قويشىعارا سالعارا ۇلى: باي تاريحىمىزدى ءالى دە يگەرە الماي وتىرعان ەلمىز

None
None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - مەملەكەت باسشىسى قاسىم- جومارت توقايەۆ « ۇلىتاۋ -  2019» حالىقارالىق تۋريستىك فورۋمىندا جوشى حاننىڭ تاريحي تۇلعاسىنا الەم نازارىن اۋدارتۋ تۋرالى ماسەلە كوتەردى.

 ءوز سوزىندە پرەزيدەنت: «جوشىنىڭ مازارى قازاق جەرىندە تۇرعانىن بۇگىندە ەلىمىزدەگى جانە شەتەلدەگى جۇرتشىلىقتىڭ كوبى بىلە بەرمەيدى. اتا- بابالاردىڭ اماناتىنا ادال بولۋ -  بىزگە سىن» دەگەن ەدى. شىندىعىندا بۇل باعىتتاعى اڭگىمەلەر از ەمەس. سونىڭ ءبىر پاراسى تۋرالى اكادەميك- تاريحشى قويشىعارا سالعارا ۇلىمەن سۇحباتتا كوتەرىلگەن ەدى.

 ماحات سادىق:

 كەشەلى -  بەرى جۇرت اۋزىندا جۇرگەن اڭگىمەگە نازار اۋدارساق. پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆ فورۋمدا سويلەگەن سوزىندە قازاق حالقى ءۇشىن  ۇلىتاۋدىڭ تاريحي ءمانى مەن كيەلىلىگىن، سونداي- اق، بۇل قاسيەتتى مەكەننىڭ ەتنوگرافيالىق، زياراتتىق جانە ەكولوگيالىق تۋريزمدى دامىتۋ ءۇشىن زور الەۋەتى بار ەكەنىن اتاپ ءوتتى. جالپى تاريح دەگەن ۇعىمدى قاراپايىم سوزبەن ورنەكتەسەك ول اتا بابالارىمىزدىڭ ءومىربايانى بولىپ شىعادى. سولاردىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگى. وتكەن جولىمىزدى ءبىلۋ - بارار باعىتىمىزدى ايقىنداۋ. قازاق دالاسى -  ۇلى تۇركى ەلىنىڭ قاراشاڭىراعى دەيمىز. ءسىز تۇركى قاعاناتىن ارنايى زەرتتەگەن عالىمسىز. وسى تۇرعىدا وقىرماندارىمىزعا مالىمەت بەرىپ وتسەڭىز.

 قويشىعارا سالعارا ۇلى:

ءبىز تاريحى باي ەلمىز. ءبىراق سول باي تاريحتى يگەرە الماي وتىرعان ەلمىز. تۇرىك قاعاناتىن ارنايى زەرتتەدىم. تۇركىلەردىڭ وزدەرى «ماڭگى ەل» دەپ اتاعان ايگىلى التىنشى عاسىردا ورناعان ءبىرىنشى تۇرىك قاعاناتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى تاريحي ۇلى تۇلعا - تۋۇلى بۋمىن قاعان. مىقتى رەفورماتور بولعان. ەستە جوق ەسكى زاماندا ەدىل مەن جايىق اراسىندا تۇرىك دەپ اتالعان مەملەكەت بولعانى تاريحتان بەلگىلى.

 بۋمىن قاعان ءوزى ورناتقان قاعاناتتىڭ داۋىرلەپ دۇركىرەگەنىن كورە العان جوق. ول قۇرعان تۇرىك مەملەكەتى داۋىرلەپ، توڭىرەگىندەگىنىڭ ءبارىن بيلەگەن. وسىلايشا گۇلدەنىپ كەمەلىنە كەلگەن يمپەريا، ءبىر جىلدارى كەمەرىنەن اسىپ، توگىلىپ، قۇلدىراپ تاراعان.

جالپى كوشپەندىلەر تاريحىنا ۇڭىلسەك بىرىگۋ مەن ىدىراۋدى ءجيى بايقايمىز. بىرىككەن كەزدە دالالىق ۇلى دەرجاۆا - ۇلىس اتالعان. ىدىراپ تاراعاندا جەكە -  جەكە حاندىقتار مەن بەكتىكتەرگە ءبولىنىپ كەتكەن. وسى ۇلى تاريحىمىزدى ءبىلىپ -  تانۋ پەشەنەمىزگە جازىلماي كەلدى. زەرتتەلىپ قاعازعا تۇسپەدى. وتارشىلىق وعان مۇمكىندىك بەرمەدى.

