استانا ىرگەسىندەگى كەسەنە قابانباي باتىردىكى ەكەنىنە دالەل بار ما؟ - فوتو

ونىڭ ەسىمى تالاي جىرعا - ارقاۋ، نەبىر اڭىزعا - سۇيەۋ بولدى. ەس بىلگەلى اتتان تۇسپەي ەلىن قورعاعا ايبىندى باتىردىڭ كەسەنەسى بۇگىندە استانا ىرگەسىندە جاتىر. ءبىراق ونداعى سۇيەكتىڭ قابانباي باتىردىكى ەكەندىگى جونىندە داۋ كوپ. نەگىزگى شايقاستارىن شىعىستا وتكىزگەن باتىردىڭ سۇيەگى ارقاعا قالاي كەلدى؟ نەگە ءوز ۇرپاقتارىنىڭ ورتاسىندا جەرلەنبەدى؟ مىنە، وسىنداي كوڭىلگە كۇدىك ۇيالاتقان سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەپ استانانىڭ شۋاقتى كۇندەرىنىڭ بىرىندە قالادان 30 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان كەسەنەگە قاراي تارتىپ كەتتىك. استانامىزداعى كورىكتى كوشەلەردىڭ ءبىرى - قابانباي باتىر داڭعىلىمەن، قابانباي باتىر اۋىلىن بەتكە الىپ، جۇيتكىپ بارا جاتقان كولىك ىشىندە اتى اڭىزعا اينالعان باتىر تۋرالى بىلەتىندەرىمدى ىشتەي وي ەلەگىنەن وتكىزىپ وتىردىم.

باتىر اكەدەن ايىرىلۋ

قابانباي قوجاقۇل ۇلى 1692 -جىلى قازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى ءۇرجار اۋدانى بارلىق تاۋىنىڭ ەتەگىندە دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى قوجاقۇل ءوزى تۇستاس ءجالاڭتوس باھادۇرمەن تىزە قوسىپ حيۋا حاندىعىنا قارسى سوعىسقان بەلگىلى باتىر، قولباسىلاردىڭ ءبىرى بولاعان. ءجۇز جاساعان حالىق ويشىلى بۇقار جىراۋدىڭ اكەسى قالقامان باتىردىڭ قاندىكويلەك سەرىكتەسى بولعانى تۋرالى ەل اۋزىندا كوپ اڭىز اڭگىمەلەر ساقتالعان. ال اناسى قالماقتىڭ بوسمويىن دەگەن باتىرىنىڭ ورتانشى قىزى ەكەن.

قابانبايدىڭ ازان شاقىرىپ قويىلعان اتى - ەراسىل. دەنەسىنىڭ ىرىلىگىنە قاراپ جەڭگەلەرى ناربالا دەپ تە اتاپتى. جاس كۇنىنەن باتىر بولىپ، جاۋدان اكەسىنىڭ كەگىن العان سوڭ ءىزباسار اتانعان كەزى دە بولعان. ال قابان دەگەن ەسىمنىڭ بەرىلۋىنىڭ سىرى جابايى قابانداردى جايراتىپ، كوشكەن ەلدى قاۋىپتەن امان الىپ قالۋىندا دەسەدى. كەيىن مال- جانى كوبەيگەن باتىر ەسىمىنىڭ سوڭىنا «باي» جالعانىپ، قابانباي اتى حالىق ىشىنە كەڭ تارالىپ، تاريحتا سولاي قالىپتى.

قايتقان كەك

ەراسىل جەتىگە كەلگەندە اكەسى قوجاقۇلدى قالماقتار ءولتىرىپ كەتەدى. 15 جاسقا تولعانىندا اعاسى ەسەنباي دا جىلقى باعىپ جۇرگەن جەرىنەن قالماقتاردىڭ قولىنان قازا تابادى. بويىن كەرنەگەن اشۋ- ىزا، قايناعان كەك ەشقاشان جاۋىنان تايىنبايتىن بالانى العاشقى ەرلىكتەرىنە باستايدى. ءسويتىپ 1707 -جىلى ەراسىل قالماقتىڭ اسقان باتىرلارى ولجەجىرعىل مەن ارسالاڭدى ءولتىرىپ، اكەسى مەن اعاسىنىڭ كەگىن الادى. ءوزىنىڭ سوڭىنان قالماقتاردىڭ قۋاتىنىن بىلگەن ول ءىز تاستاپ، التايداعى جاڭىل دەگەن اپاسىنا قاراي كەتەدى. زەرتتەۋشىلەر باتىردىڭ وسى ارەكەتىنىڭ ءوزى ونىڭ سوعىس تاكتيكاسىنا شەبەر، زەردەلى بولىپ وسكەنىنىڭ بەلگىسى دەسەدى.

جورىقتاعى العاشقى جىلدار

كەرەي ەلىنىڭ ىشىندە توعىز جىلعا جۋىق تۇرعان قابانباي 25 جاسقا كەلگەنىندە عانا ەلىنە ورالىپتى. 80 جاسقا كەلگەن ەل اقساقالى ءومىر باتىر قابانبايدىڭ قايتىپ كەلگەنىنە قاتتى قۋانىپ، بايجىگىت رۋىنىڭ تۋىن ونىڭ قولىنا تاپسىرىپ، باتاسىن بەرگەن ەكەن. بۇل 1716 -جىل بولسا كەرەك. ءدال وسى جىلى اياگوز ماڭىنا جوڭعارلاردىڭ قالىڭ قولى كەلە جاتقانى تۋرالى حابار كەلىپ، قول باستاعان قابانباي سوعىسقا اتتانادى. قازاقتار مەن جوڭعارلار اراسىندا ەكى جىل قيان- كەسكى ۇرىس ءجۇرىپ، 1718 -جىلدىڭ كوكتەمىندە قازاق اسكەرى باسشىلارىنىڭ الاۋىزدىعى سەبەبىنەن جەڭىلىس تابادى. 1722 -جىلى قازاق جەرىندە الاپات اشتىق ءجۇرىپ، ونىڭ سوڭى 1723 -جىلعى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» داۋىرىنە ۇلاسادى. وسىناۋ جىلدار اراسىندا قازاق حاندىعى دا ەسەڭگىرەپ، تاۋكە حان ومىردەن وتكەن سوڭ ەلدى باسقارار دۇرىس باسشى بولماي، جىك- جىككە ءبولىنىپ كەتە بارادى. قازاقتىڭ كوپ جەرى جاۋدىڭ يەلىگىنە ءوتىپ كەتەدى.

