قازاقتىڭ ەڭ كۇلكىلى، قىزىقتى داستۇرلەرى قانداي؟

None
None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - قازاق حالقىنىڭ سالت- ءداستۇر، ادەت- عۇرىپتارى تۇنىپ تۇرعان ونەگە دەيمىز. ءار سالتتىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان جاتىر. الايدا «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار»، «قازاق ىرىم ەتەدى، ىرىمى قىرىن كەتەدى» دەگەن ماتەلدەر ولارعا سىني تۇرعىدان قاراپ، جاقسىسىن الىپ، جامانىنان ارىلۋدى مەڭزەيدى.

NUR. KZ پورتالى قازىرگى زامانعى سالت- ساناعا ساي كەلە بەرمەيتىن كەيبىر داستۇرلەر مەن ادەت- عۇرىپتاردى تىزبەلەيدى.

ۇن جاعۋ


بۇل - ءازىل- شىنى ارالاس ءداستۇر. قازاق سالتى بويىنشا قۇدالىقتا «ۇن جاعار» ءراسىمى وتەدى. قۇدالار ءبىر- ءبىرىنىڭ بەتتەرى مەن ۇستەرىنە ۇنداي جۇعىستى بولايىق دەپ ۇن جاعادى. بۇل ەكى جاقتى «قۇدالاستىرۋ ءمورى» بولىپ تابىلادى. سوندىقتان، الدا- جالدا تانىمايتىن ەلمەن قۇداندالى بولىپ، بەتىڭىزگە ۇن جاعىپ جاتسا، دۇرىس تۇسىنبەي قالماڭىز.

قالتا قاعار

قالىڭدىقتى الىپ كەتۋگە كەلگەن كۇيەۋ جىگىتتىڭ قالتاسىنا قول سالاتىن عۇرىپ. ونىڭ ىشىندەگى دۇنيەلەر كۇيەۋ جىگىتتىڭ بالدىز بەن قايىن ىنىلەرىنىڭ ۇلەسى. بۇرىندارى كۇيەۋ جىگىت ساقينا، بىلەزىك، ءاتىر سياقتى زاتتاردى ءوز قالتاسىنا سالىپ كەلگەن. بۇگىندە ول دۇنيەلەر ارنايى قورجىنعا سالىپ اكەلىنەتىن بولعان. تاعى ءبىر اتاپ وتەرلىگى، كۇيەۋ جىگىتتىڭ بالدىزدارى جەزدەلەرىمەن ويىن رەتىندە اياق كيىمىن تىعىپ قويسا، كۇيەۋ جىگىت ونى قوماقتى قارجىعا ساتىپ الادى. بۇل ءداستۇر باتىس پەن وڭتۇستىكتە جاقسى ساقتالعان.

قۇدا تارتۋ

بۇل ءداستۇر ءار جەردە ءار ءتۇرلى وتكىزىلەدى. كەي جەرلەردە قۇدالارعا تالاپ قويىپ، ونى ورىنداي الماعاندارعا كادەسىن بەرگىزەدى. مىسالى، قۇدانىڭ اياعىنان تارتىپ سۇيرەتۋ، ءان سالعىزۋ، جارىستىرا بي بيلەتۋ، كۇي تارتقىزۋ سياقتى ءتۇرلى تالاپتار قويىلادى. ال، ەرتەرەكتە مۇنداي ءتۇرلى تالاپتاردى ورىنداي الماعان قۇدالاردى ايەلدەر باستارىنا كيىز قالپاق كيگىزىپ، ۇستەرىنە سۋ قۇيىپ، بەتتەرىنە ۇن، بالشىق جاعىپ، وگىزگە تەرىس مىنگىزىپ مازاق قىلعان. سوندا دا قۇدالار جاعى وكپەسىز وسىعان كونۋ كەرەك بولعان. سولتۇستىك قازاقستان جاقتا قۇدالارعا وسىنداي تالاپتار قويىلىپ جاتسا، وڭتۇستىك جاقتا قۇدانى ەڭبەكتەتىپ، ۇستىنە التى ايەل اتتاي ءمىنىپ وتىرىپ العان. وسىنداي ويىن- ساۋىق كەيبىر قۇدالاردىڭ نامىسىنا ءتيىپ، ولاردى رەنجىتكەن. قازىرگى كەزدە مۇنداي ورەسكەل ويىندار وينالا بەرمەيدى. ونىڭ ورنىن مادەنيەتتى تۇردەگى ويىن تۇرلەرى، ءان ايتىپ، بي بيلەۋ سياقتى ونەر باسقان.

