اقىت قاجى اباي ولەڭدەرىنە نەلىكتەن «قيانات» جاسادى؟

نەمەسە اتىن ەستىگەنىمەن، ەتكەن ەڭبەگىنەن حابارسىز. بۇگىنگى ماقالامىزدا اقىت قاجىنىڭ عيبراتقا تولى عۇمىرى مەن ءجۇرىپ وتكەن جولى، ارتىندا قالعان مول مۇراسى تۋرالى ايتپاقپىز.

ءدال اقىت قاجىداي قاجىلىق ساپارىن سۋرەتتەگەن ادام كەمدە-كەم. اقىت قاجىداي ابايدى تۇسىنۋگە، ونىڭ ولەڭدەرىن اقىل تارازىسىنان وتكىزىپ، حالىققا جايۋعا ۇمتىلعان ادام كەمدە- كەم.

زارىقتىرىپ دۇنيەگە كەلىپ، قوس انانىڭ ومىراۋىن تەل ەمگەن ۇل

رۋى اباق كەرەيدەن تارايتىن اقىت ءۇلىمجى ۇلى 1868 -جىلى التاي ايماعىنىڭ كوكتوعاي اۋدانى، قايىرتى كۇزەۋلىگىندە دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى ءۇلىمجى وزىندىك قانا شاعىن شارۋاسى بار قاراپايىم مالشى ەكەن. اناسى جىبەك 18 جاسىندا كەلىن بولىپ تۇسسە دە، 33 جاسىنا دەيىن قۇرساق كوتەرمەپتى. بىردە ءوزىن «پۇشپاعى قاناماعان» دەپ سوككەن ەكى كەلىنشەكتىڭ اڭگىمەسىن ەستىپ قالعان جىبەك قاتتى كوڭىلى ءتۇسىپ جىلاپ، قۇدايعا «ءبىر پەرزەنت بەرە گور» دەپ جالبارىنادى. سودان ءتۇس كورىپ، تۇسىندە «قۇداي سەنىڭ جىلاعانىڭدى ەستىدى، ورنىڭان تۇر» دەگەن اق ساقالدى قاريانى كورەدى. ءتۇستى ەستىگەن ءۇلىمجى قاريانى قىزىر اتاعا بالاپ، جاقسىلىققا جوريدى. ءبىراق ءوزى بالا كوتەرمەگەن سوڭ جىبەك كۇيەۋىنىڭ قارسىلىعىنا قاراماستان توقالدىققا باكەش اتتى قىزدى الىپ بەرەدى.

ءبىراق قۇدايدىڭ قۇدىرەتىن كورمەيسىز بە، باكەش كەلىن بوپ تۇسكەن جىلى جىبەكتىڭ بويىنا بالا ءبىتىپ، دۇنيەگە اقىت كەلەدى. ال ءور مىنەزدى باكەش بولسا: «مەن كەلگەن سوڭ كونىڭىز ءجىبىدى عوي» دەپ بالانى بايبىشەدەن تارتىپ الىپتى. سوندا اتىنا زاتى ساي مىنەزى جىبەكتەي جىبەك: «ونىڭ راس، بۇل - سەنىڭ بالاڭ» دەپ زارىعىپ كورگەن ۇلىن توقالدىڭ قولىنا ۇستاتقان دەسەدى. اقىتقا انالىق مەيىرىمى ويانعان باكەشتىڭ ەمشەگىنەن ءسۇت شىعىپ، بالانى تۋعان اناسىمەن قاتار ەمىزە باستايدى. جۇرت «قىز ەمشەگىن ەمگەن بالا ولەڭشى بولادى» دەپ، اقىتتىڭ تاعدىرىن جورگەكتە جاتقاندا-اق اقىندىقپەن بايلانىستىرىپ تاستايدى. مىنە، جىبەكتىڭ وسى ارەكەتىنەن- اق سۇلۋ عانا ەمەس، اقىلدى، دانا، سانالى ايەل بولعانىن كورەمىز. ءارى دەرەكتەردە ونىڭ ساۋاتتى ادام بولعاندىعى دا ايتىلادى.

شاريعات ەرەجەلەرىنە جەتىك اقىت

اقىت سول ۋاقىتتاعى قازاق داستۇرىنە ساي ساۋاتىن مۇسىلمانشا اشادى. ول تۋرالى اقىننىڭ بالاسى عازەز اقىت ۇلىنىڭ ەستەلىگىندە: «اكەم جەتى جاسقا كەلگەندە ءوزىنىڭ نەمەرە اعاسى سادىق جەبەن ۇلىنان قۇران ساۋاتىن اشادى. ونان سوڭ سول كەزدەگى اۋىلدىڭ ءتاۋىر مولداسى اتانعان عۇسماننان تۇركى تىلدەگى ءدىني كىتاپتاردى وقىپ، قۇراننىڭ قيراعاتىن تۇزەيدى. ياعني، قۇراندى گرامماتيكالىق ەرەجە بويىنشا وقيتىن دارەجەگە جەتەدى. ءسويتىپ، اۋىلداعى ساناسى اشىق، تولىق ساۋاتتى كىسىنىڭ ءبىرى بولىپ شىعادى. جىگىت اياعىن باسقان كەزدە سول كەزدەگى مولقى رۋىنىڭ ۇكىردايى جۋانعان اۋىلىنا نە سەبەپپەن كەلگەنى بەيمالىم بۇحارا مەدرەسەسىندە ءمۇداررىس بولعان ۇلتى وزبەك، ناق اتى ماحبۋبۋللا، جاناما اتى مىرزاباقا دەگەن ادام كەلىپ بالا وقىتادى. مۇنان جۋانعاننىڭ كورشى- قولاڭدارىنىڭ بالالارى بولىپ، الپىسقا جۋىق بالا وقيدى. اقىت وسى بالالاردىڭ قاتارىندا وقۋعا كىرەدى دە، ولاردىڭ ىشىنەن وقۋعا ىنتالى ءارى زەرەكتىگىمەن ايرىقشا كوزگە تۇسەدى. اقىت وسى ادامنان اراب، پارسى، تۇركى تىلدەرىن ۇيرەنۋمەن بىرگە، شاريعات ەرەجەلەرى اتالاتىن فيقھ عىلىمىن دا پىسىق يگەرىپ شىعادى»، - دەپ جازادى. ال اقىننىڭ ءوزى ءدال وسى ۇستازى تۋرالى:

ەرجەتىپ داموللادان الدىم ساباق،

ءىسمىدۇر ماحبۋبۇللا اسىل تالاپ.