رەسەيلىك يمەريا بيلىگى كەزىندە ولار ءبىلىمدى زەرتتەۋشىلەرى شەنەۋنىكتەرىن قازاق جەرىنە جىبەردى. ءبىزدىڭ ادەت -  عۇرپىمىز، سالت -  ءداستۇرىمىز بەن مەنتاليتەتىمىزدى، ءتىلىمىز بەن ءدىنىمىزدى ستراتەگيالىق ماقساتتارعا پايدالانۋ ءۇشىن جازىلعان شپيوندىق ەسەپتەرى كەيىنىرەك جازبا تاريحىمىزعا اينالدى.

سوۆەت وداعى تۇسىندا قازاق تاريحىنىڭ اتاسى اتالعان - رەسەي تاريحشىسى، رەسەي يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك قايراتكەرى الەكسەي ليەۆشين يمپەريانىڭ مۇددەسىنە ەڭبەك جاساعان كەڭسە قىزمەتكەرى. وسىنىڭ ءبارىن زەردەلەۋ كەرەك. جالپى، مەن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دا، كانديداتى دا ەمەسپىن. ايتسە دە مەن تاريح ءۇشىن از ەڭبەك جاساعانىم جوق. سانالى عۇمىرىمدى قازاق تاريحىنا ارناپ كەلەمىن. سوۆەت زامانىندا تاريحشىلار قازاق تاريحىنان عىلىمي اتاق قورعاعان جوق. بارلىعى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بەسجىلدىق جوسپارىنىڭ تاريحي ماڭىزىنا ارنالعان عىلىمي جازبالار عانا. بارىندە كوممۋنيستىك پارتيانىڭ جەتەكشى ءرولى سيپاتتالعان.

 ماحات سادىق:

 وسى تۇستى مىناداي اڭگىمە ەسكە تۇسەدى. ءسىز باۋىرجان ومار ۇلىمەن بولعان سۇحباتتا ءسىزدىڭ قىتايدا ءبىر جارىم جىل تۇرىپ، 1997-98 -جىلى الىپ كەلگەن ماتەريالدارىڭىز تۋرالى ءسوز بولادى. وندا: «مەن بيچۋريننىڭ اۋدارماسىندا جوق ماتەريالداردى اكەلدىم. مەن ونى عۇلاما بيچۋرين كورمەدى، بىلمەدى دەپ ويلامايمىن. كەشەگى جۇيەدە تاريحىمىزعا قاتىستى ءبىزدىڭ بۇرىن دا ىرگەلى ەل بولعانىمىزدى كورسەتەتىن ماڭىزدى دەرەكتەردى جاريالاۋدىڭ تيىمسىزدىگىنە بايلانىستى ادەيى ويىپ الىنىپ تاستالعان شىعار دەپ توپشىلايمىن»، - دەپسىز. سودان ءبىر مىسال ايتىپ وتسەڭىز.

قويشىعارا سالعارا ۇلى:

مىسالى، بۇكىل الەم تاريحشىلارى ءبىزدىڭ ەرامىزدان بۇرىنعى جيىرما ءبىرىنشى عاسىردان باستاپ ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ بەسىنشى عاسىرىنا دەيىن ەجەلگى قىتايدىڭ تەرىسكەيى مەن تەرىسكەي باتىسىن مەكەندەپ كەلگەن بايىرعى كوشپەلىلەردىڭ ءبارىن ءبىر حالىق، ياعني سيۋڭنۋدىڭ ارعى اتالارى دەپ بىلەدى. شىندىعىندا ولاردىڭ ءبارى تۇركى تىلدەس حالىقتار بولعانىمەن، ءوز الدىنا بولەك- بولەك حالىقتار ەكەن.

سيۋڭنۋ حالقى، جالپى، قىتايعا ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى ءتورتىنشى عاسىردىڭ اياعى مەن ءۇشىنشى عاسىردىڭ باسىندا بارعان. بۇل بىردە- ءبىر عالىمنىڭ ەڭبەگىندە ايتىلماعان. مەن ءتۇپنۇسقا دەرەككوزدەرىن سالىستىرا قاراۋ بارىسىندا جانە قىتايدىڭ مامان عالىمدارىمەن پىكىر الماسۋ ارقىلى وسىعان كوز جەتكىزدىم. بۇل دەرەكتى راشيد اد- ديننىڭ ەڭبەگى دە راستايدى. بۇرىن ونى مەن اڭعارعان جوق ەدىم.

