بۇرىن ومبى جەرىندە بىردە- ءبىر ورىس اۋىلى بولماعان - زيابەك ەرمۇحان ۇلى

رەسمي دەرەك بويىنشا تۋعان ەلىنە جەتكەن وتانداستارىمىزدىڭ سانى - 1 ميلليونعا جۋىقتايدى. ەلباسىمىز ءبىر سوزىندە: «ەل كوشىن باستاۋ - ماعان سىن، مەنى قوستاۋ - ەلگە سىن» دەگەن ەدى. سول كوشتى جالعاپ، ۇلت ساپاسىنا ساپا قوسقان قانداستارىمىز از ەمەس. سولاردىڭ ءبىرى - تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازاقستان ۇلتتىق تاريحشىلارى كونگرەسى عالىم- حاتشىسى، ل. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى زيابەك ەرمۇحان ۇلى قابىلدينوۆ.

- زاكە، تۋعان جەرىڭىز، وسكەن ورتاڭىز تۋرالى بىلگىمىز كەلەدى.

- ەسكى شەجىرەلەردەگى دەرەكتەرگە قاراعاندا، سان عاسىر تۇركى جۇرتى مەكەندەگەن ومبى جەرىنە كەرەي ۇلىسى XIII عاسىردىڭ باسىندا، شىڭعىس حان داۋىرىنەن كەيىن كوشىپ كەلىپتى. سارى دەگەن بابامىز باتىر قونتايجىنىڭ قارىنداسىنا ۇيلەنەدى. انامىزدىڭ ەسىمى - تولكە. بەدەلدى ادام بولىپتى. شامامەن XVII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن XVIII عاسىردىڭ باس شيرەگىندە ءومىر ءسۇرىپتى. ەل اناسىنا اينالعان. سوندىقتان ءبىز شىققان تەگىمىزدى «سارىنىڭ ۇرپاعى» دەمەي، «تولكە كەرەيلەرىمىز» دەيمىز. انا ەسىمى تۇتاس اتاعا جايدان- جاي بەرىلمەيدى. «اقتابان شۇبىرىندىعا» دەيىن سىبىردە كوشىپ- قونىپ جۇرگەن اتا- بابامىزدى جوڭعارلاردىڭ شاپپاۋى قيىردا جاتقانىمىزدان دا شىعار...

مۇراعات دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، 1875 - جىلى ومبى ۋەزىنىڭ قۇرامىندا بولعان بىزدەردى - «كۇرسارى- تولكە- كەرەي بولىسىن» ورىستاندىرۋ ماقساتىندا «پوكروۆسكايا ۆولوست» دەپ جىبەرگەن. ول ءۇردىس قازاقستاننىڭ جەرىندە دە بولعان. سارىنىڭ نەمەرەسى بايبولات شەگىرەك ۇلى جەتىنشى اتامىز بولىپ كەلەدى. ول - قازاق- جوڭعار شايقاستارىندا باتىر اتانىپ، قازاقتىڭ جەرىن قورعاعان. ومبى وڭىرىندە ول كىسى تۋرالى جىر- داستاندار جاقسى ساقتالعان. 2014 -جىلدىڭ 21 - ماۋسىمىندا بايبولات باتىردىڭ ۇرپاقتارى وزدەرى تۋىپ- وسكەن اۋىلعا ادەمى ەسكەرتكىش قويدى.. . تاعىلىمدى كىتاپ تا شىعارىلدى. ءبىر قىزىعى، ەلدىك دەڭگەيدە وتكەن وسى شاراعا قاتىسقان جەرگىلىكتى ورىس اعايىندار «سلاۆا بايبولات باتىرۋ!» دەپ بىزبەن بىرگە قۋانىستى.