بۇحاردىڭ اقسۇيەگى ءدال وزىنەن،

شىعادى دەمى سايىن عىلىم تاراپ، - دەپ جىرلايدى. وزگە بالالارداي ەمەس، ءبىلىم- عىلىمعا ەرەكشە قۇشتار اقىتتىڭ قازاقتىڭ ساناسىن وياتاتىن «وقۋ» ەكەنىن ەرتە ۇققانىن اڭدايمىز. ويتكەنى ءوزى العاش «يمانشارت» وقىپ جۇرگەندە سول كىتاپتىڭ شەتىنە:

ءۇلىمجى ءبىزدىڭ اتامىز،

قۇدايعا كوپدۇر قاتامىز.

عىلىم نۇرىن ءبىر كورمەي،

قاراڭعى قايتىپ جاتامىز؟ - دەپ جازىپ قويعانىنان-اق تالاي نارسەنى اڭعارۋعا بولادى.

«دامولدالىققا» جەتكەن اقىت

ءبىراق جوقشىلىق قولىن بايلاپ، اياعىن تۇساعان اقىتتىڭ وقۋىن جالعاستىرۋعا مۇمكىندىگى بولمايدى. امالسىزدان اڭشىلىقپەن اينالىسىپ، كۇنكورىستىڭ قامىمەن جۇرەدى. اقىت قاجىنىڭ ءتاپ- ءتاۋىر اڭشى بولعانىن ايەلى ۇكىجاننىڭ بالالارىنا ايتىپ بەرگەن مىنا ءبىر ەستەلىگىنەن بىلەمىز: «اكەلەرىڭنىڭ كەيبىر مىنەزى قوجاناسىر سياقتى ەدى. جاڭادان وتاۋ تىگىپ شىققان ۋاعىمىز. داۋلەتى شاعىن اكەڭ ساۋدا ىستەپ كورەيىن دەپ ءبىر ساۋداگەردەن ءبىر قانشا بۇل، ءشاي كوتەرىپ الىپتى. اكەڭنىڭ «الپىس اتا، قىرىق جەزدەسى» تاۋسىلا ما؟ جايلاۋعا بارىپ، قوبدا ەلىمەن ارالاسىپ قالدىق. سونىمەن انا تانىسقا ءبىر كويلەك، مىنا تانىسقا ءبىر ءشاي بەرىپ ءجۇرىپ، بار ساۋداسىن تۇگەتىپ قويىپتى.

ەل قىستاۋعا تۇسە بەرە الگى ساۋداگەر سارت كەلىپ ەسەپتەسە كەتىپ ەدى، قىرۋار بورىشقا جىعىلىپ قالدى. وت باسىن سابالاپ ساۋداگەر كۇندە مازانى الادى. سونىمەن اكەڭ بورىشتان قۇتىلۋ ءۇشىن موينىنا مىلتىعىن سالىپ، تاعى ءبىر قۇتى ۋ تاۋىپ الىپ، قاسقىر، تۇلكى اۋلاۋعا، بوكەن، قاراقۇيرىق اتۋعا قارامايلىعا شىعىپ كەتتى. ايتەۋىر قۇداي بەرەيىن دەدى مە، التى قاسقىر، جەتى تۇلكى الىپ، ءبىر اي دەگەندە اڭشىلىقتان قايتا ورالدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ بورىشتان قۇتىلدىق. بورىشتىڭ كەم قالعان جەرىنە مەن كيىم- كەشەگىمە قاداعان التى دانا التى تەڭگە بار ەدى، سونى قيىپ بەرىپ ازەر ءبىتتىڭ ەمەس پە؟!»

ءبىراق جۋانعان ۇكىرداي مەن مىرزاباقا ۇستاز قاتتى ۇناتقان شاكىرتتەرىن كۇنكورىستىڭ سوڭىنا جىبەرىپ قويمادى. جۋانعان ۇكىرداي اقىتتى شاقىرىپ، ونى حاتشىلىققا الىپ، ارنايى ايلىق تاعايىندايدى. وسىنى پايدالانعان ول ساباعىن، ءبىلىم الۋىن جالعاستىرا بەرەدى. اراب، پارسى تىلدەرىن بۇرىنعىسىنان دا جەتىك مەڭگەرىپ، يسلام مادەنيەتى مەن شىعىس ادەبيەتى توڭىرەگىندە دە ساۋاتىن اشادى. ءدىني ءبىلىم ارقىلى دەڭگەيى دە كۇننەن- كۇنگە جوعارىلاپ، «دامولدالىققا» جەتەدى.

بۇل تۋرالى عازەز ءۇلىمجى ۇلى: «دامولدا» دەگەن اتاۋ قازاق تىلىندە «اعا مولدا» دەگەن ءسوز. دامولدا بولۋ ءۇشىن ءدىني جوعارى مەكتەپتى تاۋىسىپ، شاھاداتناما الىپ شىعۋ كەرەك. ول ءۇشىن ۇلكەن جاقتان ءتورت ءتۇرلى ءبىلىمدى يگەرىپ شىعۋ كەرەك.

1. قۇران كارىمدى 90 پايىز اۋدارىپ، تۇسىنەتىن بولۋ كەرەك. ول ءۇشىن ارابشا جازىلعان الۋان ءتۇرلى قۇران تاپسىرلەرىن وقۋى كەرەك. ويتكەنى، يسلام ءدىنى قۇران كارىمدى «اللانىڭ ءسوزى» دەپ تانيدى.

2. حاديس كىتاپتارىن اۋدارىپ، تۇسىنەتىن بولۋ كەرەك. حاديس - مۇحاممەد پايعامباردىڭ (س. ا. ۋ. ) ءسوزى نەمەسە پايعامبارىمىزدىڭ (س. ا. ۋ. ) ءىس- ارەكەتى نەمەسە بىرەۋلەر ىستەسە، ياكي سويلەسە، قارسى شىقپاي دۇرىس دەپ تۇراقتاندىرعان ىستەرى قاتارلىلار. ءماشھۇر حاديس كىتاپتارى التاۋ. ولار مىنالار: «ساحيح بۇحاري»، «ساحيح ءمۇسلىم»، «ساحيح ءتارميزي»، «ساحيح ناساي»، «ساحيح ءابۋ ءداۋىت»، «ساحيح يبنۋ ءماجا». دامولدا بولعان ادام وسى التى كىتاپتىڭ بىرەۋىن تولىق وقىپ شىعىپ، اۋدارا بىلەتىن بولۋ كەرەك.

