قازاق رۋعا بولىنبەيدى

عالىمنىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، قازاقستانداعى ەڭ سانى كوپ ورتا ءجۇز (4 ميلليون 681 مىڭ ادام)، ەكىنشى ورىندا - ۇلى ءجۇز ( 3 ميلليون 618 مىڭ 700 ادام)، ال ءۇشىنشى ورىندا - كىشى ءجۇز ( 2 ميلليون 521 مىڭ 900 ادام).

ال ەڭ سانى كوپ رۋلاردىڭ كوشىن ارعىن باستاپ تۇر. ولاردىڭ سانى 2 ميلليون 90 مىڭ ادام. ودان كەيىن دۋلات (1 ميلليون 390 مىڭ) پەن باي ۇلى (1 ميلليون 120 مىڭ) ورنالاسقان.

سان جاعىنان الەۋەتتى رۋلاردىڭ قاتارىنا نايمان (940 مىڭ)، ءالىمۇلى (811 مىڭ 900)، قوڭىرات (690 مىڭ)، قىپشاق (640 مىڭ)، جەتىرۋ (580 مىڭ)، جالايىر (485 مىڭ)، قاڭلى (380 مىڭ)، كەرەي (341 مىڭ)، البان (325 مىڭ)، شاپىراشتى (290 مىڭ) جانە ىستى (225 مىڭ) كىرگەن.

ال ەڭ سانى از رۋلار: سۋان (165 مىڭ)، وشاقتى (160 مىڭ)، سىرگەلى (160 مىڭ)، ۋاق (160 مىڭ).

پروفەسسور بايان راقىشيەۆ قازاق رۋلارىن نەگە زەرتتەپ ءجۇر؟ ناقتى سانىن قالاي انىقتاعان؟ رۋلاردى انىقتاۋ نەگە قاجەت بولدى؟ عالىمعا قويعىمىز كەلگەن ساۋال دا وسى.

- سايتتاردىڭ كوبى ناقتى ماقالانى ەمەس، تەك كەستەنى عانا ۇسىنعان. سوعان بايلانىستى كوپشىلىكتىڭ اراسىندا ءتۇرلى پىكىرلەردىڭ ءوربىپ جاتقاندىعى شارتتىلىق. ول اڭگىمەلەردىڭ شەت جاعاسىن ءوزىم دە ەستىپ جاتىرمىن. جالپى، مەنىڭ عىلىمي ماقالامدا بارلىعى جان- جاقتى ناقتى كورسەتىلگەن. وندا رۋلاردىڭ سانى عانا ەمەس، قازاقتىڭ قايدان پايدا بولعاندىعى، جۇزدەردىڭ تاريحى تۋرالى مالىمەتتەر بار. ءجۇزدىڭ اتالۋى سەبەبى نەدە؟ وسىنىڭ بارىنە ناقتى جاۋاپتار بەرىلەدى. ماقالاعا پايدالانىلعان دەرەكتەردىڭ ءبارى تاريحي ەڭبەكتەرگە نەگىزدەلىپ جازىلدى. ناقتى فاكتىلەردىڭ قايدان الىنعاندىعى دا كورسەتىلىپ تۇر. ەشكىم ويدان ەشتەڭە قۇراستىرا المايدى. ال، رۋلاردىڭ تاريحىنا كەلەتىن بولساق، نەگىزگى مالىمەتتەردىڭ دەنى مۇحامەدجان تىنىشبايەۆتىڭ «ماتەريالى ك يستوري كيرگيزو- كازاحسكوگو نارودا» دەگەن ماقالاسىنان الىندى. ەڭ العاشقى بولىپ رۋلاردىڭ سانىن انىقتاعان مۇحامەدجان تىنىشبايەۆ. ول ءوزىنىڭ ماقالاسىن 1925 - جىلى جازعان.

