حاليفا التايدىڭ موڭعولياعا ساپارى

بۇعان دەيىن موڭعوليانى ءوز ۋىسىندا ۇستاپ كەلگەن كەڭەس وداعى اتتى يمپەريانىڭ دا كۇنى ساناۋلى، ال موڭعوليانى 70 جىل بيلەپ توستەگەن ماسكەۋشىل، كوممۋنيسشىل پارتيانىڭ السىرەي باستاعان وسىنداي ءبىر كۇندەرى تۇركيادان ءدىن قايراتكەرى حاليفا التاي موڭعولياعا كەلەدى ەكەن دەگەن حابار ۇلانباتىردا جانە بايان- ولگەي قازاقتارى اراسىنا تاراپ كەتتى.

بۇل حاباردى ەستىگەن سوعىس ارداگەرى، اكەم بايمولدا قورقىن ۇلى ولگەيدەن تەلەفون شالىپ، حاليفا التاي اقساقالدىڭ ءبىزدىڭ اۋلەتكە سارىسۇيەك قۇدالىق جاقىندىعى بار ەكەنىن ەسىمە سالىپ، قالايدا ول كىسىنىڭ موڭعولياداعى ساپارىنىڭ جاقسى بولۋىنا كومەكتەسۋىمدى تاپسىردى. حاليفانىڭ بىرگە تۋعان اعاسى اقاي اكەمنىڭ نەمەرە اپايى التىنشوقپەن ەرتەرەكتە وتاۋ قۇرىپتى. 1940 - جىلى شىڭ شىساي باسقارعان قىتاي وكىمەتىنىڭ وزبىرلىعىنا قارسى ەلىسحان، زايىپ باستاعان كوشپەن ءۇندىستانعا ءوتۋ ءۇشىن تيبەت شەكاراسىنا جەتكەن كەزدە، ارتتان قۋعان جاۋدىڭ وعىنان اپايىمىز التىنشوق وپات بولعان ەكەن. ءبىر وكىنىشتىسى، ارتىندا ۇرپاق قالماعان. بۇل تۋرالى ح. التاي ءوزىنىڭ «التايدان اۋعان ەل» كىتابىنىڭ 35- بەتىندە جازادى.

سونىمەن، ح. التاي قۇدامىز دا كەلەتىن كۇن بەلگىلى بولدى. ول كىسى التىن كۇزدىڭ العاشقى كۇندەرى ەندى باستالعان شاقتا، تۇركيانىڭ ستامبۇل ۇلانباتىرداعى ورتالىق تەمىرجول بەكەتىنە قازاقتان شىققان زيالى قاۋىم وكىلدەرى بار جانە ول كىسىگە تۋىس بولىپ كەلەتىن ۇزىن سانى 40-50 ادام جينالدىق. مەنىڭ قاسىمداعى موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى قۇرمەتحان ەكەۋىمىز وسىنشاما قازاقتىڭ جينالعانىن العاش كورىپ تۇرعاندايمىز. كوبى تانىس ادامدار بولعاندىقتان ءبىر- بىرىمىزبەن باس يزەسىپ، قول ۇستاپ امانداستىق.

ولاردىڭ اراسىندا موڭعوليا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە قىزمەت ىستەيتىن، موڭعوليا مۇسىلماندارى قوعامىنىڭ ءتوراعاسى سايران قاجى، گەولوگيا مينيسترلىگىنە قاراستى تاۋ- كەن ينستيتۋتىندا قىزمەت اتقاراتىن بازار قاتارلى ازاماتتار بارى بايقالدى. بايان- ولگەي ايماعىنان ح. التايعا ناعاشى- جيەن تۋىستىق قاتىناسى بار ميزامحان ءوزى كەلە الماي ورنىنا كامەسحان دەگەن ءىنىسىن جىبەرىپتى. ءبىزدىڭ بايقاۋىمىزشا، 3-4 توپ بولىپ توپتاسقان وسى قازاقتاردىڭ ءبارى دە مۇمكىن بولسا ەسىمى التى الاشقا تاراعان ح. التايدى ەلدەن بۇرىن ءوز ۇيلەرىنە الىپ كەتۋ جولىن قاراستىرىپ تۇرعاندارىن ايتپاسا دا تۇسىنۋگە بولاتىن ەدى.

