كولبينگە ەسكەرتپەي پوليگوندى جابۋعا ءبىرىنشى قادام جاساعان - كەشىرىم بوزتايەۆ

جازۋشى جەرلەسىمىز مەدەۋ سارسەكە «ديدار» گازەتىنە وبلىس اكىمى دانيال احمەتوۆتىڭ قولداۋىمەن جارىق كورگەن «سەمەي قاسىرەتى» اتتى دەرەكتى حيكاياتىمەن كەلىپ، شىعارماشىلىق جولىنىڭ تاعى ءبىر شىڭىن باعىندىرعانىن بايقاتتى.

شىنى كەرەك، ادامزات قاسىرەتىنە اينالعان سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ زاردابىن سول توپىراقتا تۋعاندار تەرەڭىرەك سەزىنەدى. مەدەۋ سارسەكە اتوم بومباسىنىڭ قىرىق ەكى جىلدىق سىناقتارى وتكەن ابىرالى ءوڭىرىنىڭ پەرزەنتى، عاسىر اپاتىنىڭ كوزى ءتىرى كۋاگەرى بولعاندىقتان دا، بۇل تاقىرىپقا ءۇستىرت، كەزدەيسوق كەلمەگەن. اتوم بومباسىنىڭ عىلىمي نەگىزبەن قالاي پايدا بولعانىنان باستاپ، قازاق دالاسىنا، دەگەلەڭ القابىنا قالاي جەتكىزىلگەنىنە دەيىن ناقتى دەرەكتەرمەن شەبەر سۋرەتتەپ، تاڭداي قاقتىرادى. سۇبەلى ەڭبەكتىڭ ءبىرقاتار تاراۋلارىنان مەرزىمدى باسىلىمداردا ۇزىندىلەر دە جاريالاندى. ارادا بىرنەشە اي وتكەندە وقىرمان نازارىن اۋدارعان كىتاپتىڭ «سەميپالاتينسكايا تراگەديا» اتپەن ورىس تىلىنە اۋدارىلعان نۇسقاسى وقىرمانعا جول تارتتى. ءبىز ورىس تىلىندەگى كىتابىن پاراقتاپ وتىرعان جازۋشىنىڭ ۇيىنە ارنايى بارىپ، سۇحبات العان ەدىك.

- قادىرلى مەدەۋ اعا، ءسىزدىڭ جىل باسىندا 850 بەتتىك «سەمەي قاسىرەتى» اتتى كولەمدى كىتابىڭىز جارىققا شىقتى. سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ قالاي پايدا بولعانىن، ونىڭ زارداپتارىن ەگجەي- تەگجەيلى بايانداعان دەرەكتى حيكاياتتىڭ جازىلۋىنا نە تۇرتكى بولدى؟

- «سەمەي قاسىرەتى» - مەنىڭ قازاق دالاسىنداعى وسىناۋ يادرولىق پوليگوننىڭ حالقىمىز ءۇشىن وتە اۋىر ىندەت قالدىرعان سىناق ەكەنىن ايگىلەگەن كوپ جىلعى زەرتتەۋىمنىڭ ناتيجەسى. 1989 -1990 -جىلدارى كەڭەس وداعىنىڭ ىرگەسى سوگىلىپ، جاريالىلىق ۇستەمدىك الا باستاعان شاقتا سەمەي يادرولىق پوليگونىن جابۋ ماسەلەسى قوعامدا وتكىر قوزعالا باستادى. ول كەزدە ماسكەۋ بيلىگى گورباچيەۆتىڭ قولىندا بولاتىن. قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن الا قويماعان كەز. سول كەزدە سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءالى ءبىرىنشى حاتشىسى كەشىرىم بوزتايەۆ كولبينگە ەسكەرتپەستەن، ءبىراق سول كەزدەگى مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ ءتوراعاسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆپەن اقىلداسا وتىرىپ، گورباچيەۆكە سەمەي پوليگونىنىڭ زاردابى جايىندا جەدەلحات جىبەرگەن. بۇل جەدەلحات 1989 -جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ 20 - جۇلدىزىندا جولدانعان.