3.فيقھتى جاقسى يگەرۋ كەرەك.

4. اراب ءتىلىن ۇيرەنۋى كەرەك. دەمەك، اقىت رەسمي ءدىني جوعارى مەكتەپ وقىماسا دا، جوعارىداعى ءتورت ءتۇرلى عىلىمدى جالپى جاقتان يگەرىپ الادى. اشىعىراق ايتقاندا، وزدىگىنەن ىزدەنىپ عۇلامالىق دەڭگەيگە كوتەرىلەدى»، - دەپ جازدى. وسىدان- اق اقىننىڭ ءدىني ءبىلىمى ءقازىر شەتەل اسىپ، يسلام ۋنيۆەرسيتەتتەرىن ءبىتىرىپ كەلگەن ءدىن عالىمدارىنان ارتىق بولماسا، كەم بولماعانىن پايىمدايمىز.

ولەڭگە دەن قويعان اقىن اقىت

بۇدان بىلايعى ومىرىندە اقىت ءۇلىمجى ۇلى ۇساق ولەڭدەر جازىپ، اراسىندا ايتىسقا قاتىسىپ جۇرەدى. ءتۇرلى قىزمەتتەر اتقارادى. قوبدا مەن التايدىڭ اراسىندا اتپەن حات تاسيدى. ال 1890 -جىلى اقىت شەكارا قىزمەتىنە اتتاناردا اكەسى ءۇلىمجى اقسارباس ايتىپ سويىپ، اۋىل اقساقالدارىن جيناپ، بەلگىلى اقىن ءارى باتاگوي قۇرداسى ساعيتقا: «بالاڭا باتاڭدى بەر» دەگەندە ساعيت:

كوكىرەگىڭ اشىق بولسىن،

پالەكەتىڭ قاشىق بولسىن.

ابىلايداي ايبارلى بول،

قابانبايداي قايىرلى بول،

بوگەنبايداي بەدەلدى بول،

جانىبەكتەي جاعىمدى بول،

ەلدەن اسقان دارىندى بول،

ەلدى سۇيەر جالىندى بول.

ەلىڭنىڭ ەركەسى بول،

ەسەيگەندە سەركەسى بول.

اللاھۋ اكبار! - دەپ باتا بەرىپتى. اقساقال تىلەگى قابىل بولىپ، اقىت ەلدەن اسقان دارىنعا يە بولدى، اقىندىق قوندى. ءوزى قازان قالاسىنان باسىلىپ شىققان فەرداۋسي، نيزامي، قوجا حافيز، ساعدي، ناۋاي، سوپى اللايار، قوجا احمەت ياسساۋي جانە سۇلەيمەن باقىرعانيلاردىڭ ولەڭدەرىن وقىپ، جىر جازۋعا ماشىقتانادى.

اقىت اقىن ءوزىنىڭ تۇڭعىش داستانى «جيھانشانى» 22 جاسىندا، 1891 -جىلى جازىپ ءبىتىرىپ، قازان باسپاسىنا ۇسىنادى. ەڭ كەرەمەتى، ۇزاقتاۋ جاتىپ قالسا دا، كىتاپ 1897 -جىلى جارىق كورىپ، العاش باسىلىپ شىققان قازاق كىتاپتارىنىڭ بىرىنە اينالادى. اقىت اقىننىڭ كىتابىنا جوعارى باعا بەرگەن اقىن ارعىنبەي اپاشباي ۇلى:

اراب، تۇرىك مولداسى،

ادامدى جەڭەر قاراتپاي.

جاۋاپ بەرىپ توقتاتقان،

مولدالىق جوق دەپ بوس جاتقان.

قازاقتا مۇنداي بار ەكەن،

قاي جەرگە بارعان جان ەكەن.

كىتابىن كورگەن نوعايلار،

قالىپ ەدى عاجاپتان، - دەپ جىرلايدى.

قايدا جۇرسە دە قولىنان قالامىن تاستاماعان اقىتتىڭ اتى ەل ىشىنە كەڭىنەن تارايدى. ءبىراق جوقشىلىقتىڭ قامىتى قايتا- قايتا كيىلە بەرگەننەن كەيىن اقىندى قوبداداعى دوس- جاراندارى كوشىرىپ الادى. كەدەيلىگىنىڭ قانشالىقتى بولعانىن ۇكىجان اپانىڭ: «قارا لاشىق ۇيىمەن سىي اعايىننىڭ ىشىنە بارۋعا نامىستانىپ، ەل ىشىنە ءبىر كۇندىك جەر قالعاندا ەرۋلەپ وتىرىپ قالدىق. وسىنى سەزگەن اكەڭنىڭ دوس- جارانى لايىق دەگەن ادام ءتورت قانات كيىز ءۇي دايىنداپ قويعان ەكەن. الدىمىزدان سول ءۇيدى الىپ شىعىپ، قارا لاشىق ءۇيدى تاستاپ، وسى اق وتاۋمەن ەل ىشىنە كوشىپ باردىق»، - دەگەن ەستەلىگىنەن بايقايمىز.

قىرىق جاسقا دەيىن قوبداعا قاراستى دەلۋىن اۋدانىندا ءومىر سۇرگەن اقىت لايىق قاجى، باردام ۇكىرداي اۋىلدارىندا مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتادى. «عىلىم ساۋلە نۇر جارىق»، «جاقسى قاتىن مەن جامان قاتىن»، «قۇلتايبولات تۇڭعىشباي»، «ءالىپ ولەڭ» سياقتى ولەڭدەرى مەن «قوبدا كەڭەس»، «قوبداداعى جەتى قاجى جىرى»، «قيامەت احۋال»، «قاجىبايان» سەكىلدى داستاندارى سوندا جازىلادى. عازەز اقىت ۇلى:

«مەن اكەمدى ەسكە الا قالسام باسىندا قازاقى پۇشپاق بوركى نەمەسە كەپەشى، كوزىندە كوزىلدىرىگى، ۇستىندە جۇردەك سۇر شاپانى بار، ورتا بويلى، شىمىر شارشى دەنەلى، مۇرىندى، قاستى، كەڭ ماڭدايلى، جاسى الپىستاردان اسقان، بۋرىل ساقالدى قارا سۇر ادام ەلەستەيدى. ۇنەمى ءتورت بۇرىش كۇرەڭ ۇستەلگە شىنتاقتاپ جازۋ جازىپ وتىرۋشى ەدى» - دەپ، اكەسىنىڭ قولىنان قالام تاستاماي، تەك جازۋمەن اينالىسقانىن ايتادى.