جەكپە- جەكتىڭ تەڭدەسسىز شەبەرى

تەك 1726 -جىلى ەس جيعان قازاق اسكەرى ورداباسى تاۋىنىڭ ەتەگىندە كەڭەس وتكىزىپ، ءابىلقايىردى قازاق جاساقتارىنىڭ قولباسشىسى ەتىپ سايلايدى. وسى شايقاستا قابانباي باتىر ءابىلقايىردىڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ، ەرجۇرەك باتىرلىعىمەن كوزگە تۇسەدى. ال 1728 -جىلى وتكەن «بۇلانتى» شايقاسىندا، تاريحتا «قالماققىرىلعان» اتالعان وسى سوعىستا قابانباي تۇمەن (ون مىڭ قول) باسقارىپ قاتىسقان دەسەدى. 1729 -جىلى وتكەن اتاقتى «اڭىراقاي» شايقاسىندا قازاق قولىنىڭ جەڭىسكە جەتۋىنە قابانباي باتىردىڭ اسەرى مول. ول جەكپە- جەكتە قالماق باتىرى دومباۋىلدى، بوگەنباي باتىر شۋنيدابانى، ناۋرىزباي باتىر قالماقتىڭ ەكى بىردەي باتىرىن جەڭىپ، قازاق جاساعىنىڭ ابىرويى كوتەرىلگەن ەكەن.

قازاق قولىنىڭ باس ساردارى - قابانباي باتىر

قابانباي باتىر 1730 -جىلداردان باستاپ قازاق جاساقتارىنىڭ باس ساردارى، سۇڭعىلا حان ابىلايدىڭ سەنىمدى سەرىكتەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. وسى جىلدارى جوڭعارلار باسىپ العان قازاق جەرلەرىنەن ىلەگە دەيىن قۋىلادى.

1727 -جىلى قالماق قوڭتايشىسى سىبان رابتان ءولىپ، ورنىنا ۇلى قالدان سەرەن وتىرادى. ول قازاق ءىشىنىڭ جىك- جىككە ءبولىنىپ جاتقانىن شەبەر پايدالانىپ، 30 مىڭ قولىمەن قاندىجاپتى ارقاداعى ورتا جۇزگە شابۋىلعا اتتاندىرادى. قاندىجاپتىڭ بەتىن قايتارۋ ورتا ءجۇز جاساقتارىنىڭ باسشىسى ابىلاي مەن قابانبايعا جۇكتەلەدى. ءدال وسى شايقاستا قابانباي قالماق باتىرى قاندىجاپتى جەكپە- جەكتە جەڭىپ، تىرىدەي قولعا تۇسىرەدى. وسىدان كەيىن ەكى جاق بىتىمگە كەلىپ، ءبىر- بىرىنە قارۋ كەزەنبەسكە سەرتتەسكەن ەكەن. بۇل «قاندىجاپ ءبىتىمى» دەپ اتالادى. وسىدان كەيىن جاۋ شابادى دەپ ويلاماي، جايباراقات جاتقان جەرىنەن 1740 -جىلى ءجامىنويان باستاعان 30 مىڭ قول تۇتقيىلدان كەلىپ، ۇيقىداعى ابىلايدى بايلاپ اكەتەدى. سۇلتانىنان ايىرىلىپ كۇيزەلىسكە ۇشىراعان قازاق ەلىنىڭ باسىن قابانباي قايتا قوسىپ، سوعىس دايىندىعىنا كىرىسەدى. ءارى جوڭعارلارعا ابىلايدى بوساتۋ جونىندە ەلشى جىبەرەدى.

سوعىس تاسىلىنە جەتىك قابانباي

1745 -جىلى قالدان سەرەن ءولىپ، جوڭعاردىڭ باعى تايادى، ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى تاق تالاسىنا كىرىسەدى. قازاق باتىرلارى وسى ءساتتى پايدالانىپ، ءوز جەرلەرىن جوڭعارلاردان بوساتۋدى قولعا الادى. قابانباي باتىر 1753-1755 -جىلدارى التاي، قالبا وڭىرىنەن جات جۇرتتىقتاردى قۋۋعا جانە ءۇش ايعا سوزىلعان اتاقتى شورعا سوعىسىنا باسشىلىق ەتەدى. قابانباي باتىر تەك الىپ كۇشتىڭ عانا يەسى بولماعان، ول مەملەكەتتىك قايراتكەر، ساياساتقا دا جۇيرىك، قيىنشىلىق جاعدايدا سوعىس ادىستەرىن قولما- قول ويلاپ تاباتىن، سوعىس تارتىبىنە قاتال، كۇندەلىكتى تۇرمىستا مەيىرىمدى، قايىرىمدى جان بولعان. شورعا وڭىرىندە بولعان شايقاستا قالىڭ تال ىشىنە 2000 قولدى جاسىرىپ قويىپ، ءبىزدىڭ قوسىن السىرەپ بارا جاتقاندا تۇتقيىلدان جاۋدىڭ سىرت جاعىنان قوسىمشا كۇش قوسىپ جەڭگەن.

