبەرىلگەن كازاك اتامانى ۆولوشين باسشىلىعىنداعى توپتىڭ كۇندەلىك دەرەكتەرىندە «...شىلدەنىڭ 9-كۇنى قاراسۋ وزەنىندە تۇنەپ شىعىپ، تاڭعى التىلار شاماسىندا تەگىستى كەلگەن تاۋ بەتكەيىمەن ءجۇرىسىمدى جالعاستىردىم، ول ارادان ۇزاعاننان سوڭ، قولىمنىڭ سول جاعىنداعى جەرلەرى جازىقتى بولىپ كەلەتىن ءبىر قىردى اسىپ ساي ارقىلى شار- گۋربان وزەنى اعىپ جاتقان القاپقا شىعىپ، سول ارقىلى  قىزىلجار اتالاتىن تاستاقتى جەرگە باردىم.

ول جەردە كەرەي بولىسىنىڭ ستارشىنى قوجابەرگەن باتىرعا قاراستى ۇلىستارى كوشىپ ءجۇر ەكەن. ولاردان وتكەن سوڭ بەس ۆەرستاي جەر ءجۇرىپ، اتالعان وزەننىڭ بويىنا تىنىعۋعا توقتادىم جانە سول ارادا جۇرگەن ەكى ستارشىن ارالباي باتىر مەن قازىبەك باتىردى وزىمە شاقىردىم، ولارعا ءوزىمنىڭ ارنايى جىبەرىلگەندىگىمدى جانە بارار باعىتىمدى ايتا وتىرىپ، ءسوز اراسىندا بۇلىكشىل- قالماقتار (بۇل ارادا ەدىلدەن قاشقان قالماقتار جايلى ايتىپ وتىر. س. س. )، قىتاي مەن قازاقتاردىڭ كەن ورىندارىن ىزدەستىرۋى جايلى اقپاراتتارىنا بارلاۋ جاسادىم» دەلىنگەن. («پۋتيەۆىە دنيەۆنيكي ي زاپيسكي روسسييسكيح چينوۆنيكوۆ ي يسسلەدوۆاتەلەي و كازاحسكوي ستەپي 18-سەرەدينى 19 ۆەكا»، استانا -  2012 ج. , 13-بەت. ).

بۇل دەرەكتەن 1771 -جىلدىڭ شىلدەسىندە قالبا جوتاسىنىڭ سولتۇستىك- باتىس سىلەمى  قىزىلجار تاۋى بوكتەرىمەن شار- گۋربان وزەنى بويىندا كەرەيدىڭ قوجابەرگەن باتىرىمەن قاتار قازىبەك، ارالباي سىندى ستارشىندار وزدەرىنە قاراستى تۇتىندەرىمەن جاز جايلاپ جاتقاندىعىن اڭعارۋعا بولادى.

وسى تۇستا «تورەسىز ەل، توبەسىز جەر بولمايدى» دەگەن ۇستانىممەن، XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنىڭ سوڭىن قاراي، ەر جانىبەكتىڭ بۇيرىعىمەن تاۋاسار بي قازىبەك ۇلى باستاعان ون جەتى بەدەلدى ادام، تۇركىستانداعى ابىلپەيىز ورداسىنا ءبىر بالاسىن ءوز ەلدەرىندەگى تورەلىك تىزگىنىن ۇستاتۋ ماقساتىنداعى وتىنىمىمەن بارادى.

ابىلپەيىزدىڭ كىشى ايەلى، قىرعىز حانى ورمانبەتتىڭ قىزى تۇمار حانىمدى ءۇش ۇلى كوگەداي، سامەن، جاباعىمەن بىرگە ەكى قۇل، ءبىر كۇڭىمەن قوسا اتقوسشى تولەڭگىتتەرىن جانە قوجا- مولدالارىمەن بارلىعى ون جەتى ءۇيدى كوشىرىپ اكەلىپ، ون ەكى جاسار كوگەدايدى كوكپەكتى وزەنى بويىندا كەرەي ەلىنە تورە سايلايدى». («تاۋاسار بي» تالاسبەك كەرىمباي ۇلى، ق ح ر ش ۇ ا ر جازۋشىلار وداعىنىڭ، فولكلور قوعامىنىڭ، ءتىل كوميتەتىنىڭ مۇشەسى. ق ح ر، 2013 ج. ). كوكپەكتى جەرىندە كوگەداي ۇلى اجى تورەنىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن ەلدى-مەكەننىڭ ورنالاسۋى سول ءداۋىردىڭ جاڭعىرىعىنداي، ال كەرەي ەلىنىڭ نەگىزگى قۇرامى 1790 -جىلدار شاماسىندا «قالبانى جايلاپ، ەرتىستى كۇزەپ، تارباعاتايدى قىستاپ» جۇرگەن جىلى ورىندارىنان جىلىستاپ: «كىندىك كەسىپ كىر جۋعان، التاي مەنىڭ مەكەنىم كەۋدەمنەن جانىم شىقپاسا، ەجەلگى جەرگە جەتەرمىن!» (ەر جانىبەك)، بابا قونىستارى ءور التايداعى مەكەندەرىنە قاراي «سوعىسسىز كوش جورىعىنا» كەرۋەن باسىن بۇرعاندىعى تاريحتان ءمالىم.

ەلدىك ىستەرگە ەتەنە ارالاسقان ەردىڭ ەسىمىن ۇلىقتاۋ ۇرپاق پارىزى ەكەنى شىندىق. جوعارىداعى دەرەكتەردىڭ بارلىعىن جۇيەلەپ ساباقتاستىرا كەلە ۇرپاقتارى باتىر بابالارىنىڭ باسى جاتقان جەردى ىزدەستىرگەن بولاتىن.

جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ ەرتەرەكتەگى اتاۋلارىمەن قاتار كەيبىر تانىمال تۇلعالاردىڭ بەيىتتەرى ورنالاسقان جەرلەردىڭ ناقتىلى كورسەتىلۋىمەن قۇندىلىعى جوعارى بولىپ تابىلاتىن XIX عاسىردىڭ باس كەزىندە سىزىلعان «ومبى اسكەري وكرۋگىنىڭ ءىرى ماسشتابتاعى اسكەري- توپوگرافيالىق كارتاسى» كومەگىمەن شىعىس قازاقستان وبلىسى كوكپەكتى اۋدانى كوكجايىق اۋىلدىق وكرۋگى جەرىندەگى ءجۇزاعاش بەكەتى جۇرتى تۇسىنان اعىپ وتەتىن بۇرىنعى كوكپەكتى وزەنىنىڭ سول جاق قاباعىندا اتالعان كارتادا كورسەتىلگەن تولەڭگىت قىستاۋى جانىنداعى قىردىڭ ۇستىنەن باتىر قازىبەك سامەنبەت ۇلىنىڭ دا (1705-1785) بەيىتى كورسەتىلۋى ارقىلى سۇيەگى جاتقان جەر تابىلىپ وتىر.

سۋرەتتە: جوعارىدا اتالعان كارتانىڭ قيىندىسى مەن قازىبەك سامەنبەت ۇلى زيراتىنىڭ قازىرگى كورىنىسى

سەرىكبوسىن سادىقوۆ عىلىمي ىزدەنۋشى، ءا. ح. مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتى

6alash.kz