بىرىنشىدەن، بارلىق زەرتتەۋشىلەر عۇن حالقىن قىتايدىڭ ەجەلگى كورشىسى دەپ قانا بىلەدى. ال جاڭا دەرەكتەر عۇننىڭ باتىستان شىعىسقا اۋىپ بارعان حالىق ەكەنىن ايعاقتايدى. ەكىنشىدەن، دۇنيە ءجۇزىنىڭ تاريحشىلارى سيۋڭنۋلاردى تۇرىكتەر دەيدى، دۇڭحۋلاردى موڭعول دەيدى. بۇل دا قاتە. سيۋڭنۋ دەگەنىمىز -  موڭعولدار، دۇڭحۋ دەگەنىمىز -  تاتارلار. ءبىزدىڭ تاريحشىلار كوبىنە تاتار دەگەندى ۇمىتىپ كەتەدى. كەشەگى تۇرىك قاعاناتى قۇلاعاننان كەيىن شىعىستاعى بۇكىل بيلىكتىڭ ءبارى سول تاتارلاردىڭ قولىندا بولدى.

 مىنە، قالىپتاسقان قاعيدالار شەڭبەرىنەن شىعىپ، ءتۇپنۇسقا دەرەككوزدەرى بەرەتىن ماعلۇماتتاردى كوشپەلى ءومىر سالتى تۋدىرعان زاڭدىلىقتارعا ساي پايىمداپ جاسالعان وسىنداي جاڭا تۇجىرىمدار، شۇكىر، بارشىلىق. بيچۋرينگە كەلسەك چۋۆاش حالقىنىڭ مىقتى عالىمى عوي، وبالى نە كەرەك، ول ءوز مىندەتىن ابىرويمەن اتقارعان. بيچۋريننىڭ اۋدارماسىن جولما- جول زەردەلەپ وتىرىپ بايقاعانىم، دايىن دۇنيەدەگى تۇرىك جۇراعاتىن ماداقتايىن، قاعاناتتىڭ دۇرىلدەگەن كەزەڭىن سيپاتايتىن تۇستار تۇتاسىمەن قيىلىپ تاستالعان. ول ەندى پارتيانىڭ سەنزۋراسى بولعانى انىق. مىنە سونى مەن قاز -  قالپىنا كەلتىردىم. بۇل تاريحقا قايتادان جاڭاشا كوزقاراسپەن قارايتىن، جاڭاشا سيپات بەرەتىن دۇنيەلەر. ەشكىم زەرتتەپ جاتقان جوق. ءار ۇلت ءوز حالقىنىڭ تاريحىن ءبىلۋ كەرەك. دۇرىلدەگەن تالاي يمپەريا قۇرىپ كەتتى. ول قايتالانۋى مۇمكىن. سول قايتالانباۋى ءۇشىن نە قاراقەتتەر جاسالماق كەرەك. مىنە، تاريح ساباقتارى دەگەن وسى.

 ماحات سادىق:

بالانى نەگە تاربيلەسەڭ سوعان ۇيرەنەدى. بۇگىنگى كۇن بيىگىنەن كەشەگى تۇلدىر، بولاشاعى بۇلدىر حالىق ەمەسپىز دەپ ماقتانىشپەن ايتامىز. ەندەشە بابالارىن قالتىقسىز قاستەرلەي بىلگەن حالىق بالالارىنىڭ دا بولاشاعىن دا قاپىسىز قامداي الماق. ول دەگەنىمىز ءار قازاق ءوز بالاسىن ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا ۇيرەتىپ داعدىلاندىرۋى كەرەك دەگەن ءسوز. اتا -  بابالارىمىزدىڭ مىزعىماس تا مۇقالماس ەرلىك داستۇرىنەن بەيحابار ۇرپاقتان كەلەشەكتە كىم ءوسىپ شىعارى دا بەيمالىم. تاريحشىنىڭ وسى تۇرعىداعى توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ەستىسەك دەپ ەدىك.