اقىن ولەڭدەرى ءتۇرلى تاقىرىپتاردى قامتىدى. اسىرەسە، وسيەتتىك، اقىل- كەڭەستىك سارىنداعى جىرلارى كوپ ەدى. اقىت اقىن ولەڭدەرىمەن تانىسا وتىرىپ، جىرلارىنىڭ نەگىزىن قۇران مەن حاديستەن العانىن بايقايمىز. اقىن «بيلەرگە» دەگەن ولەڭىندە:

ۇلىق بولساڭ، ءادىل بول،

شاريعات ۇستاپ كامىل بول.

ەلدىڭ عۇرپىن، جۇرت جولىن

ءبارىن دە بايقاپ، تانىر بول، - دەپ ادىلدىككە شاقىرسا، «بايلارعا» اتتى جىرىندا اۋقاتتىلاردى:

قايىرىمدى بول، باي بولساڭ،

باق- داۋلەتكە ساي بولساڭ.

كەدەيگە ىشەر شاي بولساڭ،

جاياۋعا مىنەر تاي بولساڭ.

اق كوڭىلمەن جارقىراپ،

ساي سۋىنداي سارقىراپ،

وسىنداي بولسا باي ادام.

بولا قويار قاي ادام، - دەپ جومارتتىققا شاقىرادى. اقىن ءدىن تىيىم سالعان جات قىلىق، جامان ادەتتەردەن اۋلاق جۇرۋگە دە ۇندەيدى. «وسەكشىلەرگە»:

ءسوز جۇرگىزگەن ءتامامشى،

وسەك ايتار كەي نادان.

كىسى ولتىرگەن كىنادان،

بىلە بىلسەڭ ول جامان، - دەسە، «زينا تۋرالى» ولەڭىندە:

جىگىتتەر، زينالىققا بولما ءۇيىر،

ساسىقتان جيىركەنبەس مالدا سيىر، - دەپ زيناقورلىق سەكىلدى ارسىزدىڭ ىسىنەن الىس بولۋدى اماناتتايدى.

اقىننىڭ وسى سەكىلدى ءدىني سيپاتتاعى ولەڭدەرى وتە كوپ.

قىتاي قازاقتارىنان ابايدى ءبىرىنشى تانىعان اقىت

اباي ولەڭدەرىن تانىپ، اباي مۇراسىن قىتاي قازاقتارى اراسىنا جايۋدى العاش قولعا العان دا وسى - اقىت اقىن. ءبىراق ونىڭ اباي ولەڭىن تاپسىرلەپ، ابايشا ولەڭ جازعانىن قۇپتاماعاندار دا بولدى. ونى «ابايعا قيانات جاسادىڭ» دەپ ايىپتاعاندار دا كەزدەستى. ءبىراق بۇل ماسەلەگە اقىننىڭ ءوزى كەزىندە-اق جاۋاپ بەرىپ كەتكەن. ول جونىندە ۇلى عازەزدىڭ ەستەلىگىندە: «مەن ەس بىلگەن كەزىمدە 1933-1934- جىلدارى اكەمىزدىڭ بۇرىنعى تاپشى داۋلەتى تولىقتانعان. مەدرەسە، مەشىت سالىنعان، قوعامدىق ورتا جاعىنان تولىق تانىلعان كەزى ەدى. اكەم بۇرىن ادەبيەتپەن شۇعىلدانىپ كوپ جازسا دا، ءدال وسى تۇستا قازىلىق مىندەت وتەپ تۇرعاندىقتان جان- جاقتان كەلگەن داۋلى جۇمىس، داۋلاسىپ كەلگەن ادام ول كىسىنىڭ الدىن بەرمەيدى ەكەن. اكەمىز بۇعان قاراتا ءبىر كەسىم ايتسا، سول ايتقان كەسىمىن قاعازعا قوندىرىپ، ساقتاپ قويۋشى ەدى. شىعارعان كەسىمدەردى كوشىرتەتىن ءبىر ۇلكەن سارى قاپتى داپتەرى بولاتىن، كەيدە ءبىز سول داپتەرىن وڭاشادا اشىپ كورەتىنبىز. داپتەردىڭ اياعىنا اكەمنىڭ ءوز قولىمەن ەكى- ءۇش بەت ولەڭ جازىلعان ەكەن. سونداعى:

اقىندار مەنەن بۇرىن ءوتتى تالاي،

اسىرەسە، قۇنانباي بالاسى - اباي.

ءدال سونداي وتكىر ءسوزدى بولماسام دا،

ويىمدى جەتكىزەيىن قۇراپ-جارماي، - دەگەن ءبىر شۋماق ەسىمدە قالىپتى»، - دەلىنەدى.

جانە اقىت قاجىنىڭ اباي ولەڭى كوشىرىلگەن جەكە داپتەرى بولعان ەكەن. اراسىندا «سەگىز اياقتى» اندەتىپ ايتىپ وتىرعان دا كورىنەدى. ال اباي ولەڭىنىڭ سارىنىمەن «عاقليالىق ۇندەۋلەر» جازعاندا بالاسى قالمان: «اكە، مىنا ولەڭىڭىزدىڭ مازمۇنى اباي ولەڭىمەن ۇقساس، تەك ۇيقاسى عانا وزگەرگەن سياقتى. سوندا وسى ولەڭىڭىز بىرەۋدىڭ ولەڭىنە جاسالعان قيانات بولماي ما؟» - دەپ سۇراعاندا، اقىت قاريا: «بالام، مەن ابايدان ولەڭ ۇرلايىن دەپ وتىرعان جوقپىن. ءبىر باسىما جەتەرلىك ولەڭ مەندە دە بار عوي، قايتا ابايدان ۇيرەنەيىن، ابايدى ۇگىتتەيىن دەپ جازىپ وتىرمىن. اباي ولەڭىن ات ءۇستى ءبىر وقىپ كەتكەن ادام وڭاي-وسپاق تۇسىنە قويمايدى. بۇل اباي ولەڭىنىڭ ويلىلىعى ءھام مازمۇنىنىڭ تەرەڭدىگى.