- تىنىشبايەۆتىڭ ماقالاسىنداعى دەرەكتەردىڭ ەسكى ەكەنى بەلگىلى. قازىرگى قازاق رۋلارىنىڭ ناقتى سانىن ءسىز قالاي انىقتاي الدىڭىز؟

- رۋلاردىڭ ناقتى سانىن ەشكىم ەسەپتەمەگەن. ونى ساناعان دا ەمەس. ءبىر كىسى حابارلاسىپ: «اعا، سىرگەلىنى نەگە ازايتقانسىز؟ سىرگەلى قازاقتىڭ ۇشتەن ءبىرى ەمەس پە؟ « دەپ جازىپتى. ءتىپتى ءبىر جىگىت: «قازاقستاندا نايماندار وتە كوپ. ءسىز ءوزىڭىز ارعىن شىعارسىز. ارعىننان نايمان ەكى ەسە كوپ» دەپ ايتتى. وسىلاي ايتىپ جاتقاندار وتە كوپ.

- رۋلاردى انىقتاۋداعى قورقىنىش وسى ەمەس پە؟ وسىلاي سانىن بىلەمىز دەپ، رۋلاردىڭ اراسىندا جىك ءتۇسىرىپ المايمىز با؟

- بۇل ماقالادا رۋلاردىڭ اراسىن ۋشىقتىرىپ، ءبىر- بىرىنە قارسى قويۋ دەگەن دۇنيە جوق. شىنىمدى ايتسام، مەن تاريحشى ەمەسپىن. ءتىپتى، بۇعان ارنايى ماماندانعان دا جوقپىن. مەنىڭ قىزمەتىم مۇلدەم بولەك. ءبىراق، حالىقتىڭ سانىن جيناقتاپ، جيىپ جۇرەتىنىم راس. بىلايشا ايتقاندا، بۇل مەنىڭ حوببيىم دەسەك تە بولادى. قازاقتاردىڭ سانى تۋرالى، دەموگرافيالىق ءوسىمى تۋرالى عىلىمي زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەنىم بار. ال، رۋلاردىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە سەبەپكەر بولعان تىنىشبايەۆتىڭ ەڭبەگى. قازاقتىڭ رۋلارى ارالاسىپ- قۇرالاسىپ كەتكەن. ءوزىڭىز دە بىلەسىز، قازاقتىڭ باسىنان نەبىر زۇلماتتى كەزەڭدەر ءوتتى. اشتىقتى دا، جوقتىقتى دا كوردى. قيىن- قىستاۋ كەزەڭدەردە باتىستىڭ قازاقتارى رەسەيگە كەتتى، وڭتۇستىكتىڭ قازاقتارى تاشكەنتتە قالىپ قويدى. جوڭكىلە كوشكەن كوش قازاقتىڭ باسىن ءار تاراپقا جىبەردى.

«رۋلاردىڭ سانىن قالاي انىقتادىڭىز؟ « دەگەن ساۋالعا كەلسەك، ەلىمىزدىڭ ءاربىر ايماعىندا تۇراتىن حالىقتاردىڭ سانى بەلگىلى. ونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ سانى ناقتى بەرىلگەن. قولىمدا ارنايى كەستە دە بار. وسى كەستە ارقىلى وبلىستارداعى قازاقتاردىڭ سانىن رۋلارعا ءبولىپ شىقتىم. مۇنىڭ ءبارى ناقتى كورسەتكىش ەمەس. شامالاپ جازىپ وتىرعان دۇنيە. ماسەلەن، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ەكى ميلليونعا جۋىق قازاق تۇرادى. ونى كوپشىلىك جاقسى بىلەدى. ال، ەندى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىن الايىق. ول جاقتا بار بولعانى 187 مىڭ ادام تۇرادى. اقمولا وبلىسىندا 300 مىڭنان استام قازاق تۇرادى. وسى ادام سانىن شامالاپ، رۋلارعا ءبولىپ شىقتىم.