ال ارادا ءبىر اپتادان اسقاندا ولجاس سۇلەيمەنوۆ سەمەي يادرولىق سىناقتارىن توقتاتۋ تۋرالى الماتىدا باستاما كوتەرىپ، «نيەۆادا - سەمەي» قوزعالىسىن 28 - اقپاندا قۇرۋدى ۇسىندى. الايدا، كەيىنگى جىلدارى ولجاس ومار ۇلى پوليگوندى جابۋ تۋرالى باستامانى ءبىرىنشى ءوزى كوتەرگەنىن ايتىپ، كەشىرىمنىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارا باستاعانى مەنى ەرەكشە قىنجىلتتى. ءيا، بوزتايەۆ بۇگىندە ورتامىزدا جوق. ءبىراق شىندىعى سول، نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىمەن اقىلداسا وتىرىپ پوليگوندى جابۋعا ءبىرىنشى قادام جاساعان ازامات.

مەن بۇل وقيعاعا ناق سول كۇنى كەشىرىم دوسىمنىڭ ۇيىندە وتىرىپ، ءوزىم كۋا بولعانمىن. اقپاننىڭ سوڭىنا تامان ول مەنى كەشكىسىن ۇيىنە شاقىردى. قاباعى تۇسىڭكى، ايەلى دە تومسارىپ وتىر. مەن نە بولعانىن سۇراپ ەدىم، جارىتىمدى جاۋاپ الا المادىم. ءسويتىپ وتىرعاندا ۇكىمەتتىك ۆچ تەلەفونى شىرىلدادى. كەشىرىم تەلەفون تۇتقاسىن كوتەرىپ: «دا، گەننادي ۆاسيليەۆيچ» دەگەنى سول، ار جاقتان ايقاي باستالىپ قويا بەردى. كولبيننىڭ «كتو تى تاكوي؟» دەپ باستاپ، اقىلداسپاي ماسكەۋگە جەدەلحات جىبەرگەنى ءۇشىن كۇيىپ- ءپىسىپ جاتقانى انىق ەستىلىپ تۇردى. مەن شىداي الماي دالىزگە شىعىپ كەتتىم دە، اڭگىمە توقتاعان سوڭ قايتا كىردىم. دوسىم سوندا دا اشىلا قويمادى. سالدەن كەيىن تاعى تەلەفون شىرىلدادى. قوڭىراۋ شالعان نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بولىپ شىقتى. اڭگىمە اۋانىنان نۇرەكەڭنىڭ ەشنارسەدەن سەسكەنبە، ءوزىم قورعايمىن دەگەنىن دە اڭعاردىم.

سودان داستارقانعا وتىرعاندا بارىپ، ماسكەۋگە جەدەلحات جىبەرگەنىن، ءبىراق بۇل جاعدايدى ەشكىمگە ايتپاۋىمدى ءوتىندى. ارينە، بۇل ول كەزدە راسىندا دا تىستەن شىعارۋعا بولمايتىن جاعداي ەدى. الايدا، بۇل شىندىقتى قازىرگى كۇندە كوپ ەشكىم ەسكەرە بەرمەيدى. قىزىق بولعاندا ماسكەۋدە شىققان «يادەرنىي يسپىتانيا س س س ر» دەگەن كىتاپقا كەشىرىمنىڭ وسى جەدەلحاتى تولىق بەرىلگەن. 20- اقپاندا قازاقستاننان ءبىرىنشى بولىپ سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى جەدەلحات كەلگەنى تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلگەن. ودان كەيىن بىرتىندەپ، سەمەي پوليگونىن جابۋ ەلباسى جارلىعىمەن جۇزەگە اسقانى وزدەرىڭىزگە بەلگىلى.