شىنىن ايتسام، قۇرمەتحان ەكەۋمىز دە سونداي ويدا بولدىق. ءبىزدىڭ سارعايا كۇتكەن پويىزىمىز دا كەلىپ توقتادى. ءبارىمىز جابىلىپ حاليفا اقساقال وتىرعان ۆاگونعا قاراي جۇگىردىك. كوپ كۇتتىرمەي جاس شاماسى الپىستى ەڭسەرىپ، جەتپىسكە تاياعان جىلى ءجۇزدى، اق شاشتى كوزىندە كوزىلدىرىگى، قولىندا تاياعى بار حاليفا اقساقالدىڭ ءوزى كورىندى. ارتىنان ىلە- شالا بايبىشەسى بيباتىش اپا جانە كىشى ۇلى ادنان دا كورىندى. تەمىرجول ۆوكزالىندا جيىلعان قاۋىم ءدىن قايراتكەرىنىڭ اياعىن جەرگە تيگىزبەي قاۋمالاپ كوتەرىپ اكەتتى. بۇل بيلىكتىڭ ءدىندى جويعان 70 جىل ۋاقىتتان سوڭ حالىقتىڭ دىنگە، ءدىن قايراتكەرىنە دەگەن ىستىق ساعىنىشى ەدى.

تەمىرجول ۆوكزالىندا جيىلعان قازاقتار ح. التايدىڭ قولىن ۇستاپ امانداسىپ قالۋعا تالپىنىسىپ جاتتى. اراسىنداعى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ مەن دە امانداسىپ، التىنشوق اپايىمىزدىڭ اتىن اتاپ، قۇدا ەكەنىمدى ءبىلدىردىم. جولدا شارشاڭقىراپ كەلگەنىنە قاراماستان جينالعان بارلىق قازاقپەن امانداسىپ، ەسەن- ساۋلىقتارىن سۇراسىپ شىقتى. «قايدا باراتىنىڭىزدى ءوزىڭىز شەشىڭىز، ءبارىمىز دە ءسىز ءۇشىن كەلدىك، ۇيگە ءجۇرىڭىز» دەستىك جيىلعان بار قازاق شۋىلداسىپ. ول كىسى ءسال ويلانىپ تۇرىپ، ءوزىن موڭعولياعا كەلۋگە شاقىرۋ قاعازىن جىبەرگەن ءارى جيەن ءارى ناعاشىسى بولىپ كەلەتىن ميزامحاننىڭ جىبەرگەن ادامى كامەسحانعا ەرىپ بازاردىڭ ۇيىنە بارايىن دەدى.

سونىڭ الدىندا عانا بازار جاڭا ميكرو اۋداننان 3 بولمەلى كەڭ پاتەر العان بولاتىن. سول ۇيگە بارعانىن ءبىز دە ءجون كوردىك. ءتۇس اۋا قۇرمەتحان ەكەۋىمىز الىستان كەلگەن سىيلى قوناق قوي، بىرەر ساعات بولسىن قاسىندا بولىپ، اڭگىمەلەسىپ قايتايىق دەپ بازاردىڭ ۇيىنە باردىق. ءبىزدى ءۇي يەسى: «كەلگەن كىسىلەر دەم الىپ جاتىر» دەپ ەسىك الدىنان قايتاردى. كەيىن ءمالىم بولعانداي، ح. التاي اقساقال تەمىرجول ۆوكزالىندا قاپتاعان قالىڭ قازاقتىڭ بىردە- بىرەۋى مۇندا ەرىپ كەلمەگەنىنە ىشىنەن تاڭ- تاماشا بولىپ وتىرىپتى.