تاعى ءبىر دەرەك، بايبولات باتىر جەرلەنگەن قورىمدا كەزىندە قاسىم تورەنى حاندىق تاعىنان تايدىرىپ جىبەرگەن اتاقتى بي الدەبەكتىڭ دە سۇيەگى جاتىر. ءبىراق ۇرپاعى جوق پا، ەشكىم ىزدەمەيدى. بەسىنشى اتامىز تاسجان - بي، ءتورتىنشى اتامىز جاقىپ - «مىڭ ايداعان»، ءۇشىنشى اتامىز - مولدا. اكەمىز قاراپايىم اعاش شەبەرى ەدى. اتامىزدىڭ بارلىق اعايىنى ايدالىپ كەتتى. امان قالعاندارى سوعىستا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، باقيلىق بولدى. ۇلتىمىزدىڭ اتاقتى سۋرەتشىسى، اكادەميك قانافيا تەلجانوۆ - اتاما تۋعان جيەن. سول كىسى جەتىمدەر ۇيىندە تاربيەلەنىپ، امان قالىپتى. مەن كەيدە «سۇمدىق قىرعىننىڭ ورتاسىندا قالماسا، قازاق ەلى الدەقاشان تىك كوتەرىلەدى ەكەن- اۋ» دەپ ويلايمىن.

- حالىق ومبى تاريحىن جالپى ۇلت تاريحىنان ءبولىپ قارامايدى. ءسىز عىلىمي جۇمىسىڭىزدى دا وسى تاقىرىپقا ارنادىڭىز. ەندى بۇل ءوڭىردىڭ ءبىر عاسىر بۇرىنعى احۋالىنا شولۋ جاساپ كورىڭىزشى.

- XX عاسىردىڭ باسىندا ومبى وڭىرىندە 60 مىڭداي قازاق تۇرعان. ولار بەس بولىستان قۇرىلعان: ەكەۋى - قىپشاق اتاسى، ەكەۋى - كەرەي، بىرەۋى - اتىعاي- قاراۋىل. اراسىندا تورە، قوجا، نايمان، قىزىلقۇرت، قاڭلى، قانجىعالى اتالارىنان ۇساق اۋىلدار كەزدەسكەن. بولشيەۆيكتەر كەلىسىمەن، جەر داۋى باستالادى. بۇل تەكە تىرەس 1930 -جىلى عانا اياقتالعان. ءبىر جىلى ومبى ۋەزى ومبى قالاسىمەن بىرگە تۇتاس قازاقستانعا وتەتىن بولادى، ەكىنشى جىلى - سىبىرگە... سولاي داۋ توقتامايدى. وكىنىشكە قاراي، الاش زيالىلارى وسى جەر داۋىنان شەتتەتىلگەننەن كەيىن ومبى قالاسى جانە ونىڭ ەڭ شۇرايلى سولتۇستىك- شىعىس جاعى ومبى گۋبەرنياسىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى دە، ەگىنى بىتىك شىقپايتىن، شولدەۋ وڭتۇستىك- باتىس جاعى قازاقستانعا بەرىلەدى. سەبەبى، قانداستارىمىزدان گورى سول وڭىردەگى باسقا ۇلتتار ۇستەمدەۋ بولعاندىقتان، ءبىزدىڭ تاراپتىڭ السىزدىگى بايقالىپ قالادى.