نە بولماسا تۇندە ءىز تاستاپ جاۋدى اداستىرۋ، جاۋ كۇتپەگەن جەردەن كەنەتتەن پايدا بولۋ، اپاق- ساپاق ۋاقىتتا تولاعاي تاۋىن اينالدىرىپ تۇيە ايداپ، تۇيەنىڭ ەكى وركەشىن ەكى سارباز ەتىپ جاۋعا ەلەستەتىپ، قۇتىن قاشىرۋ، تاس قاراڭعى تۇندە جاۋ اراسىنا كىرىپ، ولاردى ءبىر- بىرىمەن سوعىستىرىپ قويۋ سياقتى ادىستەردى شەبەر پايدالانعان. ءوزى سوعىستىڭ الدىڭعى شەبىندە ءجۇرىپ، ەشقاشان سەسكەنۋدى بىلمەگەن، جەكپە- جەكتە جەڭىلىپ كورمەگەن جان ەكەن. كەي دەرەكتەردە، وسى شورعا سوعىسى 1760 -جىلداردىڭ باسىندا جانىبەك باتىردىڭ تالابىمەن، التايداعى جاۋدى قوبداعا قۋۋ ءۇشىن بولعان دەلىنەدى. قابانباي تۋرالى جانىبەك باتىردىڭ حالىق اراسىنا كەڭ تاراعان «جاۋعا تيىسكەندە كىرگەن جاعى ەسىك، شىققان جاعى جول بولىپ قالا بەرەتىن» - دەگەن ءسوزى بار ەكەن.

سوڭعى شايقاس

60 جىل بويى اتتان تۇسپەگەن قابانباي باتىر 1769-1770 -جىلدارى قىرعىزدارعا قارسى جورىققا دايىندالادى. سەبەبى ولار 1766 -جىلى قازاق ەلىنە بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءۇش رەت شابۋىل جاساعان ەكەن. قىتاي جازبالارىندا وسى سوعىس تۋرالى: «ابىلاي قولى قارابالدان دەگەن جەردە قىرعىزدارمەن سوعىسادى. قىرعىزداردىڭ ەر- ايەلى، مال- مۇلكى تالاۋعا تۇسەدى. بۇراتتاردىڭ اتەكە باستاعان ادامدارى تالاس دەگەن جەرگە دەيىن قۋىپ كەلگەن ەدى. ءبىراق كۇيرەي جەڭىلدى. مىڭنان ارتىق ادامى ءولىپ، مىڭنان ارتىق ادامى تۇتقىندالادى. ءسويتىپ قازاقتان ءوش الۋ ءۇشىن بۇراتتاردىڭ (قىرعىزداردىڭ) ويران- توپىرىن شىعاردى» - دەلىنەدى. وسى شايقاستا اتەكە جىرىقتى جەكپە- جەكتە ولتىرگەن قابانباي قايتار جولدا ناۋقاسقا شالدىعىپتى. قابانبايدىڭ اۋىر ناۋقاس بولىپ جاتقانىن ەستىگەن اتەكەنىڭ سادىر (كەي دەرەكتەردە قارابەك) دەگەن بالاسى كەك الماق بولىپ، كوزى تىرىسىندە ايگىلى باتىردىڭ اۋىلىن شاپپاق نيەتپەن قول باستاپ كەلەدى. جۇرتتى ۇرەي باسادى. سول ساتتە بۋىنىن قاتايتۋىن اللادان سۇراعان باتىر قايراتىنا ءمىنىپ، ءتول اتىمەن سەرتتەسىپ، سوڭعى رەت جاۋعا مىنگەن ەكەن. ەلىن شابۋعا كەلگەن جاۋدى ءبىرجولاتا جايراتقان قابانباي:

امالمەن قۇرعان قاقپاندى،

اقىلدى پەندە باسپايدى.

ءتاڭىرىم جازعان جازۋدان،

ولشەۋلى عۇمىر اسپايدى، - دەگەن كۇيى 1770 -جىلى 79 جاسقا قاراعان شاعىندا، ارتىنا ۇران بولار ەسىمىن قالدىرىپ، دۇنيەدەن ءوتىپتى. زامانداسى ابىز جىراۋ بۇقار ول ومىردەن وتكەندە:

اينالايىن، قابانباي،

جاۋ كەلگەندە جاراعىم.

اسقىنىپ ەلگە داۋ كەلسە،

ءتۇرۋلى ەدى قۇلاعىڭ.

باسا- كوكتەپ جاۋ كەلسە،

باسىندىرماس پىراعىم.

مىڭ جىلقىنى سۋارعان،

توسكەيدەگى بۇلاعىم.

بۇگىن تۇستە ەستىدىم،

«قابانباي اۋرۋ» دەگەندى.

قۇلازىپ كوڭىلىم قوبالجىپ،

جەتىمسىرەپ جىلادىم، - دەپ ەگىلگەن ەكەن.

ءبىر انىعى، قابانباي باتىر ات ۇستىندە ومىردەن وتكەن. ءبىراق سوڭعى شايقاستا جارالاندى ما، جوق الدە، ناۋقاسى سىر بەرىپ قايتىس بولدى ما، ول جاعى بەيمالىم. بىزگە بەلگىلىسى، باتىرلاردىڭ ارمانى شايقاستا ءولۋ ەكەندىگى عانا. ەندەشە، قابانباي ارمانى ورىندالعان باقىتتى باتىر.

قابانباي باتىر تۋرالى بالا كەزدەن تانىس وسى ءبىر مالىمەتتەردى ويشا سارالاپ وتىرىپ، كەسەنەگە قالاي جەتكەنىمىزدى دە بىلمەي قالىپپىن.

مولا ارقانىڭ بيىكتەۋ تۇسىندا ورنالاسقان ەكەن.

ءبىزدى قابانباي باتىر كەسەنەسىنىڭ شىراقشىسى، شەجىرەشى قارت كامال ءابدىراحمان كەسەنەگە قاراي باستادى.

كەسەنەنىڭ كىرە بەرىس تۇسىنا قاسيەتتى قۇراننان ءاياتۇل- كۇرسى اياتتارى جازىلىپتى.

كەسەنەنىڭ ىشىنە دە اللانىڭ، پايعامبارىمىزدىڭ (س. ا. ۋ. ) ەسىمدەرى ىلىنگەن.

