«شيپاگەرلىك بايان»: وتەيبويداق «جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ» جايلى

«جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ كەرەك» دەگەن سانانىڭ بولماۋى شىمىر شىندىقتىڭ بەتىن شىنىمەن دە «شيپاگەرلىك بايان» اشا تۇسەتىن سياقتى.

قازاق حالقىندا الەمدەگى ەشبىر ۇلت پەن ۇلىستاردا مۇلدەم جوق، تىپتەن وزگەنىڭ وي ساناسىنا دا كىرىپ شىقپايتىن «جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ»، - دەگەن كەرەمەت ءبىر سالت- ءداستۇرى بار.

بۇگىنگى تاڭدا ازيانى كوكتەي ءوتىپ ەۋروپاعا دەيىن قۇلاش سەرمەپ، كەڭ تارالىپ، جالپاق جاتقان كۇللى تۇركىنىڭ ءتۇپ نەگىزى ەكەندىگىمىز دە، اتا جۇرتتا قارا شاڭىراقتى يەلەپ، قادىرلەپ، قاستەرلەپ وتىرعاندىعىمىز دا انىق.

ءبىر عاجابى «جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ» سالتى تۇركىنىڭ وزگە ۇلىستارىندا نە ءۇشىن جوقتىعى، نەگە ولارعا دا تارالماي قالعاندىعى وي تۋدىرادى. بۇل سالت قازاقتا قاي زاماننان، قالايدان- قالاي، نەندەي سەبەپپەن، قانداي قاجەتتىلىكە بايلانىستى قالىپتاستى ەكەن، دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. كەي زەرتتەۋشىلەر بۇل سالتتى ۇلتىمىزدا اتامزاماننان بەرى بار بولاتىن دەسە، ەندى ءبىر زەرتتەۋشىلەر «شيپاگەرلىك باياندا» ايتىلعانداي XV عاسىردا ءاز جانىبەك حاننىڭ تۇسىندا باستالعانىن ايتىپ، ءبىر-ءبىرىن مويىنداعىسى كەلمەي، ورتاق بايلامعا كەلە الماي جۇرگەن جايى بار.

بۇنداعى باستى سەبەپتىڭ ءبىرى، وتكەن تاريحىمىز ءار قايسىمىزدىڭ ءوز ەستۋىمىز بويىنشا (كىتاپسىز) ءبىلىپ- بىلمەي اۋىزشا ايتا سالعانىمىز بولسا، ەكىنشىسى، قولدا بار كىتاپتى قۇنىتتاپ وقىپ، زەردەلەپ، زەتتەمەۋدەن بولسا كەرەك. ءارقانداي ءىستىڭ ءسوزسىز ءبىر باستالۋ نۇكتەسى بولاتىندىعى بەلگىلى. ەندەشە، وسى ءبىر عىلىميلىعى اسا جوعارى، عاجايىپ تازالىقتى، ءمولدىر تۇنىقتىقتى، اسىل تەكتىكتى ساقتاۋعا ءارى ۇرپاقتىڭ ساپاسىن كوتەرىپ وتىرۋعا ارنالعان قاسيەتتى ءداستۇرىمىز قاشان جانە قالاي قالىپتاستى؟

تالقى: ەگەر بۇل سالت بۇرىننان بەرى بار ەدى دەسەك، XV عاسىردا ءابىلقايىر حاندىعىنىڭ قۇرامىندا قازاقپەن بىرگە بولعان بۇگىنگى وزبەكتە، ەجەلدەن قازاقپەن ەگىز قوزىداي ءبىر ءوسىپ، ىرگەسى بولىنبەي كەلە جاتقان قاراقالپاقتا، سونداي-اق قاراحان مەملەكەتى زامانىندا قازاقتى قۇراپ وتىرعان ءبىراز تايپالارمەن ءبىر وداقتا بولعان ۇيعىر حالقىندا، ورحون- ەنيسەي جەرىندە قازاقتى قۇراعان تايپالارمەن بىرلىكتە بولعان، ءتىپتى تاۋەكەل حان مەن ابىلاي حان زامانىندارىندا قازاق حاندىعىمەن ەتەنە جاقىن بولعان، ىرگەلەس جاتقان قابىرعالى قىرعىز ۇلتىندا دا بولۋى كەرەك ەدى.

مىنە وسىلاردىڭ بارىندە «جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاۋ كەرەك» دەگەن سانانىڭ بولماۋى شىمىر شىندىقتىڭ بەتىن شىنىمەن دە «شيپاگەرلىك بايان» اشا تۇسەتىن سياقتى. «شيپاگەرلىك باياندا» جانىبەك حانمەن سۇقباتتاسىپ وتىرعان وتەيبويداق بىلاي دەيدى: «قاندىق ۋىلمالىق پەندەلىك جالعاسىم بىتىستىلىگى، - دەدىم.

حان: - ول سىرقات قانداي سەزىلىس بىلدىرمەك؟ - دەدى. مەن: - قاندىق ۋىلما مەرەزدىك، قۇلعانالىق ميعۇلالىق اللالىق شالا جارالىم بولماق. ايىعىم - ودان ساقتانباق قانا. ساقتاندىرۋ تەك اللاجار، تاقسىر، ءسىزدىڭ قولىڭىزدان عانا كەلمەگى اللاجار جازمىش دەدىم.