ال 1991 -جىلعى 29 - تامىز سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن جابۋ جونىندەگى پرەزيدەنت جارلىعى تۋرالى تىلگە تيەك ەتكەندە نازاردان تىس قالىپ كەلە جاتقان مىنا جاعدايعا قاراڭىز. 1991 -جىلدىڭ 18-22 - تامىز كۇندەرى گ ك چ پ اتانعان توڭكەرىس بولىپ، گورباچيەۆتى بيلىكتەن تايدىرۋعا ارەكەت بولعانى بەلگىلى. ودان كەيىن دە ءبىر اپتا بويى بيلىككە تالاس توقتامادى. نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ناق سول كەزدە سەمەي پوليگونىن جابۋ تۋرالى جارلىق شىعارۋى ناعىز ەرلىك ەمەس پە؟! ماسكەۋ ءوز- وزدەرىمەن الىسىپ جاتقاندا، قاربالاس ساتتە حالىقتىڭ تاعدىرىنا الاڭداپ، وتە ۇتىمدى پايدالانىپ كەتۋى ونى كەيىن كورەگەن ساياساتكەر رەتىندە تانىلۋىنا سەبەپكەر بولدى. نازاربايەۆتىڭ جارلىعىنا ارتىنشا ك س ر و پرەزيدەنتى گورباچيەۆ تە، ودان كەيىنگى رەسەي پرەزيدەنتى بوريس ەلتسين دە ەش قارسىلىق بىلدىرە العان جوق. ارادا بىرەر اي وتكەندە ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدى الدىق. ۇعىنا بىلگەنگە «تامىز بۇلىگىنىڭ» پوليگوندى جابۋ جولىندا پايداسى تيگەنى بايقالادى.

- كىتابىڭىزدى ورىس تىلىندە سويلەتكەن اۋدارماشىلار ەڭبەگى تۋرالى نە ايتاسىز؟

- سول اۋدارماشىنى تابۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. الدىمەن كەلىسكەن ەكى ادامىمنىڭ ءبىرى عىلىمي سيپاتى كۇردەلى ەكەندىگىن اڭعاردى ما، ءوز ەركىمەن باس تارتتى. ودان كەيىن تاعى ءبىر ادامنىڭ ورىسشاسى مىعىم بولعانىمەن، قازاقشانى اسا تۇسىنبەيتىندىگىن اڭعارتتى. اقىرىندا ءۇش ادامعا توقتادىم. ءۇرجاردا تۇراتىن زويا بۋلانوۆا دەگەن ارىپتەس قارىنداسىم اۋداردى. زويانىڭ ەڭبەكقورلىعى، اۋدارماشىلىق شەبەرلىگى مەنى ءتانتى ەتتى. ەكى تىلگە بىردەي جۇيرىك، تاجىريبەلى جۋرناليست. ايمان اقبەردينا مەن عۇسمان تولەۋعۇل دەگەن ەكى اۋدارماشىنى استانا مەن كوكشەتاۋدان تاپتىم. ودان كەيىن نيكولاي الەكسەيەۆ دەگەن جۋرناليستى كومەككە شاقىرىپ، كۇللى ءماتىندى ءوزىم تۇزەتكەن سوڭ، رەداكتورلىق مىندەتكە جۇكتەدىم. وسىنىڭ ناتيجەسىندە كىتاپ بەلگىلەنگەن ۋاقىتىندا ورىسءتىلدى وقىرماننىڭ قولىنا ءتيىپ وتىر.

العاشقى سىناققا 17 جاسىمدا كۋا بولدىم

- ءسىزدىڭ سەمەي سىناق پوليگونىنىڭ كوزى ءتىرى كۋاگەرى ەكەنىڭىزدى بىلەمىز. تۋعان ولكەڭىز ابىرالىنىڭ سول كەزدە يادرولىق سىناق پوليگونىنا قالاي اينالعانى مىنا كىتاپتا تاپتىشتەپ جازىلىپتى...