- ءسىز بولگەن رۋلاردىڭ سانىنا قاتىستى ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلۋدا. ءتىپتى، اراسىندا كەلىسپەيتىندەر دە بار. «شامامەن ەسەپتەپ وتىرمىن» دەيسىز. ناقتى سانى جازىلماعاندىقتان، سوڭى داۋعا ۇلاسىپ كەتپەي مە؟

- شامامەن ەسەپتەپ شىعارعانىممەن، ونىڭ ءبارىن ويدان قوسىپ وتىرعان جوقپىن. مۇنداي داۋدىڭ بولاتىنىن ءوزىم دە الدىن- الا سەزگەنمىن. ويتكەنى، ءاربىر رۋ ءوزىن «كوپپىز» دەپ بىلەدى. ماسەلەن، نايماندار وزدەرىن «كوپپىز» دەيدى. كەستەگە قاراڭىز: اقتوبە وبلىسىندا نايماندار جوق. اتىراۋ مەن باتىس قازاقستان وبلىسىندا دا نايماندار جوق. ماڭعىستاۋ وبلىسىنان دا كەزدەسپەيدى. شامامەن ەسەپتەپ قاراعاندا، نايمانداردىڭ كوبىرەك شوعىرلانعان جەرى - شىعىس قازاقستان مەن الماتى وبلىسى. قالعان وڭىرلەردە از- ازدان عانا. ونىڭ ءوزى از ەمەس. ەندەشە، ولار نەگە شوشيدى؟ تاعى دا قايتالاپ ايتامىن، بۇل تانىمدىق عىلىمي جۇمىس. عىلىمي ماقالادا قازاقتىڭ رۋلارىنىڭ ورنالاسۋ ءتارتىبىن عانا بەرۋگە تىرىستىم. جۇزدەر قالاي ورنالاستى؟ كەيىن ولار قالاي ميداي ارالاسىپ كەتتى؟ قاي رۋ قاي ايماقتارعا قونىستانعان دەگەن ماسەلەلەردى عانا كوتەرىپ وتىرمىن.

- ءسىز انىقتاعان ساندارعا قاراساق، اراسىندا قوجا مەن تورەلەر جوق. ولار قازاقتىڭ سانىنا كىرمەي مە؟

- ولاردىڭ ناقتى سانىن ەسەپتەۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، تورە مەن قوجا كوپ ايماقتاردا رۋلارعا ءسىڭىسىپ كەتكەن. ارعىن مەن دۋلات ەڭ كوپ رۋ ەكەنىن انىقتاپ وتىرمىن عوي. قوجا مەن تورەنى سونىڭ ىشىنە قوسا سالعانمىن. ماسەلەن، سولتۇستىكتە، شىعىس پەن باتىستا قوجالار رۋدىڭ ىشىنە كىرىپ كەتكەن. ولاردىڭ رەسپۋبليكاداعى ناقتى كورسەتكىشى ەكى پايىزعا جەتەر- جەتپەس قانا. بىرەۋ كوپ، بىرەۋ از دەيتىن شىعار. مەنىكى جاي بولجام. جالپى، «رۋدى انىقتاۋ نەگە كەرەك؟» دەپ سۇرادىڭىز. جالپى، حالىقتىڭ اراسىندا «پالەن رۋ پالەنباي»، «تۇگەن رۋ تۇگەنباي» دەگەن سوزدەر ايتىلىپ جۇرەدى. سوندىقتان، ونىڭ سانىن ەسەپتەپ شىعارعاندا تۇرعان ەشتەڭە جوق. وعان داۋلاسىپ تا كەرەگى جوق. بۇل جەردە مەن حالىقتى رۋعا بولەيىن دەپ ماقسات تۇتىپ وتىرعان جوقپىن. بۇل عىلىمي جوبا عانا.

بايان راقىشيەۆ وسىلاي دەيدى. ول ءوزىنىڭ ەشقانداي رۋدىڭ ناقتى سانىن انىقتاماعانىن، تەك حالىقتىڭ ورنالاسۋ ءتارتىبى بويىنشا، رۋعا ءبولىپ شىققاندىعىن ايتادى. دەگەنمەن، رۋلىق ءبولىنىستى وسىلاي رەتتەگەنىمىز دۇرىس پا؟ رۋدى بىلگەن دۇرىس، ال ءبولىنۋ قاجەت پە؟ رۋدى انىقتاۋ ارقىلى رۋلىق تارتىستى كۇشەيتىپ المايمىز با؟ بۇعان بەلگىلى تاريحشى عالىمدارىمىز نە دەيدى؟

وسى ساۋالدى تاريحشى احمەت توقتابايعا قويدىق.