سونىمەن، ەكى كۇندەي ۋاقىت وتىسىمەن قۇرمەتحان ماعان تەلەفونمەن ح. التاي اقساقال العاش بارىپ توقتاعان ۇيىنەن شىعىپ، ۇلانباتىرداعى ەڭ سىيلى اعالاردىڭ ءبىرى ابدەنبايدىڭ ۇيىنە بارىپتى، كەشكە سول ۇيگە بارىپ ح. التاي اقساقالمەن سويلەسەيىك دەدى. ءۇي يەسىن بۇرىننان جاقسى تانيمىز. ءبىزدى جاقسى قارسى الدى. الىستان كەلگەن سىيلى قوناققا ارناپ سويىلعان مال ەتى قازاندا اسۋلى ەكەن. ح. التاي اقساقالدىڭ قۇرمەتىنە ارنالعان داستارقان باسىندا ءبىراز اڭگىمەنىڭ تيەگىن اعىتتىق. ەلىم دەپ الىستان كەلگەن مارتەبەلى قوناقتىڭ قانداي جوسپارى بار، كىمدەرمەن كەزدەسىپ، نەنى كورگىسى كەلەتىنىن سۇراعانىمدا، ح. التاي اقساقال ماعان قاراي: «ءوزىڭ قۇدا ەكەنسىڭ، ءبىر- ەكى شارۋا ايتسام شىدايسىڭ با؟» دەپ كوزىنىڭ استىمەن سىناي قارادى. مەن «ايتىڭىز، ايتىڭىز، شامام كەلگەنشە ورىنداۋعا تىرىسايىن» دەدىم.

«وندا ەڭ الدىمەن موڭعوليا قازاقتارىنان بيلىكتىڭ جوعارعى باسپالداعىنا كوتەرىلگەن، موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ ۆيتسە- پرەمەرى قىزمەتىندەگى زاردىحان دەگەن قازاقپەن كەزدەستىرسەڭ، ەكىنشىدەن ۇلانباتىرعا جاقىن جەردەگى ايگىلى تونىكوك ابىزدىڭ ەسكەرتكىشىن كورسەم دەگەن ارمانىم بار» دەدى. ءسال ويلانا كەلە، ەكەۋىن دە ورىندايىن دەپ ۋادە ەتتىم. ويتكەنى ح. التايدىڭ ءبىرىنشى بۇيىمتايىنىڭ ورىندالاتىنىنا تولىق سەنىمدىمىن. زاردىحان اعا مەنىڭ ايەلىمە تۋىس بولىپ كەلەدى. ەكىنشى ماسەلە دە ورىندالاتىن شارۋا.

ۋاقىتتىڭ تىعىز ەكەنىن ەسكەرىپ، بىردەن ىسكە كىرىستىم. كەلەسى كۇنى كەشكىسىن زاردىحان اعانىڭ ۇيىنە بارىپ ءمان- جايدى ايتتىم. ول كىسى تۇركيادان كەلگەن ءدىن قايراتكەرىمەن كەزدەسۋگە ءوزىنىڭ ىقىلاستى ەكەنىن ايتىپ، «قالاي، قايدا، قاشان كەزدەسەتىنىن ءوزىنىڭ كومەكشىسى ارقىلى ءبىلىپ وتىرارسىڭ» دەپ ونىڭ تەلەفونىن جازدىردى. ەكى كۇن وتپەي زاردىحان اعانىڭ كومەكشىسى باتارچۋلۋۋن ەسىمدى ازاماتپەن سويلەسىپ، تۇركيادان كەلگەن ءدىن قايراتكەرى ح. التاي تۋرالى قىسقاشا مالىمەت بەردىم. زاردىحان اعا ح. التايدى ۇكىمەت ۇيىندەگى ءوزىنىڭ كابينەتىندە قابىلدايتىن بولدى.