- العاشقى تەرمويادرولىق سىناققا كەزدەيسوق كۋا بولعانىمدا مەن نەبارى 17 جاستا بولاتىنمىن. سول جىلى قاينار ورتا مەكتەبىن التىن مەدالعا بىتىرگەن دوسىم نۇرتولەۋ مىقاشوۆ ەكەۋىمىز قازاق كەن- مەتاللۋرگيا ينستيتۋتىنا (قازىرگى قازۇتۋ) اتتەستاتتارىمىز بەن وتىنىشتەرىمىزدى جىبەرگەنبىز. الماتىعا اتتانار كۇن تاياعاندا، تامىز ايىنىڭ 5- كۇنگى تاڭىندا اۋىلىمىزعا امەريكالىق ستۋدەبەككەرلەر توپتالىپ كەلسىن. ارتىنشا بىزگە شۇعىل تۇردە كوشۋ كەرەكتىگىن، ءدال ىرگەمىزدە اسكەري جاتتىعۋ وتەتىندىكتەن مۇنىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىمىز ءۇشىن جاسالىنىپ جاتقاندىعىن ارنايى تاعايىندالعان ۇگىتشىلەر تىگىسىن جاتقىزىپ جەتكىزدى. ارينە، اسكەريلەردىڭ تالابىنا مويىنسۇنۋعا تۋرا كەلدى.

ءسويتىپ، ارادا بەس تاۋلىك وتكەندە ءبىز تۇراقتى مەكەنىمىزدەن 150 شاقىرىم جەردەگى كۇيىكبۇلاق دەگەن جەردە ارنايى تىگىلگەن پالاتكالارعا جايعاستىق. مال- دۇنيەنىڭ بارلىعى قايناردا قالدى. تامىزدىڭ 12- ءسى، تاڭەرتەڭگىلىك ۋاقىت بولاتىن. اكەم الدەنەگە قوبالجىپ، ۇيقىدان تۇرعىزىپ «ۇلىم، انانى قارا، كوكجيەك تورىندە تاعى ءبىر «كۇن» پايدا بولىپتى!» - دەدى. راسىندا دا، كوك جۇزىندە كۇنمەن قاتار تاعى ءبىر جارىق شار ساۋلە نۇر شاشىپ تۇرعانىن ءوز كوزىممەن كوردىم.

مەن بىردەن- اق سوعان جەر اتموسفەراسىنا مەتەوريت كەلىپ قۇلاعان بولار دەپ بولجادىم. سوندا دا مۇنىڭ تابيعي قۇبىلىس ەكەنىن ايتىپ، اكەمدى بارىنشا تىنىشتاندىرۋعا تىرىستىم. ساۋاتسىز بولسا دا اكەمنىڭ ماعان قاراعاندا پايىمداۋى ارتىعىراق ەكەن. «جوق، ۇلىم، بۇل ءبىزدىڭ اياقاستىنان كوشىرىلۋىمىزگە سەبەپ بولعان پالەكەت. اسكەريلەر ءبىزدى الداپ وتىر. ءسىرا، ولار قاندايدا ءبىر جاڭا قارۋدى سىناقتان وتكىزگەن، «تەك ارتى قايىرىن بەرسىن...» دەدى اۋىر كۇرسىنىپ. شىندىعىندا، سول ساتتە دەگەلەڭدەگى «سىناق الاڭىندا» العاشقى كەڭەستىك تەرمويادرولىق بومبا جارىلىپتى.

دالا ءتوسىن قىزىل جالىن شارپىدى. راديواكتيۆتى قالىڭ توزاڭ كوتەرىلىپ، كۇن كوزىن كولەڭكەلەدى. ءبىز ۋاقىتشا قونىستانعان مەكەندە سول كۇنى ميتينگ وتكىزىلدى. جۇك كولىگىنىڭ ۇستىندە اۋدان باسشىلارىمەن بىرگە گەنەرالدار مەن پولكوۆنيكتەر دە تۇردى. ولار اسا كوتەرىڭكى ءھام قۋانىشتى ۇنمەن، بىزدەن 150 شاقىرىم جەردەگى دەگەلەڭ تاۋىندا كەڭەس عالىمدارى جاساعان قۋاتتىلىعى الاپات جاڭا بومبا سىناقتان وتكىزىلگەنىن مالىمدەدى. ايتۋلارىنشا، سىناق ويداعىداي ناتيجە كورسەتىپتى. «كەڭەس اسكەرىنىڭ كۇش- قۋاتى ەرەكشە. بۇل ىستە ءبىز امەريكالىقتاردىڭ تۋ الدىنا شىقتىق» دەستى اسكەريلەر. ۇلكەندەر جاعى ولاردان اتاقونىسىمىزعا قاشان قايتاتىنىمىزدى سۇرادى. «ءۇي- جايلارىڭىزدى مۇقيات تەكسەرەمىز، سىزدەرگە قاۋىپ تۋىپ تۇرماعانىنا كوز جەتكىزسەك، كەيىن قايتارامىز» دەدى ولار. سودان، نە كەرەك، 20 - تامىز كۇنى ءبىزدى قاينارعا قايتارىپ، اۋرە- سارساڭعا تۇسكەنىمىز ءۇشىن جان باسىنا 500 سومنان اقشا تاراتىلدى.