ساعىز شايناتۋ

بۇل سالت جۇكتى ايەلگە قاتىستى. «ىشتەگى بالا شىمىر بولسىن» دەگەن نيەتپەن اياعى اۋىر كەلىنگە ساعىز شايناتقان.

اق جول

بۇل سالت بويىنشا، ءوزىنىڭ ەرىنە ادال، شىن بەرىلگەن، وتىرىك ايتپاعان ايەل اۋىرعان ادامنىڭ ۇستىنەن ءۇش رەت اتتاسا، ول ادام جازىلادى، دەپ سەنەدى. اتتالعان اۋرۋ ادام جازىلىپ شىقسا، ول ايەل «شىن قاسيەتتى» دەلىنەدى. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ «قاھار» رومانىندا بۇل ادەت- عۇرىپ تۋرالى ايتىلادى.

اۋزىنا تۇكىرتۋ

بۇل - قازاقتاردىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ىرىمى. ولار باتىرلار مەن بيلەرگە، اقىندارعا، تاعى دا باسقا اتاقتى ادامدارعا بالاسىنىڭ اۋزىنا تۇكىرتىپ الاتىن بولعان. بۇل ىرىم بالامىز سونداي ادامعا ۇقساپ، ونەگەلى بولسىن دەگەننەن تۋعان. بالاسىنىڭ اۋزىنا ءبىر ادامعا تۇكىرتسە، جەتكىلىكتى.

بوساعا مايلاۋ

جاستار شاڭىراق قۇرعاندا نەمەسە جاڭا ءۇي العانىندا جاقىن تۋعان- تۋىستارى كەلىپ جاڭا ءۇيدىڭ بوساعاسىنا ماي جاعۋ سالتىن جاسايدى. ول وسى ءۇي بەرەكەلى، مايداي جۇعىمدى، كوپتىڭ ءۇيى بولسىن دەگەن نيەتتەن تۋعان. بوساعاسىن مايلاعان ادامعا شاڭىراق يەلەرى كادە بەرەدى.

بالانى ۇشىقتاۋ

بالانى ۇشىقتاۋ - الاستاپ ەمدەۋدىڭ ءتۇرى. كوز ءتيىپ نە سۋىق ءتيىپ، استان ۇشىنىپ اۋىرعان بالانى، كونەكوز قاريالاردىڭ ايتۋىنشا، ۇشىقتاپ ەمدەۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار.

كەسەگە سۋ قۇيىپ، ونىڭ ىشىنە جەتى تال قارا بۇرىش سالىپ، اناسى بالانى سىرتقا شىعارىپ ۇستاپ تۇرادى نەمەسە ءوزى وتىرا الاتىن بالا بولسا ءوزىن وتىرعىزادى دا، بالانى اينالا ءجۇرىپ، بۇرىش سالىنعان سۋدى ۇرتتاپ بالاعا بۇركۋ ارقىلى ۇشىقتايدى. ۇشىقتاي ءجۇرىپ «كوزى تيگەننىڭ كوزى شىقسىن، ءتىلى تيگەننىڭ ءتىلى كەسىلسىن» دەپ كوزى تيگەن ادامعا قارعىس سوزدەرىن باعىشتاپ ايتا جۇرەدى. ابدەن كەسەدەگى سۋ تاۋسىلعانشا وسىلاي بىرنەشە قايتالاپ ۇشىقتاپ، سودان سوڭ «اۋرۋدى ساتتىڭ با؟» دەپ سۇرايدى، بالانىڭ اناسى «ساتتىق، ساتتىق» دەپ تەز ارادا ۇيگە كىرەدى. «اۋرۋىن ساتتى» دەپ بالانى جەڭسىزىنىڭ ەتەگىمەن قاعىپ- قاعىپ جىبەرىپ، كەسەنى جەرگە توڭكەرىپ تاستايدى. بالانى جاتقىزىپ ۇستىنە جەتى كيىم جابادى. ءبىرازدان سوڭ بالا تەرلەپ، اۋرۋىنان ايىعىپ كەتەدى.