حان: - ودان قانداي ساقتانباق شارتتاماق بولار؟ - دەدى. مەن: - ول وڭاي، تاقسىر، ءسىز تەك كوز مۇرىن شارتتى ورىنداماعىڭىز عانا ءۋاجىپ مۇحتاسارى، - دەدىم. حان: مەن…»، - دەپ، ءسوزىن ساباقتاپ، ارىقاراي، سۋىق ءجۇرىستى حارام ارەكەتتەن ساقتانۋدىڭ وتە ماڭىزدىلىعىن، ءوز كوزىمەن ناقتىلى كورگەن مىنا ءبىر ايانىشتى وقيعامەن تۇسىندىرەدى. بۇل قىستىرما باياندى ماعىناسى بويىنشا اۋدارساق «سۋىق جۇرىسپەن ءجۇرىپ تۋدىرعان ءوز ۇلىنا، اق نەكەلى جۇبايىنان تۋىلعان قىزىن ۇزاتۋدان مىناداي ايقىندىق كورىلدى. ودان كوپ بالا كوتەردى، ءولدى، بالا تۇرمادى، تۇسىك بولىپ تۇسە بەردى.

بۇلاي بولۋى قانداستىق جاقىنداردىڭ ارالاسۋىنان قان ىرىگىشتىك اسەرىنەن شالا جارالىم پايدا بولعاندىعىنان ەدى. اقىرىندا قىزى دا، ۇلى دا قاندىق ىرۋدەن (ۋىلما) ءولىپ ۇرپاقسىز قالدى… الديار تاقسىر! ولار وكىنگەنىمەن ورنى تولار ما؟» دەي كەلىپ، «كوز رەتتە، …قول كوز اتادان اسپاعان رۋلار اراسىنان قىز الىسقانداردان قاندىق ۋىلما كوپ قۇزعىنداماعى كوز كورگى. سونىڭ ءۇشىن قول كوز مۇرىن اتادان اسقاندار ءوزارا قىز الىسىپ، قۇدالاسپاعى شارت. وتىز، قىرىق اتا ارالاسا، ۇرپاق اقىلدى بولماق. سىرت ەلدەن قىز الىسسا، ۇرپاعى ونەرپاز، زەيىندى، اڭعارلى بولماق» (شيپاگەرلىك بايان 42-بەت).

بۇل ءماتىننىڭ اۋدارماسى: «ەكىنشىسى، …جەتى اتادان اسپاعان رۋلار اراسىندا قىز الىسقانداردا قاندىق ءىرۋدىڭ كوپ بولاتىندىعىن كوردىك. سوندىقتان سەگىز اتادان اسقاندار ءوزارا قىز الىسىپ، قۇداندالى بولۋى كەرەك. وتىز، قىرىق اتا ارالاسا، ۇرپاعى اقىلدى بولادى. سىرت ەلدەن قىز الىسسا، ۇرپاعى ونەرپاز، زەيىندى، زەردەلى بولادى» - دەگەندە، حان جانىبەك وسى زاڭدىلىققا سەنىڭكىرەمەدى مە، الدە شىندىعىنا كوزىن انىق جەتكىزىپ العىسى كەلدىمە ەكەن، كەنەتتەن سولقول ءتورتىنشى ءۋازىرى جارمانادان مىناداي سۇراق سۇرايدى.

«سەنىڭ ايەلىڭ نەشە اتا ارالاعان؟ جارمانا: - الديار حان يەم! تۋعان جيەنىم ەدى. قاراۇزگەن شيپاگەر وتەكەڭنىڭ مىنا ءسوزى مەنىڭ شىعۋىما سىعۋ بولعانداي ءدال ءتيىپ، جىعىپ وتىر. وتە جاقىن قانداسىمنان ايەل العانىما وكىنىپ وتىرعانىمدى، تاقسىر ءسىزدىڭ قالاي ءبىلىپ قويعانىڭىزعا تاڭعالىپ وتىرمىن، دەپ، قول قۋسىرىپ تاعزىم ەتتى».

سوندا، سۇڭعۇلا جانىبەك حان: «سەنەن بالا تۋماعان ەدى. مەن وتەيبويداقتىڭ شيپاگەرلىكتە قارا ۇزگەن- ۇزبەگەندىگىن انىقتاپ الۋىم ءۇشىن، سەن ەسىمە ءتۇسىپ كەتكەن سوڭ، قاراسام، ءوڭىڭ بۇزىلىپ، ءۋايىم باسقان الپەتىڭدى بايقادىم. سودان سۇراعان ەدىم، دەدى. جارمانا وكىرىپ قۇلاپ ءتۇستى» (ءتول ءماتىنىن وقىرمان ىزدەنىسى ءۇشىن قالدىرىپ كەتتىم. شيپاگەرلىك بايان. 42-بەت).