اباي - مۇتافاككىر شاعىر (ويشىل اقىن)، اباي ولەڭى سوندىقتان وقىرماندى سىنايدى ءارى تاربيەلەيدى. ەكىنشى، ابايدى رۋسسياداعى قازاقتار تانىپ بىلسە دە، وسى جاقتىڭ قازاقتارى (قىتاي) ءالى جەتە تاني قويعان جوق. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى ابايدىڭ اتىن دا بىلمەيدى. بۇلاردىڭ ءبىرتالايى مەنى بىلەدى. سوندىقتان ابايدى الدىمەن مەن تانۋىم كەرەك. جانە اباي مەنىڭ اۋزىم ارقىلى تانىستىرىلۋى كەرەك. قالمان، سەن وقىدىڭ عوي، ۇلكەندەپ ايتساق قۇران كارىمگە نەگە ءتاپسىر جازىلادى؟ حاديستەرگە نەگە شارحى جازىلادى؟» - دەپ ولاردىڭ حالىققا ءتۇسىندىرىلۋى ءۇشىن جازىلاتىنىن، ءتۇپنۇسقاعا قيانات ەتىلمەيتىنىن تۇسىندىرەدى.

ابايدا:

ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،

سەن دە ءسۇي، ول اللانى جاننان ءتاتتى.

ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي، باۋىرىم دەپ،

جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى، - جىرلانىلسا، اقىتتا ءدال وسى تاقىرىپ:

ادامدى ماحابباتپەن جاراتقان حاق،

دوستىعىن ءبىر اللانىڭ سەن دە ىزدەپ باق.

ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ،

ءھام شاريعات جولىنا ۇمتىلىپ باق.

وسىمەنەن بولادى يمان ءتامام،

ويلانسىن دا، تاراتسىن بىلگەن ادام.

اللانىڭ دوسىن دوس كور، دۇشپانىن جەك،

بۇل تاقحيق پەن يمانىڭ بولار امان، - دەپ ولەڭگە قوسىلادى. اقىت ولەڭدەرى اباي جىرلارىن جاڭعىرتادى، جاڭاشا ءار بەرەدى. اقىن «عاقليالىق ۇندەۋلەردىڭ» العى سوزىندە:

«ەي، ءمۇمىن قانداستار! قازاقتىڭ كەرەي ەلىنەن شىققان مەن ءالسىز، پاقىر پەندە، قاجى جانە قازى اقىت ءۇلىمجى ۇلى - مۇمىندەردىڭ كوڭىل كوزىن اشۋدى، ولاردى وپىق جەۋدەن ساقتاندىرۋدى، كەيىنگى ۇرپاققا ەستەلىك قالدىرۋدى نيەت ەتىپ، مارقۇم اباي قۇنانباي قاجى ۇلىنىڭ كىتابىنان ورنەك الىپ، وسى «عاقليالىق ۇندەۋلەر» كىتابىن جازدىم. شىركىن، اباي ادامنىڭ جۋىردا ەسىنە تۇسپەيتىن سوزدەردى تاۋىپ، سونى ورنەكتەگەن. مەن دە ەسىمە تۇسە قالعان سوزدەردى كىرگىزدىم. ماقساتىم - ەل- جۇرتقا تاعلىم بولسا!» - دەيدى. اقىت قاجىنىڭ وسى سوزدەرىنەن- اق ونىڭ نيەتى اباي ەڭبەگىن يەمدەنۋ ەمەس، جۇرتتىڭ پايداسىنا جاراتۋ بولعانىن كورە الامىز. ەندەشە، «قيانات جاسادى» دەگەنىمىز - اسىلىق. ويتكەنى، قىتاي قازاقتارىنان ابايدى ءبىرىنشى تانىعان جانە ونى وزگەگە تانىتۋعا تىرىسقان اقىت اقىن بولاتىن.

مەككە، ءماديناعا بارىپ قاجى اتانعان اقىت

1908 -جىلى شىنجاڭنىڭ التاي وڭىرىنەن، تارباعاتايدىڭ مايلى- جايىرىنان، موڭعوليانىڭ قوبدا ايماعىنان اۋقاتتى 60 ادام قاجىلىق پارىزىن ارقالاپ، مەككە ساپارىنا اتتانادى. بۇل كەزدە اقىت قاجى قوبدا ايماعىندا باردام ۇكىرداي اۋىلىندا بالا وقىتىپ جۇرگەن ەكەن. ارتىق بايلىعى، قولىندا قاراجاتى جوق اقىت قاجىلىققا بارۋدى ويلامايدى دا. ءبىراق اللا ونى ءوزىنىڭ سۇيىكتى قۇلدارىنىڭ قاتارىنا قوسىپ، قوناققا شاقىرعان ەكەن. ءوز ايماعىنان جەتى قاجىنى شىعارىپ سالماق نيەتپەن ساپارعا شىققان اقىتتى لايىق پەن ورازبەك اقىلداسا كەلە:

«اقىت بىرىنشىدەن، اراب، پارسى، شاعاتاي، تۇرىك تىلدەرىن جاقسى بىلەدى. جولدا ءتىل اۋدارىپ بەرەدى. ەكىنشىدەن، ءدىني تاعلىمدارعا قانىق. جولدا بىزگە قاجىلىق جولدىڭ پارىز، ۋاجىپتەرىن ۇيرەتەدى. ۇشىنشىدەن، دارىندى اقىن، وسى جولعى قاجىلىق ساپارىمىزداعى ءومىر وتكەلدەرىمىزدى، ءولى- ءتىرىمىزدى ولەڭمەن جازىپ، ارتقى ۇرپاققا مۇرا ەتىپ قالدىرادى. سوندىقتان جول اقىسىن كوبىمىز ۇستىمىزگە الىپ، قاجىعا ەرتىپ الايىق»، - دەگەن شەشىمگە كەلەدى. وزگە قاجىلار دا بۇل پىكىرگە قۋانا قوسىلادى. شەشىمدەرىن اقىت قاجىعا ايتادى. راسىمەن، ەل اقساقالدارىنىڭ ۇمىتتەرى اقتالدى. بىزگە بۇل قاجىلىق ساپارى تۋرالى مالىمەت تەك اقىت جىرلارى ارقىلى جەتتى. ال باسقالاي جاعداي بولسا، قاجىلىق پارىزدى وتەۋ جولىنداعى مۇنشالىق مەحناتتى ساپار تۋرالى بىلمەي دە كەتەر مە ەدىك؟ ! بۇل ءسات تۋرالى اقىننىڭ «قاجى بايان» جىرىندا:

سول كۇنى ءدال ساقسايعا قوندىق بارىپ،

كوپ جۇرت مەنى «ءجۇر» دەدى اۋىزعا الىپ.