ءبىزدىڭ تىزە بۇككەنىمىزدى بايقاعان كامال قاجى قۇران وقىپ، اللادان قابانباي باتىرعا دۇعا ەتتى.

وسىدان كەيىن بارىپ مەن ءوزىمدى مازالاپ كەلگەن سۇراقتاردى قويا باستادىم.

- كامال اعا، كەزىندە قابانباي باتىر تۋرالى «دارابوز» اتتى رومان جازعان بەلگىلى جازۋشىمىز: «قابانباي باتىر توقتا تاۋىنىڭ باس جاعىندا سارىبەل دەيتىن باياعى ءوزى 16 جاسىندا مايدانعا اتتانعان جەردە 78 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتىپتى جانە ءوزىن سوندا جەرلەۋىن وسيەت ەتىپتى. بالالارىنىڭ ازىرەت سۇلتانعا اپارساق دەگەنىنە: «مەنىڭ ورنىم قالادا ەمەس، دالادا. ولسەم دە وسى شىعىستىڭ قاقپاسىن كۇزەتىپ جاتامىن. مەنى سوندا قويىڭدار»، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى. سول كەزدەگى ءداستۇر بويىنشا، جاۋى كوپ ادامدارعا قالادا، بولماسا دالادا مولا تۇرعىزبايدى ەكەن، جەرلەگەن سوڭ تەگىستەپ تاستاعان. ءبىر- ەكى ۇرپاق اۋىسقانشا ۇرپاقتارى عانا سۇيەگىنىڭ قاي جەردە جاتقانىن بىلگەن. كەيىن ۇستىنەن شەكارا جۇرگىزىلگەن. ارى- بەرى ءوتۋدىڭ ءوزى قيىن بولعان. بىرتە- بىرتە ادام جادىنان وشە باستاعان. قازىر بىرەۋلەر استانانىڭ ار جاعىنداعى 30 شاقىرىم جەردەن «قابانبايدىڭ سۇيەگىن تاپتىم» دەپ جار سالىپ، كەسەنەسىن كوتەرىپ، شىراقشى بولىپ ءجۇر. ونىكى دۇرىس ەمەس. ۇلى قولباسىنىڭ اسىل سۇيەگى ءوزى وسيەت ەتكەندەي جوڭعار قاقپاسىندا، توقتا تاۋىنىڭ سىرتىنداعى سارىبەلدە جاتىر. ونى ەندى ساياساتقا قاجەت ەكەن دەپ، جالعان كەسەنە بىرەۋلەردىڭ كىرىس كوزى ەكەن دەپ، اقمولاعا كوشىرەر جايىمىز جوق» دەگەن بولاتىن. بۇل ۋاجگە ءسىز قانداي جاۋاپ قايتاردىڭىز؟

- قاراكەرەي قابانباي باتىر تۋرالى قازاقستان عىلىم اكادەمياسىندا ون سەگىز داستان، ومبىداعى پوتانين قۇجاتتارىندا ءبىر داستان، قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ سيرەك قولجازبالار بولىمىندە ءبىر داستان بار ەكەنىن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بولاتجان ابىلقاسىموۆ 1979 -جىلى جازىپ ەدى. وسى جىرلاردىڭ دەنىندە دۇنيە- جالعاننىڭ وتەرىن تۇسىنگەن قاراكەرەي قابانباي باتىر قۋباس اتىمەن ارىزداسىپ:

مەن كەلدىم جەتپىس سەگىزگە،

سەن كەلدىڭ وتىز سەگىزگە، - دەپ، قانشا جاساعانىن ايتادى. سونان سوڭ:

جيىلىپ تەگىس، اس بەرىپ،

تۋ بيەنى سويىڭدار.

ارقاعا ارناپ بەيىت سوعىپ،

وت ورنىما قويىڭدار، - دەگەن كۇيى جان تاپسىرادى.

دەمەك، بابامىز «وت ورنى - تۋعان جەرى» - ارقا ەكەنىن قاداپ تۇرىپ، ناقتىلاپ كورسەتەدى. ءوزىن ارقاعا جەرلەۋدى اماناتتايدى. وزگەلەي وسيەت جوق. باتىردىڭ بۇل اماناتى كوڭىل سۇراي كەلگەن دالا ساڭلاعى بۇقار جىراۋدىڭ، ابىلاي حاننىڭ، قانجىعالى بوگەنباي باستاعان ءۇش ءجۇزدىڭ يگى جاقسىلارىنىڭ، نايماننىڭ ءسوزۇستار ازاماتتارىنىڭ، گاۋھار- مايساراداي باتىر قوساعىنىڭ، «سەن تۇر، مەن اتايىن» جەتى ۇلىنىڭ، نازىمداي باتىر قىزىنىڭ الدىندا ايتىلادى. بۇعان دالەل بۇقار دانانىڭ:

كەشە تۇستە ەستىدىم،

قابانباي اۋرۋ دەگەندى، - دەپ، كەشكە قاراي كەلۋى، ءۇيسىن سارىشۋاش جىراۋدىڭ:

البانعا كەلدى ءبىر حابار،

ۇيسىنگە ءتۇستى ءبىر شابار،

دۋلاتتىڭ جيىپ جاقسىسىن،

ارىزداسىپ قالسىن دەپ،

وزىڭە تارتتىق ءبىر ساپار، - دەۋى.