ەرتەڭىندە تۇركيادان تۋىسشىلاپ كەلگەن ح. التاي جانە ونىڭ ۇلى ادنان، ميزامحان جانە مەن تورتەۋمىزدى ۇكىمەت ءۇيىنىڭ ءسۇحەباتىر، چويبالسان ماۆزولەيى بار جاعىنداعى شەتەلدىڭ ەڭ سىيلى مەيماندارى كەلگەن كەزدە عانا اشىلاتىن ۇلكەن ەسىك الدىنا ساعات 10.00-دە دايىن بولۋىمىز حابارلاندى. ءبىزدى ايتىلعان ۋاقىتتا ۇكىمەت ءۇيىنىڭ قاۋىپسىزدىك قىزمەتىنىڭ ادامدارى جانە زاردىحان اعانىڭ كومەكشىسى ەسىك الدىنان قارسى الدى. ءبىزدىڭ قۇجاتتارىمىزدى تەكسەرىپ بولعان سوڭ، زاردىحان اعانىڭ كومەكشىسى باستاپ ۇكىمەت ءۇيىنىڭ 3- قاباتىنا كوتەرىلدىك. شىنىمدى ايتسام، مەنىڭ دە حالىق اراسىندا «ساارال وردون»، ياعني «سۇرى ساراي» اتانعان وسى ۇكىمەت ۇيىندە العاش بولۋىم.

ەسىك اشىلعان كەزدە ات شاپتىرىم ۇلكەن بولمەدەگى ورنىنان زاردىحان اعا كوتەرىلىپ، الىستان تۋىسشىلاپ كەلگەن جاسى ۇلكەن اعاسىمەن قۇشاقتاسا امانداستى. كوزىمىزگە جاس ءۇيىرىلدى. ۇزاق جىلدارى ءبىر- ءبىرىن قانشا ىزدەسە دە كەزدەسە الماعان اعايىننىڭ ساعىنىشتى شىن قاۋىشۋى بولدى. ەكەۋى دە كوزدەرىنە كەلگەن جاستارىن ءسۇرتىپ جاتتى. زاردىحان اعا ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتتە بولعاندىقتان 40 مينۋتقا دەگەن كەزدەسۋ ەكى جارىم ساعاتقا سوزىلدى. كوپ نارسەلەر ايتىلدى. تۇركيادان كەلگەن ءدىن قايراتكەرى اعامىزبەن بولعان بۇل كەزدەسۋ تەك قازاق تىلىندە جۇرگىزىلدى. بۇل موڭعوليا كونستيتۋتسياسىندا قازاق تىلىنە بەرىلگەن زاڭدى مارتەبەنىڭ ورىندالۋى بولدى. كەزدەسۋ سوڭىندا زاردىحان اعانىڭ كابينەتىندە ءبارىمىز سۋرەتكە تۇستىك.

ۇكىمەت ۇيىنەن شىققان سوڭ ۋاقىت مۇمكىندىگىن پايدالانىپ، جاقىن ماڭداعى موڭعوليانىڭ ۇلتتىق مۇراجايىن تاماشالادىق. ح. التاي اقساقال مۇراجايدا قويىلعان موڭعوليانى مەكەن ەتەتىن ءارتۇرلى ۇلتتاردىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىنە، اسىرەسە سونىڭ ىشىندە كەرەي، نايمان قازاقتارىنىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن ەرەكشە قىزىعىپ تاماشالادى. سونداي- اق موڭعوليانىڭ گوبي شولىنەن تابىلعان دينوزاۆرلاردىڭ ءىرى سۇيەكتەرى مەن وسى كۇنگە دەيىن ەش جارىلماي تاسقا اينالعان جۇمىرتقالارىن قىزىقتاي قارادى. مۇراجايدى تاماشالاپ بولىپ كوشەگە شىققانىمىزدا ورتالىق ءسۇحەباتىر الاڭىنا جاقىن قالا اكىمشىلىگى ءۇيى الدىندا قالا تاكسيستەرى جينالىپ، كولىكتەرىن سيگنالداتىپ، ۋ- شۋ بولىپ تۇرعانىن كورىپ تاڭ- تاماشا بولدىق. سۇراستىرساق، ولار قالا اكىمشىلىگىنەن ايلىق جالاقىلارىن كوتەرۋدى دەموكراتيالىق جولمەن وسىلاي تالاپ ەتىپ جاتىپتى.

