تاريحتا «اق وردا» دەگەن مەملەكەت بولعانى راس پا؟

ونىڭ پايىمداۋىنشا، بۇل ۇعىمدار ول كەزدە مەملەكەتكە ەمەس، حان ورداسىنا قاتىستى عانا ايتىلعان. بۇل تۋرالى جاقسىلىق ءسابيتوۆ vlast.kz باسىلىمىنداعى «اق وردا نە ماعىنا بەرەدى؟» اتتى ماقالاسىندا جازادى. ورتا عاسىرلاردا قازاقتار «ۇلىس» دەپ مەملەكەتتى، «اق وردا»، «التىن وردا»، «كوك وردا» دەپ حان ورداسىن نەمەسە حان ورداسى تۇرعان جەردى عانا ايتقان دەيدى تاريحشى. جانە ول ءدال وسى نارسەنى بۇدان 150 جىل بۇرىن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دا جازىپ كەتكەنىن ەسكە سالادى.

ءسابيتوۆ «اق وردا مەن كوك وردا مەملەكەتتەرى قاي ايماقتاردا بولدى؟» دەگەن تالاستىڭ 1830 -جىلى اۋستريالىق شىعىستانۋشى يوسيف حاممەر- پۋرگشتال مەن رەسەيلىك عالىمدار اراسىندا باستالعانىن ايتادى. 180 جىلدان بەرى شەشىمى تابىلماي كەلە جاتقان بۇل عىلىمي ماسەلەگە وتاندىق تاريحشىلاردىڭ كوزقاراسى ءارتۇرلى.

«ءوزىم ءبىر كەزدەرى اق وردانى التىن وردانىڭ وڭ قاناتى، باتۋ حاننىڭ ۇلىسى دەپ بىلگەن ەدىم. ال كەي عالىمدار اق وردانى جوشى ۇلىسىنىڭ سول قاناتى دەيدى. ماسەلەگە قاتىستى ناقتى دەرەكتىڭ بولماۋى سەبەپتى قازىر تاريحشىلار بۇل تۋرالى كوپ ايتپايتىن دا بولعان. تاريحشى راديك تەمىرعاليەۆ ايتپاقشى، اق وردا ناقتى قاي ۇلىستىڭ اۋماعىندا بولعانىن دالەلدەۋ مۇمكىن ەمەس. قازىر قاراپ وتىرسام، تاريحشىلاردىڭ كوپشىلىگى وڭباي قاتەلەسىپ كەلگەن» دەيدى جاقسىلىق ءسابيتوۆ.

قازاقستاندىق مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى وقۋلىقتاردا قازاق حاندىعىنىڭ اق وردا مەملەكەتىنەن شىققانى ايتىلادى. ال ۋيكيپەديادا ءارتۇرلى مالىمەتتەر بار. قازاقشا ۋيكيپەديادا اق وردانىڭ التىن وردا قۇرامىنان شىعىپ، قازاق حاندىعىنىڭ وسى مەملەكەتتەن ءبولىنىپ شىققانى جازىلعان. ال ورىسشا ۋيكيپەديادا بۇل مەملەكەت تۋرالى ءبىرجاقتى مالىمەت جوق. ۋيكيپەديانىڭ قوس نۇسقاسىنا دا ورتاق نارسە - اق وردانىڭ بەلگىلى ءبىر مەملەكەت نەمەسە ايماق بولعانى جانە جوشى اۋلەتىنىڭ قولاستىندا بولعانى. «مەن دە 2014 -جىلعا دەيىن وسىلاي ويلاپ كەلدىم. الايدا ءبىر كۇنى ماعان راديك تەمىرعاليەۆ ماسەلەگە نۇكتە قوياتىن ءبىر وي ايتتى. ونىڭ پىكىرى وتە قاراپايىم جانە شىندىققا بارىنشا جاقىن ەدى. وكىنىشكە وراي، ول كىسى الگى ويىن ارنايى ەڭبەك ەتىپ جازبادى. ءبىراق ءدال وسى ويدى شوقان ءۋاليحانوۆ XIX عاسىردا ايتىپ كەتكەن بولاتىن.