سول زاماننىڭ ادامدارى كوڭىل سۇراۋلارىن وسىلاي باستايدى. باتىردى ناۋقاس مەڭدەگەنى، ءال ۇستىندە جاتقانى جونىندە ءتورت تاراپقا ات شاپتىرىلعان. عالىمدار سول جىلدارى بۇقار جىراۋ اساقارلىدا (بۇگىنگى وساكاروۆكا) وتىرعانىن ايتىپ ءجۇر. ەكى ورتا 65-70 شاقىرىم. ەندەشە، قىستىڭ كوزى قىراۋدا بۇقار جىراۋ كەلگەن جەرگە كورشى قونىستاعى ابىلاي حان، قانجىعالى بوگەنباي باتىر نەگە كەلمەسىن؟ ول جىلدارى ابىلاي مەن دارابوزدىڭ قاتار كوشىپ جۇرگەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. ەندى ويلانايىق. وسىنداي القالى توپتىڭ ورتاسىندا ايتىلعان امانات ورىندالا ما، جوق پا؟ ء«ولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەيتىن قازاق، نامىسشىل جۇرت قايتسە دە باتىردىڭ سوڭعى تاپسىرماسىن بۇلجىتپاي ورىندايدى. ەگەر ورىنداماسا، سول كۇنى قالىڭ نايماننىڭ، نۋ قاراكەرەيدىڭ تىرىدەي ولگەنى. بۇل - دالانىڭ جازىلماعان زاڭى.

داستانداردىڭ ءبىرشاماسىندا باتىردىڭ كەلىنى، داۋلەتبايدىڭ كەلىنشەگى بىلاي دەيدى:

ەسىل مەن نۇرانىڭ

اراسىنا سىيماعان،

قايران مەنىڭ قايناعام!..

انە، باتىردىڭ كوز جۇمار تۇستاعى مەكەنى قاي جەر ەكەنىن تاپ باسىپ ايتادى.

قازىر كەسەنە تۇرعىزىلعان جەردى ماڭايداعى جۇرت «نايمان قورىم» جانە «قاراكەرەي قابانبايدىڭ اق مولاسى»، «قابانباي تاۋى» دەيدى. كەسەنە ماڭى قالىڭ مولا. مۇندا 1931 -جىلى قابانباي اتامىزدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى قىدىرمولدا جىراۋ ءۇش تۇنەپ، شىراقشى بولىپ وتىرعان دوسان اعادان كوپ اڭگىمە ەستيدى. بايجىگىتتەر شىعىسقا، جەتىسۋعا كوش تۇزەگەندە باتىردىڭ نەمەرەسى سادىرباي ءبىر بالاسىن شىراقشىلىققا تاستاپ كەتىپتى. قابانباي ۇرپاقتارىنىڭ سوڭى ارقادان 1857 -جىلى قوزعالىپتى. دوسان اعا سول ۇرپاقتان. وسى ادامدى تانيتىن سان اداممەن ءوزىم دە كەزدەستىم.

- مۇنىڭ ءبارى اڭىز عوي. ال اڭىزدىڭ تاريحي شىندىققا ساي كەلە بەرمەيتىنى انىق. اۋىزشا دۇنيە كەيدە قاتەلەسىپ جاتادى. ەندەشە باتىردىڭ، باتىر ەلىنىڭ ارقادا وتىرعانى جايلى ناقتىلى تاريحي دەرەكتەر بار ما؟

- بار، سولاردىڭ ەكى- ۇشەۋىنە توقتالايىن. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ن. اپپولوۆا «قازاقستاننىڭ ХVІІ-ХVІІІ عاسىرلارداعى روسسيامەن ەكونوميكالىق جانە ساياسي بايلانىستارى» اتتى ەڭبەگىندە: « ХVІІІ عاسىردىڭ 40-60 -جىلدارى ارقادا قاۋىمدىق جەرلەردى يەلەنۋ اياقتالدى. مىسالى، قابانباي باتىر ەسىل مەن نۇرادا كوشىپ ءجۇردى» دەگەندى العا تارتادى. 1760 -جىلداردىڭ اياعىنداعى ناق وسىنداي دەرەكتى ماسكەۋلىك تۋىسىمىز، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ن. بەكماحانوۆا كەنەسارى تۋرالى «لەگەندا و نيەۆيديمكە» دەگەن كىتابىندا دا جازادى. ار جاعىنداعى بىرەر جىلدا قاراكەرەي قابانباي باتىر «وت ورنىندا»، ياعني ارقاداعى نۇرا وزەنىنىڭ جاعاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى.

بەرى تامان تۇسسەك، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اقمولا كەسەنەسى تۇرعان اۋىلدىڭ ازاماتى ءنابي داۋىلبايەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى بايتۇرسىن دارىشيەۆتەر نۇرا وزەنى بويىنداعى مولا قاراكەرەي قابانبايدىكى ەكەنىن ۇنەمى شاكىرتتەرىنە ايتىپ، سانالارىنا ءسىڭىرىپ وتىرعان. ولاردان كەلگەن حاتتار قولىمىزدا. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ەدىگە ءۋاليحانوۆ سونى ءبىر دەرەك كەلتىردى. وندا دا «قاراكەرەي قابانباي باتىر 1770 -جىلى ارقادا، مولا تۇرعىزىلعان جەردە وتىر، ەشقايدا كوشەر ويى جوق جانە نايماننىڭ ءسوزۇستارى» دەلىنگەن. ءبىز تاريحي دەرەكتەرىنە سۇيەنىپ وتىرعان التى عالىم دا مۇراعاتتاردا جىلداپ وتىرعان، بۇرا تارتۋ دەگەندى قاپەرگە الماعان ازاماتتار. بۇلاردىڭ ايتقاندارىن جوققا شىعارعان ءبىر دە ءبىر سالاۋاتتى عالىم جوق. ال ءوزى عانا ەمەس، وزگەنى دە جاڭىلدىرعىسى كەلگەندەر شىعىپ جاتسا، الداعى ۋاقىتتا ولارمەن داۋلاسۋ قاجەت ەمەس. سەبەبى، تاريح جەكە ادامنىڭ پىكىرىمەن ساناسپايدى، تاريحي ناقتىلى دەرەكتەردى تالاپ ەتەدى.

كوزدەرىڭىز جەتكەن شىعار، داستاندارداعى دەرەكتەر مەن ناقتىلى عىلىمي نەگىزدەلگەن مۇراعاتتىق جازبا دەرەكتەر بىردەي. ادەتتە شەجىرەدە اۋىز ادەبيەتىنىڭ دەرەكتەرى مەن تاريحي دالەلدەر سايكەسە بەرمەي، ءار قيىرعا تارتىپ تۇراتىن. ءبىراق قاراكەرەي قابانباي باتىر كوز جۇمعان جەر جايلى دەرەكتەر ءبىراۋىزدى. بۇل - ءبىر جانە ەڭ باستىسى.