ح. التاي اقساقالعا بۇل تۋرالى ايتىپ بەرگەنىمدە ول: - «موڭعول ەلىنە دەموكراتيالىق وزگەرىستىڭ كەلۋى، بۇل ۇلكەن جاقسىلىق» دەدى. راسىندا قولدا بار دەرەكتەرگە قاراعاندا 1930- جىلدارى 600 مىڭداي حالقى بار موڭعوليادا كوممۋنيستەر جۇرگىزگەن رەپرەسسيا سالدارىنان 37 مىڭداي ادام قۇربان بولىپ، 700-دەي ءدىني پۇتحانالار قيراپتى. بايان- ولگەي ايماعىندا بىردە- ءبىر مەشىت قالماي، قيراتىلعان. قازاقتاردان ءۇش مىڭنان استام ادام رەپرەسسيا قۇربانى بولعان.

ح. التاي اقساقالدىڭ ماعان جۇكتەگەن ەكىنشى تاپسىرماسىن ورىنداۋ ءۇشىن سول جىلدارى موڭعوليانىڭ قورشاعان ورتانى قورعاۋ ءمينيسترى قىزمەتىندەگى ماعان جاقىن اعايىن بولىپ كەلەتىن ءماۋلىت اعامەن تەلەفون ارقىلى حابارلاستىم. ول بىردەن تۇركيادان كەلگەن كىسىنى ءوزى قابىلداپ، اڭگىمەلەسكىسى كەلەتىنىن ءبىلدىردى. ەرتەڭىندە حاليفا اتا، ءبيباتىش اپا، ادنان بار، ۇشەۋىمىز مينيستر ءماۋلىت اعانىڭ كەڭسەسىنە باردىق. ول اعامىز اشىق- جارقىن كىسى ەدى. ءوزىنىڭ بارلىق قاۋىرت جۇمىستارىن كەيىنگە ىسىرىپ قويىپ، تۇركيادان كەلگەن اعايىندارمەن اڭگىمەلەسىپ، تۇسكى اسقا شاقىردى. تۇسكى اس كەزىندە مەن ءماۋلىت اعاما حاليفا اقساقالدىڭ تونىكوك ەسكەرتكىشىن كورگىسى كەلەتىنىن ايتىپ ەدىم ول كىسى بىردەن ماقۇل كورىپ، جولاي ءبىر كەزدەرى ءوزى باسشى بولعان نالايحى كومىر شاحتاسىندا ىستەيتىن قازاق اعايىندارمەن دە جولىقتىرۋدى تاپسىرىپ، ءبىزدىڭ بارىپ قايتۋىمىز ءۇشىن مينيسترلىكتەن شاعىن ميكرواۆتوبۋس شىعارىپ بەرەتىن بولدى.

سونىمەن، كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ ۇلانباتىردان 40 شاقىرىمداي جەردەگى كەنشىلەر قالاسى- نالايحى قالاسىنا اتتانىپ كەتتىك. مۇندا ماعان نەمەرە اعايىن بولىپ كەلەتىن ءابدىل، قيمادىل، ۇكىباي، تۇلكىباي دەگەن تۋىستارىم تۇراتىن. باراتىنىمىز تۋرالى ولارعا الدىن الا حابارلاپ قويعانمىن. ءبارى جيىلىپ، الىستان سوناۋ تۇركيادان كەلگەن ءدىن قايراتكەرى بولسا دا وزدەرىنە قۇدالىق جاقىندىعى بار اعايىنىن اسىعا كۇتىپ وتىر ەكەن. داستارقان جايىلىپ، اقسارباسقا باتا ىستەلىپ، از- مۇز اڭگىمەلەسكەن سوڭ، ءبىز نالايحىدان 25 شاقىرىم جەردەگى تونىكوك ابىزدىڭ ەسكەرتكىشىنە تاعزىم ەتۋگە اتتاندىق.