بيلىكتەگىلەر جەر داۋىن مەحانيكالىق جولمەن شەشكەن: قاي جەردە ورىس كوپ بولسا، سول جەردى - رەسەيگە، قاي جەردە قازاق كوپ بولسا، ول جەردى - قازاقستانعا بەرگەن. جيىرما جىل ىشىندە اۆتوحتوندى قازاقتار ءوز اتا- بابالارىنىڭ شۇرايلى جەرىنەن ەگىن دۇرىس شىقپايتىن ءشولدى جەرلەرگە كۇشتەپ ىعىستىرىلعان. بۇگىندە شىلدە ايلارىندا سولتۇستىك قازاقستان، اقمولا، پاۆلودار وبلىسى ايماعىنان ومبى وبلىسىنا كىرگەنشە جەردىڭ كۇيىپ، ساپ- سارى بولىپ قۋراپ كەتكەنىن، ال شەكارادان وتىسىمەن كوكورايلى، ەگىنى بىتىك القاپتى كورەمىز... قارا شەكپەن قاسىرەتى بولشيەۆيزم داۋىرىندە ءتۇسىن اۋىستىرعان شەكپەنمەن جۇرگەن. 1893 -جىلعا دەيىن ومبى ۋەزىندە بىردە- ءبىر ورىس دەريەۆنياسى بولماعان. مۇنى رەسەيدىڭ مۇراعاتتارى تولىق راستايدى.

- ومبى - الاش قوزعالىسىنىڭ باستاۋ العان ايماعى، قازاق زيالىلارىنىڭ توپتاسقان ورتالىعى. سوندىقتان ءبىز ءۇشىن وسى قالا، ولكە باستاپقى وقۋمەن، ىزدەنىسپەن شەندەسەدى.

- ارعى جاعىن ايتساق، ومبى - توقسانبايدىڭ، قوشقارباي مەن تۇگەل، بايبولات پەن بايىمبەت، جازى مەن اقپاي باتىرلاردىڭ قونىس تەپكەن، ەل ءۇشىن كۇرەسكەن ولكەسى. الاش قوزعالىسىنىڭ بەلدى وكىلدەرى - اسىلبەك، مۇسىلمانبەك، مۇراتبەك سەيىتوۆتەر، اتاقتى قوشكە كەمەڭگەر ۇلى، سماعۇل سادۋاقاس ۇلى، تەمىربولات تەلجان ۇلى، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە ەڭ ءبىرىنشى قازاق حاتشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆ، ايگىلى فازىل كارىبجانوۆ وسى جەردە دۇنيەگە كەلگەن. ومبى قالاسىندا ورتا، ارناۋلى، جوعارى وقۋ ورىندارىندا تالاي قازاق بالاسى وقىعان. الاش كوشباسشىسى ءاليحان بوكەيحان وسى قالادا بىرنەشە گازەتتىڭ رەداكتورى بولعان. تۇڭعىش تەاتردىڭ ديرەكتورى دىنشە ءادىل ۇلى دا وسى ومبىدا ءبىلىم العان. ماعجان، ءمىرجاقىپتار تالاي رەت ومبىدا ايالداعان. بۇل رەتتە قايىربەك كەمەڭگەردىڭ «ومبىدا وقىعان قازاقتار» اتتى جاقسى تانىمدىق كىتابى بار. وسى قالادا تالاي پەداگوگتاردى دايارلاعان «كازپەدۋچيليشە» دەگەن وقۋ ورنى 60-جىلدارعا دەيىن جۇمىس ىستەگەن. سونى ءبىتىرىپ، قازاقستان عىلىمى مەن بىلىمىنە ۇلەس قوسقان تالاي تۇلعالاردى بىلەمىز.

- بۇگىنگى ومبى قازاقتارى تۋرالى نە ايتاسىز. سالت- ءداستۇر، ەلدىك ۇستانىم سىن كوتەرە مە؟

- جالپى، الەۋمەتتىك جاعى جامان ەمەس. ولار باسقا ۇلتتارمەن تاتۋ- ءتاتتى تۇرادى. اتا- باباسىنىڭ كىندىك قانى تامعان جەرىندە تۇرعان سوڭ ومبىلىق اعايىن باردى جوعالتپاۋعا، ازدى كوبەيتۋگە تىرىسادى. وقىعاندارى كوپ. سوڭعى جىلدارى التىن مەدالمەن مەكتەپ بىتىرەۋشىلەر سانى كۇرت ارتقان. سەبەبى، قازاق سانى وبلىس كولەمىندە 4 پايىز بولعاندىقتان، ۇلت جاۋاپكەرشىلىگىن ەرەكشە سەزىنەدى. نامىسقوي، ەڭبەكقور، قابىلەتى وتە جوعارى جاستار ءوسىپ كەلەدى. بانك، ءبىلىم سالاسىندا قازاق جاستارى وتە كوپ جۇمىس ىستەيدى. سپورتتا دا (كۇرەس، بوكس) اعايىندارىمىزدىڭ ۇلەسى باسىمداۋ. ءتىپتى ءبىر اۋداندى (ليۋبين) تۇڭعىش رەت جەرگىلىكتى قازاق باسقارعانىنىڭ دا كۋاسى بولدىق.