 قويشىعارا سالعارا ۇلى:

 نە نارسەنىڭ بولماسىن نەگىزى بولادى. نەگىز بولماسا قۇلدىرايدى. بىرەۋدىڭ ايتقانىن جالعاپ جازۋ قاتەلىكتەرگە ۇرىندىرادى. 1999 -جىلى بەس كىتاپتى «سانات» باسپاسىنان شىعارىپ، بەس كىتاپتى ءوزىم قولدان تۇپتەپ، بۇل جازبالارىم تىكەلەي ەلباسىمىزدىڭ يدەياسىمەن جۇزەگە اسقاندىقتان پرەزيدەنت نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ الدىنا قويدىم. ونىڭ ءبىر باعىتى ەرتەرەكتە ورىس تىلىنە اۋدارىلعان. ءبىراق كەيبىر سەنزۋرالىق ماسەلەگە قاتىستى جارىققا شىقپاعان دۇنيەلەر. ال كەلەسى باعىتى ەشقاشان ءبىزدىڭ تاريحشىلار تانىسپاعان جاڭا تاقىرىپ. عىلىمي اينالىمعا تۇسپەگەن دۇنيەلەر. ال ءۇشىنشى باعىتىم قىتاي عالىمدارىنىڭ ەرتە زاماننان قازاقتار تۋرالى زەرتتەگەن، جىلنامالىق ماقالالار جيىنتىعى. مىنە سول دۇنيەلەردى ءالى كۇنگە دەيىن يلەپ جاتىرمىن. دايىن بولعاندارى جارىققا شىعۋدا.

تاريحتاعى ەڭ ماڭىزدى ماسەلە ول دەرەكتانۋ. كەز كەلگەن دەرەكتى ءوز حالقىنىڭ تانىم تۇسىنىگىمەن قابىلداۋ كەرەك. بۇگىنگە دەيىنگى ءبىزدىڭ تاريحىمىز ەۋروپالىق تانىم تۇسىنىك باعىتىنداعى نۇسقاعا سۇيەنە وتىرىپ جازىلىپ كەلدى. قازاق حالقىنىڭ تاريحىن شىن مانىندە تەرەڭنەن زەرتتەگەن، سونى تولىق عىلىمي تۇرعىدا نەگىزدەگەن عالىم تاريحشى جوق. بۇل ۇلكەن وكىنىشىمىز. بىزدە تاريحشى ماماندار بار. بىزدە بىلگىلى تاقىرىپتاردى العان، بەلگەلى كەزەڭدەردى زەرتتەپ ودان دوكتورلىق مونوگرافيا، كانديداتتىق ديسەرتاتسيا قورعاعان تاريحشىلار عانا بار. ولار جالپى قازاق تاريحىنىڭ وتكەنى مەن كەتكەنىن بىلمەيدى. مەديتسينادا دارىگەرلەر ءوز سالاسىنىڭ كاسىبي مامانى بولسا، ءبىزدىڭ تاريحشىلار دا حالقىمىزدىڭ تاريحىنىڭ بەلگىلى ءبىر كەزەڭىنىڭ مامانى.

قازىرگى ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەت تاريحشى مامانداردى دايىنداۋىمىز كەرەك. حالىق تانىعان، سىرت ەل عالىمدارى مويىنداعان بىردە -  ءبىر مىقتى تاريحشىمىز جوق. وسى جاعى وكىنىشتى. سونىڭ كەسىرىنەن بۇرىنعى سوۆەت وداعى كەزىندەگى، رەسەي وتارلاۋشىلارى زامانىندا جازىلعان دۇنيەگە تاۋەلسىزدىك شاپانىن كيگىزىپ، قايتادان حالىققا ۇسىنىپ وقۋلىق دەڭگەيىندە ستۋدەنتتەرگە وقىتىپ جاتىرمىز.

 قىتاي ساپارىنان كەيىن ون كىتاپ جازىلدى. ەشكىم سونى پايدالانىپ زەرتتەمەدى. ەشتەڭە جازىلمادى. دايىن دۇنيەلەر عوي. تەلەفيلم، كينو تۇسىرىلسە ۇلتتىمىزدى ۇلىقتايتىن دەرەكتەر دەگەن جەتىپ ارتىلادى. تىپتەن اكەلگەن ناقتى دەرەكتەرىم كەيبىر قورعالعان ديسەرتاتسيالاردىڭ قاتە ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. سولار مۇنىڭىز دۇرىس ەمەس دەپ داۋلاسپايدى دا. ءبىر ءسوز ايتپايدى. ءومىر جىلجىپ جاتىر. جابىلعان قازان جابىلعان كۇيىندە...