سول جەردە «جۇرەيىن» دەپ ايتىپ سالدىم.

«نە بەرەكە تابام؟» دەپ توپتان قالىپ.

جالعىز- اق ەل- جۇرتىما قوش دەمەدىم،

وسى جەرىم بولدى عوي ۇلكەن ءقاۋىپ، - دەپ باياندالادى. ارى قاراي: «مەن پاقىرعا ءبىر اللا بولا گور جار» دەپ، بالا- شاعاسىن قۇدايعا تاپسىرىپ، كەتە بارادى. ءبىر جاعىنان قاتتى قۋانسا، ەكىنشى جاعىنان ۇلكەن اتاسىنان باتا الماي كەتكەنىنە كوڭىلى كۇپتى بولادى.

اقىرى نە كەرەك، قاجىلار سول جۇرگەننەن قازاقستاننىڭ سەمەي وبلىسىنا جەتكەندە، ءار رۋدان قوسىلعان ەلۋ شاقتى ادام بولىپ، ارى قاراي ومبىعا كەلەدى. ول جەردەن پويىزعا وتىرىپ، ودەسسا قالاسىنا، ودان ارى كەمە جالداپ، ىستامبۇلعا جاقىندايدى. جولدا كەمەدە وبا اۋرۋى تاراپ، سنوپ دەگەن جەرگە توقتاتىپ، 23 كۇن كارانتين جاريالاپ، ارى قاراي جۇرگىزبەي قويادى. نە دەگەن مەحناتتى جول دەسەڭىزشى. ءبارى دە اللانىڭ رازىلىعى ءۇشىن جاندارىن شۇبەرەككە تۇيگەن پەندەلەر! اللاعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتەرى قانداي؟!

قازىر ءبىز ۇشاقپەن بارىپ، قوڭىر سالقىن قوناقۇيدە جاتىپ، قينالدىق دەيمىز. ال بۇلاردىكى نە دەگەن جانكەشتىلىك! وسى جولدا قاجىلىققا جەتە الماي مۇقيت، سىرگەباي، ءداۋىت، ءمانىباي، مايەك، ءبىتىم، دايىر، بازار اتتى 8 بىردەي ادام قايتىس بولىپ، شاھيد اتانادى. اۋرۋدىڭ تارالۋىنان قورىققان دارىگەرلەر قاجىلاردىڭ بۇكىل ازىعىن ورتەپ جىبەرىپ، بۇلاردى اشتىق قىسادى. قولدا بار اقشانى تاماققا اياماي جۇمسايدى. اقىت قاجى بۇل تۋرالى بىلاي جىرلايدى:

جيىرما ءۇش كۇن دەگەندە كەمە ءجۇردى،

ولگەنى ءولىپ، تىرىلەر كەمە ءمىندى.

شىبىن بويدا - كەمەگە كىرگەن جاندار،

كورگەندەي سول كۇن كەمە شۇكىر قىلدى.

ارى قاراي سۋەيش كانالىنا جەتكەندە، مايتاق، زامبى، اقىنبەك دەگەن اقساقالدار دا دۇنيە سالادى. قىزىل تەڭىزگە كەلگەندە كەمەنى داۋىل ۇرىپ، سۋ ىشىندەگى قۇزعا شىعارىپ كەتەدى. مۇنىڭ ءبارى اقىننىڭ «قاجى بايانىندا» سۋرەتتەلەدى:

سەنبى كۇن تاڭ نامازدىڭ ۋاقىتىندا،

كەمە تولقي جونەلدى ءدۇر- ءدۇر ەتىپ.

قيسايىپ كەمە كەتتى قاتتى تولقىپ،

دۇنيە بولىپ كەتتى ولپىق- سولپىق.

جاماعات قويداي شۋلاپ، يمان ايتىپ،

جان بىتكەن ۇرەي قالماي كەتتى قورقىپ.

قيسايىپ كەمە قاپتى تاسقا توقتاپ،

ادامعا كۇن تۋماسىن وعان ۇقساپ،

مۇندايدا ءتىرى شىعۋ ەكىتالاي،

ءار ادام ءوز قۋ باسىن تۇردى جوقتاپ.

سول جەردە جان قالمادى جىلاماعان،

قامىعىپ ناق جۇرەكتەن شىداماعان.

سارت تا بار، نوعاي دا بار، تۇرىك تە بار.

سەركەش، عاجام، قىزىلباس، بورىك تە بار.

جانە بار ازىن- اۋلاق قازاق قاجى،

جىگىتتەر مۇنى ايىرىپ ىرىكتەپ ال. اقىرى نە كەرەك، بەس كۇن دەگەندە كومەككە ەكى كەمە كەلىپ، مەككەنى اڭساعاندار اۋىسىپ ءمىنىپ، جاعالاۋعا ارەڭ جەتەدى. ارى قاراي تۇيە جالداپ ءمىنىپ، جيدداعا جەتىپ، قۇربان ايتقان 10 كۇن قالعاندا مەككە قالاسىنا كىرەدى. اقىرى اللاعا دەگەن سۇيىپەنشىلىكتەرى ولاردى اللانىڭ قالاسىنا الىپ كەلدى. بۇل قۋانىشتى ءسات «قاجى باياندا»:

وتىزىنشى ءزۇلقاعدا سەنبى كۇنى،

مەككەگە ءتاۋاپ ەتىپ بارىپ كىردىك.

ءتاۋاپ ەتىپ اينالدىق ءبايتوللانى،

قۇدىرەتىن ءدىن يسلام كامىل بىلدىك.