يدەيانىڭ ءمانى مىنادا: التىن وردا، اق وردا جانە كوك ورداعا جەكەلەگەن مەملەكەتتەر ەمەس، جوشى ۇلىسى حاندارىنىڭ رەزيدەنتسيالارى رەتىندە قاراۋ كەرەك. اق وردانى مەملەكەت دەپ تانىستىرۋ ماسكەۋ كنيازدىگىن كرەمل مەملەكەتى، ا ق ش- تى اق ءۇي مەملەكەتى دەگەنمەن بىردەي» دەيدى تاريحشى.

كەڭەس كەزىنەن بەرى تاريحتا التىن وردا دەگەن مەملەكەتتىڭ بولعانى ايتىلدى. ءسابيتوۆتىڭ پىكىرىنشە، ول دا جەكە مەملەكەت بولماعان. ول دا حان ورداسى بولعان. ال ورىس كنيازدىكتەرىن باعىندىرعان سول كەزدەگى مەملەكەت ۇلى ۇلىس نەمەسە جوشى ۇلىسى اتالعان.

ياعني، دەيدى ءسابيتوۆ، التىن وردا جوشى ۇلىسىنىڭ اق ءۇي، بۋكينگەم سارايى، كرەمل سەكىلدى باستى رەزيدەنسياسى بولعان. «التىن وردا» اتاۋىن وسى ورايدا مەملەكەت اتاۋىمەن شاتاستىرماۋ كەرەك.

شوقان ءۋاليحانوۆ بىلاي دەپ جازادى: «وردا» ءسوزى قازىرگى قازاقتاردىڭ تىلىندەگى ماعىناسى سەكىلدى حاننىڭ تۇراتىن جەرى دەگەندى بىلدىرەدى. التىن وردا - جوشى حاننىڭ تۇراتىن التىن سارايى. كەيىن ول بارلىق حاننىڭ سارايىنا قاتىستى ايتىلا باستادى. سوندىقتان اق وردا، كوك وردا - بارلىعى حاننىڭ جەكەلەگەن سارايلارى بولعان.

وسىلاي دەپ شوقان ءۋاليحانوۆ 150 جىل بۇرىن ايتقان. ال ءبىزدىڭ مەكتەپتەردە ءالى كۇنگە دەيىن اق وردا دەگەن مەملەكەت بولعان دەپ وقىتىپ جاتىر. مەكتەپ باعدارلاماسىن بىلاي قويعاندا، شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ وزدەرى الگىندەي قاتەلىك جىبەرىپ وتىر. ءۋاليحانوۆتىڭ بۇل تۇرعىدا كەڭەس اكادەميكتەرى مەن قازىرگى عالىمدارعا قاراعاندا الدەي قايدا تەرەڭ ويلاعانىن كورەمىز.

تاريحي دەرەكتەردى ەسكەرمەگەننىڭ وزىندە «وردا» ءسوزىنىڭ قازاق تىلىندە «رەزيدەنسيا»، «ساراي» دەگەن ماعىناعا كەلەتىنىن ءبارىمىز ءبىلۋىمىز كەرەك ەمەس پە؟ وسىنى تۇسىنبەگەن قازىرگى عالىمدار وقۋشىلاردى قازاق حاندىعى اق وردا مەملەكەتىنەن ءبولىنىپ شىقتى دەپ اداستىرۋدا. ءالى دە كەش ەمەس، وقۋلىقتاعى بۇل قاتەلىكتى تۇزەتۋگە بولادى دەيدى بەلگىلى تاريحشى.

ونىڭ ايتۋىنشا، وسى تۇرعىدا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ رەزيدەنتسياسى «اق وردا» دەپ اتالۋى وتە ورىندى. ويتكەنى، قازاق ۇعىمىندا «وردا» ەجەلدەن مەملەكەت ەمەس، ساراي نەمەسە رەزيدەنسيا ماعىناسىن بەرەدى.