قىتايدا تانىلعان تاعى ءبىر دارا تۇلعا كارىباي تاڭاتار ۇلىنىڭ «مۇرىن جانە بايجىگىت» اتتى داستانى بار. وقيعانى قاراكەرەي قابانبايدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، توبە ءبي سۇلەيمەننىڭ ايتۋىمەن 1916 -جىلى جىر جولدارىنا ءتۇسىرىپتى. داستان «وتىرار» كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى. وسى داستاندا بايجىگىتكە قالىڭدىق ىزدەگەن اناسى ماقتا ماتاي ىشىندەگى قاپتاعايلاردىڭ باقبەرگەن دەگەن ازاماتىنىڭ ۇيىنە جولاي ءتۇسىپ، ونىڭ بۇرلەن دەگەن قىزىن ۇناتقانى ايتىلادى. جىردا:

جايلاۋى داۋلەتكەرەي، ەسىل، نۇرا،

قۇدالىق بۇرىنعىدان قالعان مۇرا.

اتتاندى ەل جايلانىپ، وتىرعان سوڭ،

جولىمبەت كوپ جولداسپەن باس بوپ قۇدا، - دەگەن جولدار بار. مىنە، قابانبايدىڭ ارعى ءتۇپ اتاسى بايجىگىت ەسىل، نۇرا بويىندا وتىر. سول جەردەگى ماتايعا اعايىن بولماق. قابانبايدىڭ اتا- بابالارىنىڭ مەكەنى شىعىس ەمەس ەكەنى انىق كورىندى. باتىر ارقادا تۋعان. بۇل - ەكى. ءۇشىنشى، قاراكەرەي قابانباي باتىر قايتىس بولعان 1770 -جىلى الاكولدە كىم وتىردى؟ 1785 -جىلعى 13 -شىلدەدە شانىشقىلى بەردىقوجا باتىر سەمەي بەكىنىسىنىڭ كومەندانتىنا مىناداي جاعدايدى جەتكىزىپتى: «اياگوز وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنا وتكىزبەيدى. قاراقولعا قاراي ءوتىپ ەدىك، قۋىپ تاستادى» . ناق وسى كەزدە اياگوزدىڭ وڭ جاعالاۋىندا جاڭابي باستاعان 700 ءۇي بايسۋاندار، دولى، داۋلەت باستاعان 400 شاڭىراق البان- قوڭىربورىك، ءاجىباي، التاي باستاعان 300 شاڭىراق قىزىلبورىك (ول دا البان)، قويسويماس، قاراشا باستاعان 1500 شاڭىراق شاپىراشتى، اتانباي باستاعان 700 شاڭىراق نايمان- قىزاي، 600 شاڭىراق اقباراق، اقبولات يتەمگەن، جوشان بيلەردىڭ باسشىلىعىندا، سادىق باستاعان 120 ءۇي قاڭلى، يگىلىك باستاعان 500 شاڭىراق قاشقاراۋ، جولدىباي، شىمىربايلار باستاعان 600 شاڭىراق جالايىر، بايعابىل، وتەپ باستاعان 100 شاڭىراق جانىس (دۋلات)، تايلاق باتىر باستاعان قايناردىڭ 600 شاڭىراعى وتىر. ولار 1758-1762 -جىلعى ۋاقىتشا قازاق- قىتاي كەلىسىمدەرىنە سايكەس اياگوزدى كەشىپ، ارى وتە الماعان. بۇلاردىڭ اراسىندا قابانباي ەلى بايجىگىتتەر اتالمايدى.

- ءوزىڭىز بۇل مولانىڭ باتىرعا تيەسىلى ەكەنىن قاشان ەستىدىڭىز؟

- 1979 -جىلى «قازاق تاريحي جىرلارىنىڭ ماسەلەلەرى» دەگەن سالماقتى اكادەميالىق كىتاپ جارىق كوردى. سوندا جانە 1991 -جىلى مامىرداعى رەسپۋبليكالىق ۇلكەن عىلىمي جيىندا قابانباي باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاعى عىلىم دوكتورى، پروفەسسور بولاتجان ابىلقاسىموۆ حان باتىردىڭ اقمولادا جەرلەنگەنىن ايتتى. ول ماتەريال قولىمىزدا. سەنە المادىق. سول سەبەپتى دە 1991 -جىلى ارنايى كەلىپ كوپ ماعلۇمات جينادىق، ونى «الاتاۋ» تەلەباعدارلاماسى كورسەتتى. جەرگىلىكتى جۇرت ءبىراۋىزدان قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ مولاسى دەيدى. 1941 -جىلى سوعىسقا اتتانعان ءۇش كىسى كەتەرلەرىندە باتىر باسىنا كەلىپ قۇران وقىعاندارىن، كەيىن امان- ەسەن ورالعانىن ايتتى. سولاردىڭ ءبىرى سمايىلوۆ قاسەنباي اقساقال ەسكىشە ساۋاتتى ەكەن: ء«بىز اتتانعاندا مولا ىشىندە «قوجاقۇل ۇلى ەراسىل» دەپ جازىلعان قىزىل تاسى تۇرعان. ورالعاندا جوق ەكەن. ونى وسىندا جەر اۋدارىلىپ كەلگەن شەشەندەر قۇران وقىپ الىپ، ەلگە قول ديىرمەن جاساپ بەرىپتى. بىرىنەن بيداي، بىرىنەن ەت الىپ، قىستان شىعىپتى»، - دەدى. جۇرت مولا باسىندا 1937 -جىلعا دەيىن دوسان دەگەن قاريانىڭ شىراقشى بولىپ وتىرعانىن، سول ءۇشىن قۋدالانعانىن جادىندا ساقتاپ قالىپتى. وسى ماعلۇماتتار ۇلكەن وي سالىپ، اتا تاريحىن زەرتتەۋگە بەت بۇردىم.