- بۇل كىتابىڭىزدىڭ جازىلۋى قانشا ۋاقىتقا سوزىلدى؟ قاجەتتى ماتەريالدار تولىعىمەن جەتكىلىكتى بولدى ما؟

- مەنىڭ قولىمدا ۇزاق جىلدار بويى تىرنەكتەپ جيناعان ماتەريالدار، عىلىمي ادەبيەتتەر بولدى. جەرلەستەرىمنىڭ جارىلىس زارداپتارىن تارتۋى، سىناقتاردىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرى تۋرالى تۇشىمدى دەرەكتەرى مەن ەستەلىكتەرىن ءوزىم كۋا بولعان جايتتارمەن ۇيلەستىرۋ قيىن بولعان جوق. ءبىراق كىتاپتى جازۋ بارىسىندا ماتەريالداردى ءار جىلدارى جينادىم دەگەننىڭ وزىندە، ەكى كىتاپتىڭ اسەرى ەرەكشە زور بولدى. ونىڭ ءبىرى اكادەميك اندرەي ساحاروۆتىڭ اتاقتى «ەستەلىكتەر» كىتابى مەن «يادەرنىي يسپىتانيا س س س ر» دەگەن سيرەك كەزدەسەتىن عىلىمي زەرتتەۋ ەڭبەك. كىتاپتى جازۋعا كىرىسكەنىممەن، وسى ەكى كىتاپتى قالاي تابارىمدى بىلمەي وتىرعانىمدا، قىزىم شىنار دەنساۋلىعىمدى سۇراي كەلىپ، ماسكەۋدە جۇرگەنىن ايتتى. سول- اق ەكەن، «كۇيەۋبالام تيمۋر ەكەۋىڭ ماسكەۋدەن وسى ەكى كىتاپتى تاۋىپ الا كەلىڭدەر» دەدىم. قالاي تابۋعا بولاتىن ءجونىن دە ايتتىم. كوپ كۇن وتكەن جوق، ەكى كىتاپتى دا تاپقانىن ايتىپ، حابارلاستى. وسى ەكى كىتاپتا سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنا قاتىستى نەبىر سۇمدىق دەرەكتەر مەن مىسالدار بار. ونى مۇمكىندىگىنشە وسىناۋ ەڭبەگىمدە پايدالانىپ، وقىرمانعا ءبىرتالاي شىندىقتىڭ بەتىن اشتىم. مەنىڭ كىتابىمنىڭ سوڭىندا ءوزىم پايدالانعان 31 دەرەككوزى تىزىلگەن.

«شولەيت دالا. ءتىرى جان تۇرمايدى» دەپ جالعان مالىمەت بەرگەن

- سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونى زاردابىن تارتقان ءوڭىر حالقىنىڭ دەنساۋلىعى ءالى كۇنگە دەيىن كۇردەلى جاعدايدا. اتوم بومباسىنىڭ قاۋىپتىلىگى قانشالىقتى جوعارى بولعاندىعى، قانداي اۋرۋلاردىڭ ورىستەۋىنە جول بەرىلگەندىگى جونىندەگى دەرەكتەردى تاعى ءبىر ەكشەپ بەرسەڭىز...