ول جاقتىڭ تىك مىنەز، سالماقتى دا بايسالدى ازاماتتارى ۇلت سالت- ءداستۇرىن مىقتى ۇستانادى. بۇگىندە ەتنوگرافيا ەلەمەنتى سانالاتىن قالىڭ مال شاراسى، نەكە قيۋ، كيىت كيگىزۋ، قۇيرىق- باۋىر جەگىزۋ، قورجىن اپارۋ، شاشۋ شاشۋ، ساۋكەلە ازىرلەۋ، شىناياق سالۋ، تۇساۋ كەسۋ - بارلىعى جاقسى ساقتالعان. جاستار جاعى ۇلكەندەردى، اسىرەسە، مۇعالىمدەردى قاتتى سىيلايدى. يماندىلىق جاقسى، اتا- بابا قورىمدارىنا زيارات ەتۋ، قايتقانداردى لايىقتى شىعارىپ سالۋ جولعا قويىلعان. نە كوپ - مەشىت كوپ. ەسكى اۋىلدىڭ ورنىنا تاس بەلگى قويىپ، ەلدى مەكەن، مەكتەپ مەرەيتويلارىن اتاپ ءوتۋ داستۇرگە اينالىپ كەلەدى.. . اۋىل- اۋىلدىڭ تاريحىن جازۋ كوبەيدى. ءتىپتى بىلتىر «ومبى قازاقتارىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى» جارىق كوردى. رەسەيدىڭ باسقا وڭىرىنەن ونداي باسىلىمدى كەزدەستىرمەدىم.

- ءتىل ماسەلەسى بار ما؟ ..

- وتكەن عاسىردىڭ 50-جىلدارى، «كىشى اۋىلداردى ىرىلەندىرۋ» ساياساتى جۇرگەن كەزدە 800-گە جۋىق قازاق اۋىلىنان 10-اق پايىز قالعان. قازىر اۋىل سانى ەلۋدىڭ ار جاق- بەر جاعى عانا. جالپى ءبىلىم بەرەتىن قازاق تىلىندە بىردە- ءبىر مەكتەپ جوق. ءبىر مينۋت بولسا دا قازاقشا سويلەيتىن راديو، تەلەۆيزيا جوق. تەاتر دەگەن بۇرىننان بولماعان. جۋرنالدار دا شىقپايدى. ءبىراق سوڭعى جىلدارى جەرگىلىكتى قازاق جاناشىرلارى ءوز قاراجاتىمەن 3 بىردەي گازەت («زامانداستار»، «ومبى قازاقتارى»، «اتامەكەن» ) شىعارىپ، ۇلكەن ساۋاپتى ءىس جاساپ جاتىر. ءبىراق ولاردىڭ كوبى ورىس تىلىندە. تيراجى وتە از. تارالۋى ماردىمسىز. ول جاقتىڭ ساياساتى بىزدەن مۇلدەم باسقاشا. سوندىقتان ول جاقتىڭ جاستارى ورىسشا «شۇلدىرلەيدى». قازاقستاندا ورىس ۇلتىن ءتىل، مادەنيەت جاعىنان قولداۋ ەرەكشە عوي. ال رەسەيدەگى قازاقتار قاشاننان وسىنداي قولداۋعا ءزارۋ.. . وكىنىشكە قاراي، قالادا سوڭعى جىلدارى ارالاس نەكە كوبەيىپتى. بويىندا قانى بار ازاماتتار جاستاردىڭ تىلدەن، داستۇردەن اجىراپ بارا جاتقانىنا الاڭدايدى.