ابايسىزدا قۇلاعان بالانى شوشىنۋدان، پالە جابىسۋدان ساقتاۋ ءۇشىن بالانىڭ قۇلاعان جەرىنە الاقانىن تيگىزىپ، سونان سوڭ «ۇشىق، ۇشىق، ءتاڭىرىم، بالەدەن ساقتاي گور، كوزگە كورىنەر- كورىنبەس پالەدەن ساقتاي گور» دەپ، الاقانىن بالانىڭ اۋىرسىنعان جەرىنە تيگىزەدى. وسىلاي ءۇش رەت قايتالايدى.

بالاعا قويدىڭ ءتىلىن جەگىزۋ

ولار «ءتىلىڭ تەز شىقسىن!» دەپ، سابيگە قويدىڭ ءتىلىن جەگىزەدى. سودان سوڭ، قويدىڭ ىشەگىمەن بالانىڭ ءتىلىن بۋىندىرىپ تۇرىپ، «سويلەيسىڭ بە؟» دەپ ءۇش رەت سۇرايدى. ءسويتىپ، بالادان «سويلەيمىن» دەگەن ۋادەسىن الادى.

اۋناتۋ

قازاقتار ۇيىنە كەلىپ قوناق بولعان، قونىپ كەتكەن ادامداردىڭ وتىرعان، جاتقان جەرىنە «بالامىز وسى اتاسىنا تارتسىن، بويىنا وسى اتاسىنىڭ قاسيەتتەرى قونسىن» دەپ بالالارىن اۋناتىپ الاتىن بولعان. ەلگە، اعايىنعا سىيلى ازامات كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرىنە كەلگەنىندە حالىق، تۋعان- تۋىستارى، دوس جاراندارى ونى سول جەردىڭ توپىراعىنا اۋناتىپ العان. شىڭعىس ايتماتوۆ ۇيىنە مۇحتار اۋەزوۆ كەلگەنىندە، ول وتىرعان ورىندىققا ۇلىن اۋناتىپ العان كورىنەدى.

جۇمالىق

بۇرىندارى جۇما كۇنى مولداعا ودان ءدارىس الىپ جۇرگەن شاكىرتتەرى سىباعاعا ەت، قىمىز، ماي، قۇرت اكەلەتىن بولعان. ونى حالىق جۇمالىق دەپ اتاپ كەتكەن.

جارىس قازان

بۇل - ەكىقابات ايەلدىڭ قينالماي بوسانۋى ءۇشىن جاسالاتىن ىرىم. ول ءۇشىن ادەيى ساقتاپ جۇرگەن ءسۇر ەتتى اسادى. وسى ەت پىسكەنشە ايەل دە جارىسا تەز بوسانادى دەگەن سەنىم قالىپتاسقان. اي- كۇنى جەتكەن جۇكتى ايەل قاتتى تولعاتىپ، تولعاق جيلەي باستاعاندا، سول اۋىلداعى پىسىق ايەل وتقا، وشاققا جارىس قازان اسادى دا، قۋىرداق قۋىرا باستايدى. جارىس قازان اسۋداعى سەبەپ قازانمەن بىرگە تولعاق جيلەيدى، تاماقتان بۇرىن بالا تۋىلادى دەپ ىرىمداعانى. ەگەر ايەل بوسانا الماي ودان ارى قينالسا، جارىس قازان اسىپ وتىرعان ايەل قولىنا قارا پىشاقتى الىپ «قارا قازان بۇرىن پىسە مە، قارا قاتىن بۇرىن تۋا ما؟» دەپ، قولىنداعى پىشاقتى قازانعا جانىپ- جانىپ زىركىلدەيدى. قازاق مۇنى «جارىس قازان» دەپ اتايدى.

موينىنا بۇرشاق سالۋ

قازاقتىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان عۇرپى. ەرتەدە بالاسى جوق ادامدار نەمەسە بالاعا زار بولىپ جۇرگەن ادامدار موينىنا كوگەننىڭ بۇرشاعىن سالىپ اللا تاعالادان پەرزەنت سۇراپ جالبارىنعان. مويىنعا بۇرشاقتى بالا تىلەگەندە عانا سالادى.

دەرەككوز: Nur.kz


سوڭعى جاڭالىقتار