- مەن كىتاپتى جازىپ جاتقان 2012-2016 -جىلدارى كوپتەگەن قىلمىستاردى انىقتادىم. زالالدى سىناقتاردان سوڭ ابىرالى، اباي، جاڭاسەمەي، بەسقاراعاي، ماي، اقسۋ، قۋ، قارقارالى اۋداندارى تۇرعىندارى جانە بارشا سەمەيلىكتەر جەرگە تۇسكەن ميلليوندى راديواكتيۆتى بولشەكتەر اسەرىنەن اق قان، وڭەش نەمەسە اسقازان وبىرى، راديوفوبيا اۋرۋلارىنا جاپپاي ۇشىراعان. ۇكىمەتتىك كوميسسياسى ولاردىڭ سانى 1992 - جىلى 1,5 ميلليوننان استام ەكەندىگىن انىقتادى. انىعىندا ولاردىڭ سانى 1949-1989 -جىلدارى قانشا ادام بولدى؟ بۇل ەندى قۇپيا ساقتالعان دەرەك. بىزدەگى №4- ديسپانسەر تەگىندە سولاردى ەسەپتەۋ ءۇشىن اشىلعان. ونىڭ بارلىق مۇراعاتى 1990 -جىلى ماسكەۋگە اكەتىلىپ، قۇپيا جاعدايدا انگلياعا ساتىلىپتى. ول جايىندا ماسكەۋدە جارىق كورگەن «يادەرنىي يسپىتانيا س س س ر» كىتابىندا ناقتى دەرەكتەر كەلتىرىلەدى. بۇل كىتاپ 2002 -جىلى رەسەيدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە اتوم ەنەرگياسى مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسىمەن جازىلعان. وسى ديسپانسەردە تىزىمگە الىنعان، رادياتسيا زاردابىن شەككەندەر سانى 40 مىڭنان اسادى دەگەن قاۋەسەت بار.

تاعى ءبىر دەرەككوزدەرىندە 60 مىڭ ادامنىڭ زارداپ شەككەنى ايتىلادى. 1949 - جىلدان بەرى سىناق الاڭىنا اينالعان ءبىزدىڭ ولكەمىزدە 470 زارياد جارىلىپتى. ونىڭ 24 ءى جەر ۇستىندە، 92 ءسى اۋەدە سىنالسا، 8 ءى بيىكتىكتە، 1 جەراستى سىناقتارى وتكىزىلگەن. اسىرەسە، دەگەلەڭ تاۋى مەن بالاپان شوقىلارىندا قاسىرەت تاڭباسى ايرىقشا باسىلدى. ولاردا بارلىعى 345 جەراستى سىناعى جاسالعان. سەمەي سىناق پوليگونىنداعى جارىلعان زاريادتار قۋاتتىلىعى بويىنشا امەريكالىقتاردىڭ حيروسيما مەن ناگاساكيگە تاستاعان بومبالارىنان 2500 ەسە ارتىق. سولاردىڭ زياندى اسەرىنەن دەگەلەڭنىڭ كادۋىلگى ءمارمار تاسى قولمەن ۋاتىلاتىن بورعا اينالعان. ال جەراستىندا نەندەي حيكمەت بولعانىن بولجاۋ قيىن. ول اسكەري مامانداردىڭ وزدەرىنە دە بەيمالىم.

- سىناق زاردابىنا لايىقتى مەكەن رەتىندە نەگە سەمەي ايماعى تاڭدالدى؟

- بۇعان قاتىستى دەرەكتى مەن جوعارىدا اتالعان «يادەرنىي يسپىتانيا س س س ر» دەگەن كىتاپتان تاپتىم. دەگەلەڭ ايماعىن تاڭداعان كوميسسيا ي. ستالينگە: «شولەيت دالا. سول جاقتا ءتىرى جان تۇرمايدى.. .» دەگەن رەسمي حاتىنان ءۇزىندى كەلتىردىم. ودان ءارى وسى «ەلسىز» مەكەننىڭ 1947 -جىلعا دەيىنگى قونىستانۋشىلارى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر بار. مىسالى، 1931 - جىلدىڭ سوڭىندا لەنينگراد قالاسىندا جارىق كورگەن «ۆەس كازاحستان» اتتى انىقتامالىق كىتاپتا، ياعني وسى جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا ابىرالى اۋدانىندا - 29812، شىڭعىستاۋ اۋدانىندا - 34676، بەسقاراعايدا - 48427، قۋ اۋدانىندا - 32812، اقسۋ اۋدانىندا - 63915، سول جىلدارداعى قىزىلتاڭ (بەرتىنگى جاڭاسەمەي) اۋدانىندا - 26478 ادام مەكەندەگەنى جازىلعان. سوندا بارلىعى 206590 تۇرعىن بولادى.