- العاش زەرتتەۋ جۇرگىزۋىڭىزگە نە تۇرتكى بولدى؟

- ستۋدەنت كەزىمىزدە تاريحي- ەتنولوگيالىق ەكسپەديسيالارعا ءجيى بارىپ تۇراتىنبىز. باتىس سىبىردەگى اۋىلداردى ءجيى ارالاپ، قازاقتىڭ شەجىرە- اقساقالدارىمەن ءجيى كەزدەسۋگە قۇمارتىپ تۇراتىنمىن. سولاردىڭ كوبى الاساپىران جىلدارداعى اشتىقتان، قۋعىن- سۇرگىننەن قازاقستاننان قاشىپ بارعاندار- تىن. مىسالى، شارباقكول اۋدانى بارابا دەگەن اۋىلدا يسقاقوۆ بەيسەمباي اتتى 90 جاستاعى اقساقالدان باسەنتيىن مالايسارى باتىردىڭ كەرەمەت باتاسىن جازىپ الدىم. سونى ەكى جىل بۇرىن تيپوگرافياعا باستىرىپ، رامكاعا سالىپ، اكادەميك جابايحان مۇباراك ۇلىنا تابىس ەتتىم. باتىردىڭ ۇرپاقتارىندا ول مۇرا ساقتالماپتى. قايسىبىر اۋىلدا ءبىز كەزىككەن شەجىرەشى اقساقالدار ومىردەن وزعانىن ەستىگەنىمدە، تاريحتىڭ قيماس كىتابىن جوعالتقانداي كۇي كەشتىم.

ءدوڭباي اۋىلىندا تەمىرحان اتتى اقساقال تۇردى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس جىلدارىندا جارالانعان ءبىر وفيتسەر تۇتقىنعا ءتۇسىپ قالادى. تۇتقىننان قاشىپ شىققان سول وفيسەر تەمەكەڭنىڭ اكەسىنىڭ ءۇيىن پانالاپ، مالىنا باقتاشى بولادى. بۇل تۇتقىن - بولاشاق يۋگوسلاۆيا پرەزيدەنتى يوسيف بروز تيتو ەدى. وسىنداي دا قىزىق دۇنيەلەر ايتىلىپ، تابىلىپ جاتاتىن. ديپلومدىق جۇمىسقا «قازاقتىڭ قولونەرىن» تاڭداپ الدىم. بىزدە سىرماق تىگۋ، الاشا توقۋ ول كەزدە مىقتى ەدى... كەيىن ەتنوگرافيادان بىرتىندەپ تاريحقا كوشتىك. مەن «سىبىرگە قازاقتار قاي عاسىردا كەلدى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەدىم. سوندىقتان بالالىق ارمان، ستۋدەنتتىك ىزدەنىس عىلىم تابالدىرىعىن اتتاتتى.