بۇل ح. التاي اقساقالدىڭ كوپتەن بەرى ارمانداپ كەلگەن ءبىر ارمانى. ءبىز كەلسەك، سول جىلدارى ەسكى مادەني مۇرا رەتىندە يۋنەسكو قامقورلىعىنا ەنگەن تونىكوك ابىزدىڭ قۇلپىتاس ەسكەرتكىشى سىرتىنداعى قورشاۋ ەسىگى بەكىتىلگەن، ال كۇزەتشىسى جوق بولىپ شىقتى. ەندى نە ىستەيمىز؟ يەن دالاداعى ەسكەرتكىشتى كۇزەتەتىن كۇزەتشىنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلەر سول ماڭايدا ءتىرى جان بايقالمايدى. جالعىز جول ول اقساقالدى بيىكتىگى 1 مەتر 70 س م تەمىر شارباقتىڭ ار جاعىنا قالايدا شىعارۋ. مەن ادنانعا شارباقتان اسىپ، ارعى جاققا ءتۇس دەدىم. ول سەكىرىپ، شارباقتان اسىپ ءتۇستى. حاليفا اتاعا:

دەنەڭىزدى بوستاۋ ۇستاڭىز، شارباقتىڭ بەرگى جاعىنان كوتەرىپ ارعى جاققا اسىرامىن دەدىم. باسقا امال جوعىن تۇسىنگەن ول كىسى ءۇنسىز كەلىستى. بار كۇشىممەن اتانى كوتەرىپ، شارباقتان ارى قاراي اسىرا بەرگەنىمدە، ونىڭ سىرتقى پلاشىنىڭ ارتىنان بايلاعان بەلبەۋى تەمىر شارباقتىڭ باسىنا ءىلىنىپ قالىپ، اتا نە ارى ەمەس، نە بەرى ەمەس كۇيدە جەرگە تۇسە الماي سالبىراپ قالدى. اقىرى بەلبەۋ ءۇزىلىپ كەتىپ، شارباقتىڭ ارعى جاعىندا توسىپ تۇرعان ۇلىنىڭ قولىنا توپ ەتىپ قۇلاي كەتتى. قۇداي ساقتاپ اۋىرىپ، سىرقاعان ەش جەرى جوق. بىردەن تونىكوك ەسكەرتكىشىن باس سالىپ، قۇشاعىنا الدى. بۇل حاليفا اتانىڭ ۇزاق جىلدار بويى ارمانداعان ارمانى، كوك تۇرىكتەردىڭ بيلىك قۇرعان زامانىندا اسا ويشىل، اقىلگويلىگىمەن تاريحتا اتى قالعان تونىكوك ابىزعا دەگەن قۇرمەتى ەدى.

وسى ارادا ءبىزدى الىستان دۇربىسىمەن كورىپ، بايقاپ جۇرگەن تونىكوك ابىزدىڭ ەسكەرتكىشىن كۇزەتەتىن كۇزەتشى دە اتىمەن شاۋىپ كەلىپ قالدى. وعان موڭعولشا اتانىڭ كىم ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ ايتقان سوڭ، ول ءوزىنىڭ تىعىز ءبىر شارۋامەن ۇيىنە بارىپ قايتۋ كەرەك بولعانىن العا تارتىپ، كەشىرىم سۇرادى. يۋنەسكو ۇيىمى بۇل ازاماتقا ايىنا 100 ا ق ش دوللار كولەمىندە جالاقى تولەيدى ەكەن. ءبارىمىز سۋرەتكە تۇستىك. قايتار جولدا نالايحى قالاسىنداعى اعايىندارعا بارىپ، اقسارباس قويدىڭ ەتىنەن جەپ، شاي ىشىلگەن سوڭ حاليفا اتا ءوزى قازاقشالاعان «قۇران كارىم» كىتابىنان ون شاقتى داناسىن سوندا جيىلعان ءدىن جولىنداعى اقساقالدارعا، جاستارعا تاراتتى. دىنگە قاتىستى سۇراقتارعا كەڭ تۇردە، تۇشىمدى جاۋاپ بەرە وتىرىپ، تۇركيادا تۇرىپ جاتقان قازاقتار جايلى دا اڭگىمەلەپ بەردى. كەشتەتىپ ۇلانباتىرعا قايتتىق.