مىنە، وسىنداي ناقتىلى وقيعالارعا كوزى انىق جەتكەن جانىبەك حان دەرەۋ حاتشىسىن شاقىرىپ، مىناداي جارلىعىن تۇسىرگەن: اق وردا حانى جانىبەك ءازدىڭ جارلىعى «كۇللى الاش ۇرانلى قازاق قاراشا بۇقارالارىمنىڭ وزدەرىنىڭ جانە ۇرپاعىنىڭ ءمىنسىز بىتىستىك بولماعى شارتى ءۇشىن: اۋىز. جات توسەلمەلىك جات نيەت، ءبات قىلىق بۇگىننەن باستاپ تىيىم بولماعى شارت جاراعى. اگاراكىم كوزگە شالىنسا، قاراماڭعاز ارتىنشا مىنگىزىلىپ ورتەلمەلىك قالما الپەتىنە جاقپاۋلىق، جاعا جۇرت كورمەلىك ىستەمە شارت. كوز.

جەتى اتادان ىلگەرى قىز الىسقاندار بۇگىننەن باستاپ بولماۋى شارت جاراعى. اگار ولاي بولسا، بولعانىنا كوز جەتسە، جۇبايلاردى تەڭ باس قىلىشتاماق شارت. كوز مۇرىن. بەتتەن سۇيەتىن جات قىلىق بۇگىننەن باستاپ تىيىم. جانە اللالىق شالا جارالىمنان باسقا ناۋقاستار ءارقانداي پەندە بالاسىنا بولسا دا توستاعاننىڭ شەتىن تىستەتپەۋى شارت. اگار ايقىن ۇعىنىستىق بولسا، ەلۋ قامشى دۇرەلەمەك جاراعى. وعان سۇرام جوقتىعى ايقىندىلىق. اشكەرە قارسىلاسقان ادامنىڭ ءوزى كىم بولسا دا جەر ۇيمەك» (شيپاگەرلىك بايان. 43-بەت).

بۇل جارلىق قازىرگى تىلىمىزشە: كۇللى الاش ۇراندى قازاق قاراشا حالقىمنىڭ وزدەرىنىڭ جانە ۇرپاقتارىنىڭ ءمىنسىز ءبىتىستى (ساۋ دەنەلى) بولۋى ءۇشىن: ءبىرىنشى. سۋىق ءجۇرىستى جامان نيەت، لاس قىلىققا بۇگىننەن باستاپ تىيىم سالىنسىن.

ەگەردە كوزگە شالىنىپ قالسا، بەتىنە قارا كۇيە جاعىپ، قارا سيىرعا تەرىس مىنگىزىپ، ەل كورمەستەي ەتىلسىن. ەكىنشى. جەتى اتاعا دەيىن قىز الىساتىندار بۇگىننەن باستاپ بولماسىن. ەگەر سولاي بولعان جاعدايدا، انىعىنا كوز جەتسە، جۇبايلاردىڭ باستارى الىنسىن. ءۇشىنشى. بەتتەن سۇيسەتىن ناشار ادەتكە بۇگىننەن باستاپ تىيىم سالىنسىن.

سونداي-اق كەمىس تۋىلعان جانداردان باسقا ناۋقاستى ادامدار ءارقانداي پەندە بالاسىنا اس ىدىسىنىڭ شەتىن دە تىستەتبەسىن. ەگەردە وسىنداي جاعدايلار انىقتالىپ قالسا، ەلۋ قامشى دۇرە سوعىلسىن. وعان ەشقانداي سۇراق جوق.

اشكەرە قارسىلاسقان ادام بولسا، مەيلى ول كىم بولسا دا، ءولىم جازاسى بەرىلسىن».

دەمەك، XV عاسىردا قازاق دەپ بايىرعى اتتى (ايگىلى تاريحشى نىعىمەت مىڭجانيدىڭ زەتتەۋدەرىندە، VIII عاسىرداعى قىتاي جازبالارىندا قازاقتى قاسا دەپ جازعانى ايتىلادى) قايتا جاڭعىرتقان قازىرگى قازاق تايپالارىنىڭ وداعىندا جانىبەك حاننىڭ قاتاڭ جارلىعىنىڭ ارقاسىندا بۇل بۇيرىق حالىق ەسىنە قۇراننىڭ اياتىنداي شەگەلەنىپ، اتا زاڭىنا اينالىپ كەتكەن دەۋگە تولىق نەگىز بار.

بۇندا ەسكەرە كەتەتىن ءبىر جايت، وتەيبويداق سەگىز اتادان سوڭ قىز الىسۋعا بولاتىندىعىن ايتقان. ءبىراق، جانىبەك حان قازاقتا جەتى سانىن كيەلى سان دەپ قارايتىنىنا بايلانىستى ما ەكەن، الدە قاراشاسىنىڭ ۇسىنىسىن اينىتباي ايتۋدى ار كورىپ، سولاي ايتتى ما، قالاي، جارلىعىن تۇسىرگەندە «جەتى اتاعا دەيىن»، دەپ، بۇيرىق بەرگەن.

شاياحمەت قالي اقىن، ماتەماتيك، «شيپاگەرلىك بايانى» كىتابىن زەرتتەۋشى