- رۋلاردىڭ سانىن انىقتاۋعا بولادى. ءبىراق، ونىڭ نە ءۇشىن قاجەتى بارىن تۇسىنبەيمىن. قازاقستانداعى قازاقتىڭ ءوزى ءالى جەتپىس پايىزعا جەتكەن جوقپىز. بۇكىل الەم بويىنشا قازاقتاردىڭ سانى شامامەن 12 ميلليونداي عانا. از حالىقتى رۋعا، جۇزگە ءبولىپ ساناۋ نەگە قاجەت بولعانىن تۇسىنبەيمىن. تۇسىنگىم دە كەلمەيدى. بۇل ءبىر جاعىنان، ءالى ۇلت بولىپ ۇيىسىپ، قالىپتاسپاعانىمىزدى كورسەتەدى. ۇلتتىق سان جەتىلمەي جاتىر. دامىعان ەلدەر كاپيتاليستىك ساتىدان وتكەننەن كەيىن ۇلت بولىپ قالىپتاستى. ءبىز تايپالىق جۇيەدەن بىردەن قىزىل يمپەريانىڭ قولىنا وتتىك. قىزىل يمپەريا ءبىزدى رۋلىق سانادان ارىلتقان جوق. تاۋەلسىزدىك العان 25 -جىلدا دا رۋلىق سانانى قايتا تىرىلتكەن سەكىلدىمىز. ءار حالىق، ءار تايپا، ءار رۋ ءوزىنىڭ باتىرلارىن، بيلەرىن ارداقتاپ، اسپەتتەپ، ولارعا ەسكەرتكىش قويدى. بۇل ءبىر جاعىنان - دۇرىس. ال، 21 - عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە وتىرعاندا بىزگە رۋدىڭ سانىن انىقتاۋدىڭ قاجەتى دە جوق.

رۋلاردىڭ تاريحىن بىلگەن دۇرىس. ءبىراق، جەكە رۋدىڭ تاريحىن الىپ جازۋ مۇمكىن ەمەس. ول ءۇشىن گەوگرافيالىق ورتامەن جازۋىمىز قاجەت. جەتى اتا، ون ەكى اتانى ءبولىپ الىپ، بولەكتەپ جازعاندى دۇرىس دەپ سانامايمىن. ءتىپتى، جەتى اتانى ءبىلۋدىڭ قاجەتى دە شامالى. نەگە دەسەڭىز، قازىر قازاق ميداي ارالاسىپ كەتتى. مىسالى، ارقانىڭ قازاعى، شىعىس پەن باتىستىڭ قازاعى ارالاسىپ كەتكەن. بۇرىن ارالاسپاسا دا، 30- جىلدارداعى اشارشىلىق سوعان ءماجبۇر ەتتى. ءتىپتى، كەيبىر رۋلار جويىلىپ تا كەتتى. كولحوزداستىرۋ، كوللەكتيۆتەندىرۋ ناۋقانى كەزىندە دە، تۇتاسىپ وتىرعان رۋلاردى شاشىراتىپ جىبەردى. بۇرىنعىداي قازاق ءبىر تايپا بولىپ، ءبىر اۋىل بولىپ تۇتاسىپ وتىرعان جوق.

بۇرىنعى زاماندا قان ارالاسىپ كەتپەۋى ءۇشىن القالى بيلەر، اقساقالدار قاداعالاپ وتىراتىن. قازىر ءبىر رۋدان شىققان جاستاردىڭ كەزدەسۋىنىڭ جۇزدەن، مىڭنان ءبىر مىسالى عانا بار شىعار. وندا دا كەزدەسۋى مۇمكىن ەمەس. رۋلار ءوز جايلاۋىندا، ءوز قىستاۋىندا، ءوزىنىڭ اتامەكەنىندە وتىرعان جوق.