ءجۇز ءسۇرتىپ حاجار ءاشۋاد مۇباراككا،

اللاعا ءجۇز مىڭ قايتا شۇكىر قىلدىق، - دەپ باياندالادى. ارادا بىرەر كۇن ءوتىپ، قۇلشىلىقتارىن وتەگەننەن كەيىن اقىتتىڭ قاجىلىققا بارۋىنا ىقپال ەتكەن لايىق قاجى دۇنيەدەن وتەدى. بۇل قازا اقىنعا اۋىر تيەدى. دەسە دە، قاسيەتتى مەكەندە، اللاعا قوناق كۇيىندە قايتىس بولعان، بار ارمان- تىلەگىن جۇرەگىنە ءتۇيىپ كەلىپ، قاجىلىعىن وتەپ ومىردەن وتكەن لايىق قاجىدا ارمان بار ما ەكەن؟! اللا وسى جولدا دۇنيەدەن كوشكەندەردىڭ جانىن ءجانناتتا ەتسىن!

قاجىلىق پارىزىن وتەۋ كەزىندە اقىت وزگە قاجىلارعا جولباسشى بولادى، بارلىق ءجون- جورالعىلارىن كورسەتىپ وتىرادى. ال ارافات تاۋىنا كەلگەندە كوشكىنباي، الپەمىس مولدا، ءادىل، تاستاعان دەگەن قاجىلار دا دۇنيەدەن وتەدى. وسى تاۋدا بورتان قاجى باستاعان ءتورت ءمۇساپىردى كەزدەستىرىپ، قاتارلارىنا قوسىپ الادى. قاجىلىق مىندەت تۇگەل وتەلگەننەن كەيىن ولار ءمادينا قالاسىنا بارۋ- بارماۋ تۋرالى اقىلداسادى. اقىرىندا جيدداعا جەتىپ، سول جەردەن اقشاسى ازداردى، جولدان قوسىلعان ءتورت ءمۇساپىردى جول- پۇلىن رەتتەپ ەلگە قايتارىپ، جاعدايلارى كەلەتىندەرى ءماديناعا بارماق بولادى. ءبىراق جيدداعا كەلگەننەن كەيىن سايىر دەگەن ادام قايتىس بولىپ، جۇرتتىڭ ءبارى تىكەلەي ەلگە قايتاتىن بولىپ شەشىم قابىلدايدى. تەك جانى بىلىمگە قۇشتار، پايعامبارعا (س. ا. ۋ. ) دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى ەرەكشە، ونىڭ قابىرىن ءبىر كورسەم دەگەن ارمانى بار اقىت قاجى عانا جولداستارىنان ءبولىنىپ، «ەندى مۇنداي مۇمكىندىك تۋا ما؟» دەگەن ويمەن اراب جەرىندە جاپادان- جالعىز قالا بەردى. مۇنداي تاۋەكەلگە بارۋىنا اقىننىڭ اراب ءتىلىن جەتىك ءبىلۋى دە سەبەپ بولدى. اينالاسىنداعى ارابتارمەن، باداۋيلەرمەن وڭاي ءتىل تابىسقانى تۋرالى اقىننىڭ ءوزى:

قاسىمدا مادينەلىك عابدۋلحاميت،

جالعىز- اق سوعان ەردىم سوزبەن تانىپ.

ول اراب، ويلاساڭىز، مەن قازاقپىن،

ارالاپ بوتەن جەردى ءجۇرمىن ءعارىپ.

ءمادينا، شام، قۇددىسقا بولدىم قۇمار،

ەل- جۇرتقا امان- ەسەن بارسام جارار.

ەگەر دە وسى جولدا ءولىپ قالسام،

بولماسا مىنا جۇرگەن ءىزىم قالار، - دەپ جىرلايدى. جولداستارىن شىعارىپ سالعان اقىن جيددادان ءماديناعا تىكە تارتاتىن كەمەگە وتىرادى. وندا دا كەمە سۋدا تۇرىپ قالىپ، نەبىر جول ازابىن كورەدى. تەك توعىزىنشى كۇن دەگەندە ارمانداپ، اڭساعان ءماديناعا جەتەدى. پايعامبارىمىزدىڭ (س. ا. ۋ. ) قالاسىن كوزىمەن كورىپ، قابىرىن زيارات ەتەدى. ودان ارى ءمادينادان كەرۋەن تۇيەمەن جولعا شىعىپ، سيريانىڭ ورتالىعى شامعا كەلەدى. وندا دا قاسيەتتى جەرلەرگە ءتاۋاپ ەتىپ، اراب مادەنيەتىنەن سۋسىنداپ ارى قاراي قۇددىسقا اتتانباقشى بولادى. الايدا، جول توسقان قاراقشىلاردىڭ پايدا بولعانىن ەستىپ، كەرى قايتادى.

قارا تەڭىز ارقىلى ىستامبۇل، يزمير، ودەسسا قالالارىن باسىپ ءوتىپ، پويىزبەك ورال تاۋى ارقىلى قىزىلجار، سەمەي قالالارىنا جەتەدى. ارى قاراي كولىك جالداپ ۇيىنە كەلەدى. ال ۇيىنە كەلسە، ساپارعا بىرگە كەتكەن قاجىلاردىڭ ءبارى قايتىپ كەلىپ، اقىت قاجىدان ءۇشتى- كۇيلى حابار بولماعان سوڭ، ونى ولدىگە بالاپ قويعان ەكەن. بۇل تۋرالى بالاسى عازەز:

«وسىنداي جاپا- ماشاقات ارقىلى قاجىعا بارىپ، باسقا التاي، قوبدانىڭ ادامى قايتىپ كەتكەندە اقىت جەر كورەمىن دەپ مادينە، شام (داماشىق)، قۇددىس (يەرۋساليم) قالالارىنا بارماقشى بولىپ جالعىز قالادى دا، ءبىر جارىم جىل دەگەندە مادينە، شامدى ارالاپ، اراب مادەنيەتىن كوزدەن كەشىرىپ، اراب ءتىلىن تولىقتاپ، قۇددىسقا بارا الماي (توناۋشىلاردان ساقتانىپ) ەلگە قايتا ورالادى. بۇل كەزدە اكەسى ونى «ولدىگە» جورىپ، ءنازىر شىراعىن بەرىپ قويادى. ارداقتى اكە، اقىن اكە، عۇلاما عالىم اكە، مەككەگە سەنەن باسقا دا تالاي قاجى بارىپ ەدى عوي! قانە، قايسىسىنان وسىنداي ءبىر جازبا ەستەلىك قالدى؟ ءوزىڭ جاساعان ءداۋىر تىنىسىنىڭ ايناسى بولدىڭ، سەنىڭ شىعارمالارىڭ ارقىلى ۇرپاقتارىڭ سەن جاساعان ءداۋىردىڭ تىنىسىن اڭعارعانداي بولىپ وتىرمىز ەمەس پە!»، - دەپ جازادى.