- تاۋەلسىز قازاق ەلىنە قالاي جەتتىڭىز؟

- قازاقستان ازاتتىق العان سوڭ، ومبىنىڭ جۇزگە جۋىق جىگىتى قازاقستانعا اتتاناتىن بولدىق. مەن ءتىپتى ەلباسىنا حات جازىپ ۇلگەردىم، كومەگىمىزدى ۇسىندىق. ءبىراق جاۋاپ المادىم. 1992 -جىلى مامىر ايىندا الماتىدا تۇڭعىش «جىگىت سۇلتانى» سايىسى ءوتتى. ءبىزدى الاتاۋ باۋرايىنا مايرا ءالجانوۆا دەگەن اپامىز الىپ كەلدى. باسىندا «زيابەك، كۇرەسەسىڭ، بارلىعىن جەڭەسىڭ، سەندەي سپورت شەبەرلەرى قازاقستاندا جوق شىعار» دەپ اپاردى. سايىس جاقسى ءوتتى. 63 جىگىت جارىستىق. باس بايگەنى قوس قۇرمانعازى الدى. ەكەۋىنە دە اق بوز ات مىنگىزدى. سول كەزدەن باستاپ ەلگە ورالۋدى ارماندادىم. 1994- جىلى بالا- شاعامدى ارقالاپ، پاۆلودار قالاسىنا كوشىپ كەلدىك. قيىن كەز ەدى. ون جىلداي وسىندا تۇردىق. تۋىس- تانىس جوق. تۇرمىس قيىنداپ كەتتى. ومبىعا قايتايىق دەسەك، ۇيالامىز. سەبەبى قۇرمالدىق جاساپ، جىلاپ، قوشتاسىپ كەتكەنبىز... ساۋدا دا جاسادىق.

مۇندا دا ومبىدا ۇيرەنگەن «كەشتەردى» وتكىزىپ كوردىك. تىم كوكەيكەستى ەمەس ەكەنىن بايقادىق. پوليتسيا كوللەدجىندە قىزمەت ىستەپ، باسشىنىڭ ورىنباسارىنا دەيىن كوتەرىلدىك. وقۋ ۇدەرىسىن باسقاردىق تا باقىلادىق. كانديداتتىق، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيانى وسىندا ءجۇرىپ جازدىق. كوپ ماتەريالدى ومبىدا جۇرگەندە مۇراعاتتان جيناپ العان بولاتىنمىن. ءار جازدا وتىز كۇنگى دەمالىسىمدى ءتيىمدى پايدالانىپ، رەسەي مۇراعاتتارىنان شىقپادىم. سونىڭ ناتيجەسىندە اتاقتى تاريحشى- پروفەسسور جانۇزاق كاسىمبايەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن عىلىم كانديداتى دا، عىلىم دوكتورى دا اتاندىم.. .

تاۋەلسىزدىك جىلدارى ومىرگە كەلگەن ەكى بالام دا ۇلت مەكتەبىنە باردى. ارمانىم - ولارعا وتاننىڭ شۋاعىن، مەيىرىمىن سەزدىرۋ، ءسىڭدىرۋ ەدى. ول ورىندالدى. ەكەۋى دە قازاق مەكتەبىندە وقىدى، ەكەۋى دە دومبىرا تارتتى. ۇلكەنىمىز ۇلى بريتانيانىڭ نوتتينگەم ۋنيۆەرسيتەتىن ءبىتىرىپ، سول ەلدىڭ ەڭ ۇزدىك ۋنيۆەرسيتەتىنە ماگيستراتۋراعا ءتۇستى. ءوزىم «قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ۇزدىك وقىتۋشىسى» اتانىپ، ەلباسى تاعايىنداعان گرانتقا يە بولدىم. 8-سىنىپقا ارنالعان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىن جازدىم. وتىزدان استام عىلىمي جوباعا قاتىستىم. جيىرماعا جۋىق ەلدى ارالاپ، سول جاقتىڭ ءبىلىم جۇيەسىمەن تانىستىم. سول سەبەپتى، تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا ءوزىم دە، بالالارىم دا قازاق ەلىنىڭ بار جاقسىلىعىن كورىپ كەلەمىز. ءبىزدىڭ پارىزىمىز - وتانىمىزعا ادال قىزمەت ەتۋ جانە ەل عيماراتىنىڭ كىرپىشى بولىپ قالانىپ، قانداي دا جاۋاپتى ءىستى اتقارۋعا دايار بولۋ.

....

سۇحباتتاسقان

بەيسەنباي داۋلەت ۇلى

«ايقىن» گازەتى. 2016