ماحات سادىق:

 «ءۇش ءجۇز وتارشىلىقتا بولىپ، ساناسى ساڭسىراپ قالعان ەلگە تانىمدىق دۇنيە كەرەك». بۇل ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز. ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىرۋعا كوپ ەڭبەك ءسىڭىردىڭىز. ول تاريحتى تانۋ ارقىلى كەلەدى. تاريحي سانا قالىپتاسقاننان كەيىن بارىپ ۇلتتىق سانا قالىپتاسادى. مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ كەڭەسشىسى، مەملەكەتتىك ساياسات جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، 1997 -جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ق ح ر- داعى ەلشىلىگىندە مادەنيەت جونىندەگى كەڭەسشى قىزمەتتەرىن اتقاردىڭىز. ق ح ر- دا جۇرگەنىڭىزدە «سيۋڭنۋ»، «دۋڭحۋ. گاۋچى»، «100 قۇجات»، «تانىم تارماقتارى»، «انىقتامالىق» اتتى كىتاپتارى جازىلدى.

«التىن تامىر»، «كومبە»، «قازاقتىڭ قيلى تاريحى»، «قازاقتار» رومان- ەسسە، «قازاق قازاق بولعانعا دەيىن»، «قازاق قازاق بولعاننان كەيىن» دەگەن ەكى تومدىق روماندارىڭىز جارىق كوردى. «قازاقتار» تريلوگياسى ءۇشىن ق ر مەملەكەتى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتىمەن ماراپاتتالدىڭىز. ءسىزدى تولىق ماعىنادا ۇلت زيالىسى دەپ ايتۋعا بولار. كەيىنگى كەزدەرى بىزدە ۇلت زيالىسى جوق دەپ داۋرىعاتىندار كوبەيدى. ۇلت زيالىسى دەگەن سوزگە قانداي انىقتاما بەرەر ەدىڭىز؟

 قويشىعارا سالعارا ۇلى:

 ماحات، بۇل ارقىلى ايتپايتىن دۇنيە ەدى دەپ جۇرگەنىمدى ايتقىزباقسىڭ عوي. جارايدى. بۇرىنعى جاتتاندى ۇعىمدار بار. ولاردىڭ ءمانىن تۇسىنە بەرمەيمىز. تاريحشى رەتىندە تاريحتى زەرتتەپ جۇرگەن ادام رەتىندەگى تۇيگەن ويىمدى تىڭدا. ۇلت زيالىسى دەگەن ءوزى شىققان ۇلتتىڭ بۇكىل جاقسى قاسيەتتەرىن بويىنا سىڭىرگەن، كىسىلىك پاراساتى جوعارى، ۇلتتىق دامۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن الەۋمەتتىك مۇراتتاردى العا شىعارىپ، سونى قولداپ سونى قورعاپ، وسى جولدا كەزدەسكەن قيىندىقتارعا مۇقالماي، قاجەت بولسا قۇرباندىققا باراتىن رۋحى بيىك، ارى تازا قايراتكەر ادام. وسىنداي ادام بار ما؟ بار بولسا سونى كورگەسى كەلەتىن كوز، ءيا ادام بار ما؟! مىنانداي شۋماقتارمەن جاۋاپ بەرەيىن:

 سەن ادامسىڭ، وزىندىك تۇلعاسىڭ!

 سوندىقتان بارىنەن جوعارى قادىرلى ءبىر باسىڭ،

 تاعدىرىڭ قالاي، قايدا بۇرماسىن.

 زامانىڭ تەزگە ساپ ىرعاسىن.

 سوندا دا جىگەرىڭ جاسىپ، ساعىڭ سىنباسىن!

نامىسىڭ جانىڭدى شىڭداسىن.

 جۇرەگىن اقىلىڭدى تىڭداسىن،

 قادىرلى باسىڭ، قادىرسىزدىڭ الدىندا ءيىلىپ تۇرماسىن!

ويتكەنى سەن ادامسىڭ! ويتكەنى سەن تۇلعاسىڭ!

اۆتور: ماحات سادىق

سوڭعى جاڭالىقتار