ايتسا ايتقانداي، عىلىمعا، بىلىمگە، بىلمەككە مۇنشالىق قۇشتار جان ەندى ومىرگە كەلەر مە؟! مەككە- ءمادينا ساپارى اقىتتىڭ «قاجى بايانى» سەكىلدى جۇرەكتى قاسيەتتى مەكەنگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىككە تولتىرىپ، جازىلا ما؟ ءاي، جازىلا قويماس.. .

اقىت قاجىنىڭ ارتىنا قالدىرعان ءتورت وسيەتى

بار سانالى عۇمىرىن تەك يگى ىستەرگە جۇمساپ، بالا وقىتىپ، مەدرەسە سالىپ، ەل ىشىندە قازىلىق جاساپ، ولەڭ شىعارعان اقىن اقىت قاجى ءۇلىمجى ۇلى قىتايدىڭ سول كەزدەگى قيتۇرقى ساياساتىنىڭ قۇربانى بولدى. 1939 -جىلدىڭ 24 -جەلتوقسانىندا، جۇما كۇنى اۋىلىنا جان- جاقتان جۇما نامازعا جينالعان اعايىندارىنىڭ ورتاسىندا بايلاپ- ماتاپ الىپ كەتتى. بۇكىل قاۋىم ەرەكشە قادىرلەپ، «الدىنان قيا وتپەيتىن» قاريانىڭ جەكە زاتتارىن شىڭ شىسايدىڭ جەندەتتەرى ابدەن ءتىنتتى، وزگە كىتاپتارىن بىلاي قويعاندا، قۇرانىنا دەيىن پاراقتاپ جىرتتى، قولجازبالارىن قولدى ەتتى. ايەلى ۇكىجانعا تىعىپ الىپ قالماق بولعان «حىزبۋل اعزام» اتتى كىتابى ءۇشىن تاياق جەگىزدى.

ا رداقتىسىنان قاپيادا ايىرىلىپ قالعان قازاقتىڭ ەسىمقان ۇكىرداي باستاعان باسكوتەرلەرى شۇي ىرليننەن باستاپ 7 ادامدى ءبىر تۇندە باۋىزداپ، قاجىنى ۇستاپ اكەتكەن كارىم باستاعان جەندەتتىڭ جازاسىن بەرۋدى اقىتتىڭ بالالارىنا تاپسىرماق بولادى. ءبىراق ۇكىجان اپا: «ونى كوزىمە كورسەتپەي، وزدەرى ءبىرجاقتى ەتسىن» دەگەن سوڭ ولاردى دا شوقپارمەن ولتىرەدى. بۇدان كەيىن دە تالاي قان توگىلدى. اقىن، قاجى اقىت شىڭ شىسايدىڭ تار ەسىك، تار بوساعا، قاراڭعى قاماقحاناسىندا قيناۋ مەن اشتىق سالدارىنان 72 جاسىندا قايتىس بولدى. تەك ومىردەن وتەرىندە تۇرمەدە وزىمەن بىرگە وتىرعان تارباعاتايلىق عينايات دەگەن كىسىگە: «ەگەر امان- ەسەن تۇرمەدەن شىعا قالساڭ، ەل- جۇرتىما، ياكي ەل- جۇرتتان كەلگەن بىرەۋگە جەتكىز» دەپ اۋىزشا وسيەت تاپسىرىپتى. مۇنى عينايات دەگەن كىسى التايدىڭ كوكتوعايىنداعى تۇرمەسىندە وتىرعان بەيسەكەي قاردىباي ۇلى دەگەن كىسىگە تاپسىرادى. سول كىسى 1944 -جىلى تۇرمەدەن بوساپ شىققان سوڭ، ۇكىجان اپامىزدىڭ شاڭىراعىنا ارنايى بارىپ، ۇرپاقتارىن جيناپ جەتكىزەدى. ول وسيەت مىناۋ ەدى:

1. حالقىم! التى باقان، الاۋىز بولماي، ىنتىماقتى، بەرەكەلى بولسىن. جالعىز ءوز ىشىندە عانا ىنتىماقتى بولىپ قالماستان باسقا جۇرتپەن (ۇلتپەن) دە ىنتىماقتى بولسىن.

2. كورشى جۇرتپەن تاتۋ بولسىن. ولاردى رەنجىتپەسىن. ءبىر اۋىل ءوزىنىڭ كورشى اۋىلىن، ءبىر ءۇي ءوزىنىڭ كورشى ءۇيىن رەنجىتپەسىن.

3. ءبىر ماسەلە كەزىگە قالسا، ياكي ءبىر حابار ەستىلە قالسا دەرەۋ ونى بۇتىندەي جوققا شىعارۋ نەمەسە بۇتىندەي بار دەپ سەنە كەتۋگە بولمايدى. الدىمەن وي ەلەگىنەن، اقىل كوزىنەن وتكىزىپ، ونان كەيىن قورىتىندى شىعارسىن.

4. جۇرتىم، وتە-موتە ۇرپاقتارىم! ءناسىل تازالىعىنا كوڭىل ءبولسىن! ول ءۇشىن جىنىسقۇمارلىقتان، زينادان تازا بولسىن!

بۇل اقىننىڭ ۇرپاقتارىنا عانا ەمەس، مۇقىم حالقىنا ايتقان وسيەتى. اقىت قاجىنىڭ سۇيەگى 1943 -جىلى عانا ۇرپاقتارىنا قايتارىلدى. ءبىراق ون جىل بويى ەسىمىنىڭ اتالۋىنا تىيىم سالىنىپ، ۇرپاقتارى قۋدالانسا دا، حالىق جۇرەگىنەن ەل ءۇشىن تۋعان سول ءبىر ابزال قاريانىڭ ءسوزى ەشقاشان وشكەن ەمەس...

مارفۋعا شاپيان
islam.kz