جامبىل وبلىسىنداعى ەجەلگى بارقۋاپ قالاسىنان تاڭعاجايىپ دۇنيەلەر تابىلۋدا

ەسكە سالا كەتەيىك، جۋالى اۋدانى اكىمدىگى قارجىلاندىرعان «تەرس» عىلىمي-زەرتتەۋ ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى جامبىل وبلىسىنىڭ جۋالى اۋدانىنداعى كونە قالاشىقتىڭ ورنىندا قازبا جۇمىستارىن باستاعان بولاتىن.

قازاقپارات ءتىلشىسى ەجەلگى قالانىڭ ورنىندا جۇرگىزىلگەن قازبا جۇمىستارىن كورىپ قايتتى.

«بيىلعى جىل ءبىز ءۇشىن جەمىستى بولدى. بۇل ەسكەرتكىشتى وڭتۇستىك قازاقستان ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى وتكەن عاسىردىڭ 50-60 -جىلدارىندا-اق زەرتتەگەن بولاتىن. سول كەزدە ەسكەرتكىشتەر ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ VI - VII عاسىرلارىنا ءتان دەگەن قورىتىندى شىعارىلعان. ال ءقازىر تابىلعان ماتەريالدار بۇل قالانىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ ءبىرىنشى عاسىرىندا، ءتىپتى وعان دەيىن دە ءومىر سۇرگەنىن راستاپ وتىر»، - دەيدى الكەي مارعۇلان اتىنداعى ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باس قىزمەتكەرى دۇكەي تاليەۆ.

ونىڭ سوزىنە قاراعاندا، ەسكەرتكىش قازاقستانداعى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ باسىنان بەرى قاز قالپىندا ساقتالىپ كەلە جاتقاندىعىمەن ماڭىزدى.

«قازىرگە دەيىن قازاقستان اۋماعىندا ب. ز. ب. Ⅲ عاسىردان ب. ز. Ⅲ عاسىرعا دەيىنگى ارالىقتا، ياعني 600 جىل بويى قاڭلى مەملەكەتى ءومىر سۇرگەن دەپ سانالادى. قىتاي جىلنامالارىنداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قاڭلى مەملەكەتىنىڭ شىعىس شەكاراسى تالاس وزەنى ارقىلى وتەدى. قازىرگى قازاقستان جانە ورتا ازيا اۋماعىندا قاڭلى مەملەكەتىنە جاتقىزىلاتىن بىرنەشە ارحەولوگيالىق مادەنيەت بار.

قاڭلى داۋىرىنە جاتاتىن ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبارىن وتىرار- قاراتاۋ ەسكەرتكىشتەرى دەپ اتاۋ قالىپتاسقان. سىرداريانىڭ ورتا اعىسىنداعى جەتىسار مادەنيەتى ب. ز. ب. Ⅱ عاسىردان ب. ز. Ⅱ عاسىرعا دەيىنگى كەزەڭگە جاتقىزىلادى. تابىلعان ارتەفاكتىلەردىڭ بارلىعىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار، سوندىقتان ول مادەنيەتتەرگە ءارتۇرلى اتاۋلار بەرىلگەن»، - دەيدى عالىم.

قازبا جۇمىستارىنا ول جەرگە جاپسارلاس ورنالاسقان مولا كەدەرگى جاساپ تۇر. ارحەولوگتار ەكى مەتر توپىراق قاباتىن اشىپ، ەجەلگى عيماراتتىڭ ۇستىڭگى جاعىنا كەز بولدى.

«بۇل تۇتاس قاز قالپىندا ساقتالعان عيمارات. ازىرشە ونىڭ نە ماقساتقا قىزمەت ەتكەنىن ايتۋ قيىن. ءبىر جارىم- ەكى مەتر تەرەڭدەي تۇسكەن سوڭ ول تۋرالى تۇشىمدى بىردەڭە ايتۋعا بولادى»، - دەيدى ارحەولوگ.

تابىلعان زاتتاردىڭ كوپشىلىگى جاڭا تاريحي- ولكەتانۋ مۋزەيىنە بەرىلدى. مۋزەي جۋىق ارادا جۋالى اۋدانىنىڭ ورتالىعى باۋىرجان مومىش ۇلى اۋىلىندا اشىلادى.

دۇكەي تاليەۆ سەنساتسيا بولارلىقتاي ەكى بۇيىمدى كورسەتتى.

«قاڭلى تيپىندەگى قۇمىرا قولدان جاسالعان، وندا ءتىپتى شەبەردىڭ ساۋساقتارىنىڭ ءىزى دە ساقتالعان. ءدال وسىنداي قۇمىرالار ارىس وزەنىنىڭ ماڭىنان دا تابىلعان. شارداراداعى، تۇركىستانداعى قازبا جۇمىستارى كەزىندە دە وسى قۇمىرانىڭ بىرنەشە نۇسقاسى تابىلعان. قۇمىرانى سولارمەن سالىستىرا وتىرىپ، بارقۋاپ قالاسىنىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ I عاسىرىنا، ءتىپتى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى I عاسىرعا ءتان ەكەنى تۋرالى ناقتى ايتۋعا بولادى. ال مىنا قۇمىرا كوزە ۇرشىعىندا جاسالعان. قۇمىراداعى ورنەك قاڭلى كەزەڭىنە ءتان».

ەجەلگى بارقۋاپ قالاسىن كەلىپ كورگەن بەلگىلى قازاقستاندىق ارحەولوگ، تاريحشى كارل بايپاقوۆ ونىڭ قاڭلى مادەنيەتىنە ءتان ەكەنىن راستادى.

تاريحشىلار جۋالى دالاسىن جاستانىپ جاتقان ۇلكەن قورعاننىڭ استىندا ەجەلگى ءىرى بارقۋاپ قالاسى جاسىرىنىپ جاتقانىنا سەنىمدى بولىپ وتىر. ارابتىڭ كونە جازبالارىندا ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ستراتەگيالىق ماڭىزى بار بارقۋاپ قالاسى تۋرالى ايتىلادى. بۇگىنگى تاڭدا وسى ماڭدا بارقۋاپ اۋىلى وتىر. تۇرعىندار اۋىل ماڭىنان ەجەلگى مادەنيەت بەلگىلەرىن ءجيى تاۋىپ الادى. مۇندا ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنىڭ جۇرگىزىلۋىنە باستاماشىل بولعان دا - سولار.

«تابىلعان بۇيىمدار مۇندا قاڭلى مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ جازعى رەزيدەنتسياسى بولعانىن كورسەتەدى، - دەيدى جۋالى اۋدانىنىڭ اكىمى باقتيار كوپبوسىنوۆ. - ويتكەنى جازدا تاۋ ەتەگىندە جاتقان جۋالىنىڭ تابيعاتى جانعا جايلى، اينالا كورىكتى، قاينار بۇلاقتار بار، سالقىن سامال ەسىپ تۇرادى. قازىردىڭ وزىندە تارازبەن سالىستىرعاندا 5-7 گرادۋس ايىرماشىلىق بار. بۇل ولكەنىڭ مىڭبۇلاق اتالۋى دا تەگىن ەمەس».

الداعى ۋاقىتتا جۋالى اۋدانىنىڭ باسشىلىعى مۇندا اشىق اسپان استىنداعى مۋزەي، جامبىل وبلىسىنا كەلەتىن تۋريستەردى وسىندا اكەلەتىن تاعى ءبىر باعدار اشۋدى جوسپارلاپ وتىر.