- مىنا تۇرعان كەسەنە قاي جىلى سالىندى؟

- 2000 -جىلى سالىندى. سول جىلى مامىردىڭ 16 سى كۇنى قۇلاپ جاتقان اق مولانىڭ تۇستىك جاق بەتىندە ۇلكەن جينالىس ءوتتى. مەنى تالدىقورعاننان ارنايى شاقىرتتى. ول كەزدە قالانىڭ اكىمى ادىلبەك جاقسىبەكوۆ، ورىنباسارى تولەگەن مۇحامەدجانوۆ، تاعى ءبىر ورىنباسارى قايرات ساتىبالدى. ءسويتىپ، وسى جەرگە كەلىپ جينالىس وتكىزدىك. وعان دەيىن اقپاننىڭ اياعىندا وسى «استانا اقشامى» گازەتىنە مەنىڭ «قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ اق مولاسى» دەگەن ماقالام ءتورت گازەتكە ءبولىنىپ شىقتى. ەلدىڭ قۇلاقتانىپ قالعان ۋاقىتى. جيىندا سونىڭ ءبارىن العا تارتتىم. ماڭايداڭعى اۋىلداردان اقساقالداردىڭ ءبىرى ماعان قارسى شىعىپ: «سەنىڭ ايتقانىڭ دۇرىس ەمەس. بۇل قىپشاق نياز ءبيدىڭ مولاسى»، - دەدى. سول كەزدە مىنا قازىرگى قابانباي باتىر، قىزىلجار اۋىلدارىنىڭ ەكى اقساقالدىڭ ءبىرى، جاسى سول كەزدە 90-عا كەلىپ قالعان ساعىنتاي دەگەن قاريا: «مەنىڭ اكەم دە، اتام دا 103 كە كەلىپ ءولدى. جەتى جاسىمدا,1917 -جىلى مۇنىڭ باتىردىڭ مولاسى ەكەنىن سولاردان ەستىگەنمىن» دەدى. ەكىنشى اقساقال بايسالدى كىسى ەكەن: «نۇرەكە، ءسىز بۇل جاققا كەيىننەن كەلىپ جاتىرسىز عوي. مەن مەن دە بالا جاستان بۇل مولانىڭ قابانباي باتىردىكى ەكەنىن بىلەمىن»، - دەدى سابىرمەن. ءسويتىپ مامىردىڭ اياعىنا قاراي كەسەنەنى سالۋ باستالدى. قاراشانىڭ 3- كۇنى كەسەنە اشىلدى. مەن شىراقشى بولىپ كەلدىم.

- اعا، قابانباي باتىردىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى بار ما؟

- قايسى ءبىرىن ايتايىن، كوپ قوي. مىسالى ءۇشىن كەشەگى وتكەن مۇستافا وزتۇرىك، قازاقتىڭ العاشقى پارلامەنت ءتوراعاسى مارات وسپانوۆ، جازۋشى زەينوللا سانىك، ءبارى-ءبارى باتىردىڭ ۇرپاقتارى.

- ولار اتالارىنىڭ سۇيەگى وسىندا ەكەنىنە سەنەدى مە؟

- ءبارى بىلەدى. 2000 -جىلى قاراشادا كەسەنە اشىلعان كەزدە زەينوللا سانىك اعامىزدىڭ: «بابا، كەشىر. الدى 200, ارتى 150 جىل بۇرىن اعا بالاسى ارعىنعا سەنىپ تاپسىرىپ، كوشىپ كەتىپ ەدىك. سودان سەنىڭ سوڭىڭنان ايدالادا وتىرىپ قۇران وقۋشى ەدىك. شەكارادان وتە الماي، قانات بايلاپ جەتە الماي ارتىڭداعى قالىڭ ەل امانات قىلىپ مەنى جىبەردى. تىزەم بۇگىلىپ كوتەرە الماي تۇرمىن، ەندى ايىرىلمايمىن، اتا»، - دەپ جىلادى عوي.

- ۇرپاقتارىن سۇراپ وتىرعان سەبەبىم، باتىردىڭ سۇيەگى جوڭعار قاقپاسىندا جاتىر دەپ ەسەپتەيتىن قابدەش ءجۇمادىلوۆ سەكىلدى اعالارىمىزدىڭ كۇدىگىن سەيىلتۋ ماقساتىندا قابانباي باتىردىڭ د ن ق- سىن ۇرپاقتارىنىكىمەن سالىستىرۋ ارقىلى تەكسەرۋ ويدا جوق پا؟

- ول ءۇشىن قايتا قازۋ كەرەك قوي. ناقتىلى تاريحي تۇرعىدان دالەلدەنگەن نارسەگە ونىڭ قاجەتى شامالى دەپ ويلايمىن.

- «قايتا قازۋ» دەپ قالدىڭىز، ەشقانداي تەكسەرۋ بولماسا ءبىرىنشى رەت نەگە قازىپ الدىڭىزدار؟ سۇيەكتە باتىرعا ءتان قانداي دا ءبىر بەلگىلەر بولدى ما؟

- قابىر سۇيەكتىڭ ناقتى بار- جوعىنا كوز جەتكىزىلۋ ءۇشىن قازىلدى. 2000 -جىلى 3-ماۋسىم كۇنى قازعان جىگىتتەر سۇيەگىنە جەتىپتى. ول كەزدە د ن ق- سىن تەكسەرۋ ەشكىمنىڭ ويىندا بولماعان. سۇيەكتە باتىرعا ءتان ەكى نارسە كوزگە كورىندى. ءبىرى - باسى. قابانباي باتىر تۋرالى داستاندا «قابانبايدىڭ دۋلىعاسى قومبا قوستاي ۇلكەن ەدى» دەلىنەدى. ياعني، باسى ەرەكشە ۇلكەن ادام بولعان عوي. قازعان جىگىتتەر دە باسسۇيەكتىڭ كەرەمەت ۇلكەن ەكەنىن ايتتى. ەكىنشىسى - قابانباي باتىر الىپ ادام بولعان. اناۋ- مىناۋ ات ونى كوتەرە الماي، بەلى ءۇزىلىپ كەتەدى ەكەن. اتقا مىنگەندە اياعى جەرگە تيەدى ەكەن. قازىپ الىنعان سۇيەكتىڭ ۇزىندىعى دا وسىنى ايعاقتايدى. ولشەگەندەر بويى 2 مەتر، 8 س م بولعانىن ايتتى.