ەكى كۇن وتكەن سوڭ ح. التاي اقساقالدى ءبىر توپ اعايىن بولىپ «بۋيانت- ۋحاا» اۋەجايىنان ولگەيگە قاراي ۇشاتىن ۇشاققا وتىرعىزىپ، جاقسى تىلەكپەن شىعارىپ سالدىق. ول كىسى باي- ولكەدەگى اعايىن تۋىستارى اراسىندا 15 كۇندەي بولىپ، ۇلانباتىرعا قايتىپ ورالدى. وسى جولى ايەلىم بوتاگوز ەكەۋمىز قالا ورتاسىنداعى پاتەرىمىزدە سارى سۇيەك قۇدامىز حاليفا التاي اقساقالدى قۇداعيمىز ءبيباتىش اپا جانە ۇلى ادنانمەن بىرگە قوناق ەتتىك. ولار قازان ايىنىڭ باسىندا ۇلانباتىردان الماتىعا قاراي ساپار شەكتى.

ح. التاي 2000 -جىلى باسپادان شىققان «التايدان اۋعان ەل» اتتى كىتابىنداعى «موڭعوليا ساپارى» بولىمىندە ءوزىنىڭ نالايحى كومىر كەنى بار قالاشىققا بارعانىن، ونداعى قازاقتارمەن كەزدەسكەنىن جانە كونە تۇرىك قاعاناتىنىڭ ابىزى تونىكوك ەسكەرتكىشىنە بارىپ تاعزىم ەتكەنى تۋرالى جازىپتى. مەن ح. التاي قۇداممەن بىرگە بولعان سول كۇندەردى ەسىمە الا وتىرىپ، ول كىسىنىڭ اسا سابىرلى، بايسالدى، سالماقتى ادام ەكەنىن، سويلەمەس بۇرىن سان ويلانىپ- تولعانىپ الاتىن ەرەكشە قاسيەتى بارىن بايقادىم. اكەم بايمولدا ەكەۋى ءبىر- بىرىمەن سارىسۇيەك قۇدا بولسا دا جاستارى شامالاس بولعاندىقتان كەيدە ازىلدەسىپ وتىراتىن- دى. اكەم بىردە وعان قاراتا: «ەگەر دە مەن سەنەن بۇرىن و دۇنيەگە بارىپ جاتسام مەنىڭ جانازامدى ءوزىڭ شىعاراسىڭ عوي» دەپ قالجىڭداعانى ەسىمدە قالىپتى. راسىندا 1999 - جىلى اكەم 83 جاسىندا و دۇنيەلىك بولعاندا جانازاسىن قۇداسى حاليفا التاي قاجى ءوزى كەلىپ شىعارعان ەدى. بۇل دا ءدىن تاراتۋشى حاليفا اتانىڭ مەيىرىم شاپاعاتىنىڭ، اعايىن- تۋىسقا دەگەن ادالدىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى ىسپەتتى ءبىزدىڭ ەسىمىزدە ماڭگىلىك قالدى.

دوسان بايمولدا، اباي اتىنداعى قاز ۇ پ ۋ- نىڭ پروفەسسورى، عىلىم دوكتورى

«انا ءتىلى» گازەتى