كەڭەس ۇكىمەتى توز- توزىمىزدى شىعارىپ جىبەردى عوي. «جەتى اتاسىن بىلگەن دۇرىس» دەيتىن شىعار. ماسەلەن، مەنىڭ جەتى اتام ءتورت مەملەكەتتە ءجۇر. قازاقستان، قىتاي، موڭعوليا، تۇركيا. ءبىز قالاي كەزدەسە الامىز؟ مۇمكىن ەمەس. باسقا قازاقتىڭ رۋلارى دا سولاي. ميداي ارالاسىپ، شاشىراپ كەتكەن. «جەتى اتانى ءبىلۋ - ۇرپاق تازالىعىنىڭ كەپىلى» دەگەن پىكىردىڭ زامانى ءوتتى. ال، جوعارىداعى ساۋالعا كەلسەك، رۋلاردىڭ ناقتى سانىن انىقتاۋعا بولادى. ول ءۇشىن ءبىر رۋدى الىپ، ونىڭ اتامەكەنىنەن باستاپ، شاشىراپ كەتكەن ايماقتاردان ىزدەۋ كەرەك. ول - قيامەت- قايىم جۇمىس.

ەكىنشىدەن، ونىڭ نەگە قاجەتى بار؟ قازىر وركەنيەتتى ەلدەردە ۇلت دەگەن ۇعىم عانا بار. ەلۋ ميلليون نەمىس وزدەرىن «نەمىسپىز» دەپ قانا اتايدى. ءبىر جارىم ميلليارد قىتاي «قىتايمىز» دەپ ماقتانادى. ال، ءبىز اينالدىرعان ون ميلليون قازاق بولىنۋگە دايىن تۇرامىز. وسى دۇرىس پا؟ قازىر بىزگە رۋلىق سانادان گورى ۇلتتىق ساناعا ءوتۋ كەرەك. ۇلتتىق يدەولوگيا بولۋى شارت. ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى الاش يدەولوگتارى نە دەپ ۇران تاستادى؟ «ۇرانىمىز - الاش، كەرەگەمىز - اعاش، ابىلايدىڭ اق تۋىنىڭ استىندا بىرىگەيىك!» دەدى. بىزگە دە سونداي ۇران كەرەك. ماڭگىلىك ەل دەپ ءجۇرمىز.

بۇل - دۇرىس باستاما. وسى ماڭگىلىك ەلدىڭ نەگىزگى يدەياسى - ۇلت بولۋى شارت. وسى ماڭگىلىك ەل يدەياسىنىڭ ءىشىن قاجەتتى كانوندارمەن تولتىرۋىمىز قاجەت. سوندىقتان، مۇنداي ماسەلەلەرگە بايىپپەن قاراعان ابزال. جاس ۇرپاقتى رۋلىق سانامەن ۋلاۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇعان مۇلدەم قارسىمىن. قازىر كەيبىر مەكتەپتەردە جەتى اتاسى تۋرالى شىعارما جازدىرتادى ەكەن. ول نەگە كەرەك؟ شىعارما جازۋعا نەگىز بولاتىن باسقا تاقىرىپ ءبىتىپ قالىپ پا؟ مۇعالىمدەر وسىنى ويلانسا دەيمىن. قازاققا قاجەتى ول ەمەس. ءبىز بۇكىل قازاقتىق، بۇكىل الاشتىق، ماڭگىلىك ەل يدەياسىنىڭ استىندا بىرىگۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ءبىز تۇتاس ۇلت بولىپ قالىپتاسا الامىز.

اتاتەكتى، شەجىرەنى زەرتتەگەن دە ءجون شىعار. قازاقتى قۇرايتىن رۋلار تۋرالى دەرەكتەردى جۇيەلەگەندە، بۇل تاراپتا عىلىمي ىزدەنىستەر جاساعاندا ۇدايى ەستە تۇرۋعا ءتيىستى نارسە بار. «بىلدىرەمىز دەپ ءجۇرىپ، ءبۇلدىرىپ المايىق!». اتا زاڭىمىزدا رۋ ارالىق كيكىلجىڭدەردىڭ تۋىنداۋىنا جول بەرىلمەيتىندىگى تۇرعىسىندا اتالى ءسوز ايتىلعان. باستى تارازى سول بولۋى ءتيىس. قازاق ۇلتى مىنا جاھاندانۋ زامانىندا باسەكەگە قابىلەتتى بولۋى ءۇشىن بىزگە بولىنۋدەن گورى - بىرىگۋدىڭ ماڭىزدى فاكتور ەكەنىن ۇمىتپايىق!

2016- جىل

گۇلزينا بەكتاس