- پورتالىمىز islam.kz بولعاننان كەيىن سۇراماي بولماس، سول كەزدەگى قازاقتىڭ باتىرلارى دىنگە قانشالىقتى جاقىن بولدى؟

- ەراسىل التى جاستان اسا بەرە ءوزىنىڭ قاتارىنان ءتورت- بەس جاس ۇلكەن بالالارمەن ارالاسىپ، سولاردىڭ جانىنا ەرە باستاپتى. ولارمەن بىرىگىپ بۇزىقتىق تا جاساپ قويسا كەرەك. بالانىڭ كۇشى تاسىپ تۇرعانىن بايقاعان اكەسى قوجاقۇل: «قوي، بىلاي جۇرە بەرسە بولمايدى ەكەن. مەن سەنى تىنىشتاندىرايىن» دەپ، ءوز قولىمەن اپارىپ، مولدانىڭ الدىن كورسەتكەن ەكەن دەيدى دەرەكتەر. قابانبايدىڭ اكەسى باتىر 7 جاسقا كەلگەندە جاۋ قولىنان قازا تاپقان. دەمەك، قابانباي باتىر جەتى جاسقا كەلمەي مولدانىڭ الدىن كورگەن بولىپ شىقتى. قالاي بولعاندا دا، سول اۋىلدىڭ مولداسىنان ونىڭ بىلگەنىن ءبىلىپ شىققان ادام عوي. وسىعان قاراپ، قابانباي باتىردى ءدىني ساۋاتتى بولدى دەپ تولىق ايتا الامىز.

- كامال اعا، قازاق باتىرلارىنىڭ جاۋعا «ارۋاقتاپ» شاپقانىن تاريحتان بىلەمىز. سوندا باتىرلاردىڭ كومەكتى اللادان ەمەس، ارۋاقتان سۇراعانى ما؟

- راس، ول زاماندا بۇگىنگى كۇننەن ءبىر ايىرماشىلىق، جاۋعا ارۋاقتاپ شابۋ. جوق، ولاردان كومەك سۇرامايدى. باتىر اتالارىنىڭ اتىن ۇرانداتۋ ارقىلى كۇشىن شاقىرىپ تۇر. ايتپەسە، ارۋاقتان كومەك سۇراپ، جالىنىپ- جالبارىنىڭ تۇرعانى جوق. ەسكە الىپ، كوز الدىنا ەلەستەتىپ، سولاردان كەم ەمەستىگىن كورسەتىپ تۇر. جاۋىنا سۇس كورسەتىپ تۇر.

- ءۇيىڭىزدىڭ ءبىر بولمەسىن مۋزەي جاساپ وتىر ەكەنسىز. مۇندا قابانباي باتىردىڭ ناقتى وزىنە تيەسىلى زاتى بار ما؟

- بۇل بولمەدەگى زاتتاردى ومىربەك بايگەلدى جاساتىپ، سىيعا تارتتى. اتامىزدىڭ وزىنەن قالعان جەز لەگەنى بار ەدى. ونى مەن الاكول اۋدانى، قابانباي باتىر اۋىلىنداعى باتىردىڭ مۋزەيىنە تاپسىردىم. تۇركىستانداعى ارحولوگيالىق مۇراجايدا قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ ساپىسى تۇر. ونى كەزىندە وزبەكالى جانىبەكوۆ وتكىزگەن ەكەن.

اڭگىمەگە ابدەن قانىپ، كوكەيدەگى سۇراقتارعا جاۋاپ ەستىگەننەن كەيىن باتىر كەسەنەسى ماڭىنداعى وزگە قابىرلەرگە نازار اۋداردىق.

قابانباي باتىر كەسەنەسى ۇلتتىق پانتەونعا اينالادى دەگەن ءسوز شىققالى دا بىرەر جىلدىڭ ءجۇزى بولعان. سول باستامانىڭ ناتيجەسى رەتىندە قازاقتىڭ تەڭدەسسىز اقىن- جازۋشىلارى ءابىش كەكىلبايەۆ پەن فاريزا وڭعارسىنوۆا دا باتىر بابانىڭ جانىنا جەرلەنگەن.

حالىققا ولشەۋسىز قىزمەت ەتكەن ورال مۇحامەدجانوۆ پەن ماقسۇت نارىكبايەۆتىڭ دا قابىرى وسىندا.

ءبىراق كوڭىلىمىزدى الاڭ ەتكەن ءبىر جاعداي بولدى. ول جاقىندا عانا دۇنيەدەن وتكەن ءماجىلىس دەپۋتاتى سەرگەي دياچەنكونىڭ مۇسىلمان زيراتىنا وتە جاقىن، ءارى ءبىر قاتاردا جەرلەنۋى ەدى. پانتەوندا ادامداردى دىنگە بولمەي ەلگە ەتكەن قىزمەتىنە قاراپ جەرلەيتىنىن بىلەمىز. دەسەك تە، ءاۋ باستان مۇسىلمان زيراتىنا جەر جەتپەيتىندەي اسا مۇقتاج جاعداي بولماسا ءدىنى بولەك جاندى بىرگە جەرلەمەيتىنىن انىق. تىم بولماسا ورتاسىن ءبولۋ قاجەت پە ەدى... ءسويتىپ باتىر بابا باسىنان اۋىر وي ارقالاپ قايتتىق...

مارفۋعا شاپيان. 2016

سۋرەتتەر اۆتورعا تيەسىلى