بۇل اۋدانداردى تىزگەن سەبەبىم - اسكەري پوليگون يەلەنگەن 18500 شارشى كيلومەتر ايماق وسى اۋدانداردان الىنعان. راس، 1932 -جىلعى اشارشىلىق قىر حالقىنىڭ 80 پايىزىنىڭ ءومىرىن ءۇزدى. ماسەلەن، ابىرالى مەن اباي اۋداندارىنان 1940 -جىلى 4 مىڭنان 6 مىڭعا دەيىنگى ارالىقتا تۇرعىن قالعان. ايتسەدە، دەگەلەڭ مەن مىرجىق تاۋلارىنىڭ بوكتەرلەرىن ابىرالى اۋدانىنىڭ التى كولحوزى 1954 -جىلعا دەيىن قىستادى. البەتتە بۇل ايماق كوميسسيا مۇشەلەرى سيپاتتاعانداي شولەيتتى ەمەس، مال وسىرۋگە ەرەكشە قولايلى، سۋى مول، ءشوبى شۇيگىن اتىراپ بولاتىن. ال شاعان وزەنىنىڭ بويىندا اباي اۋدانىنىڭ تەلمان كولحوزىنا قاراستى ونداعان قىستاقتارى اسكەريلەردىڭ تالابىمەن جىراققا كوشىرىلگەنىن جاقسى بىلەمىن. ال ابىرالىنىڭ دەگەلەڭ مەن مىرجىق بوكتەرىندەگى التى كولحوزى 1954 -جىلى اباي مەن جارما اۋداندارىنا كوشىرىلدى. ياعني، جوعارىداعى مالىمدەمەدە سىناققا لايىق دەلىنگەن الاڭ «مۇلدە يەسىز» دەلىنگەن جەلەۋدى بەريا باسقارعان كوميسسيا ويدان شىعارعان. تەگىندە وسى اتىراپتىڭ پوليگون ءۇشىن تاڭدالۋىنا باستى سەبەپ - و كۇندە سۋ ايدىنى شالقار، جاعاسى نۋ توعاي ءارى قاتىناس ءۇشىن ەرەكشە قولايلى ەرتىس وزەنى، سەمەيدەگى اۋەجاي مەن تەمىرجول ايتارلىقتاي ءماندى بولعان. سونداي- اق، وسى كىتابىمدا مەن تاعى ءبىر كۇيكى شىندىقتىڭ بەتىن اشتىم. شىنتۋايتىن ايتقاندا، عالىم- فيزيكتەر ەسەپتەن شاتاسىپ، جارىلىستان سوڭ تۇزىلگەن راديواكتيۆتى زاتتار بىردەن- اق تولقىن مەن عارىشقا ۇشىپ كەتەدى دەپ توپشىلادى. ال جەر اتموسفەراسىندا قالاتىن بولىكتەرى شامالى، نەبارى 2 پايىز، سولار دا توپىراققا ءسىڭىپ كەتەدى، سوندىقتان دا اسا زياندى ەمەس دەگەن پىكىردە بولدى. وكىنىشتى گاپ: سول توپشىلاۋدى ولار 1989 -جىلعا دەيىن ۇستانعان. سول سەبەپتەن دە ءاربىر كەزەكتى جارىلىستان كەيىنگى راپورتتا ولار «راديوفون قالىپتى» دەۋدەن جاڭىلماعان. وسى وتىرىك ۇزاق جىلدار بويى وزگەرگەن جوق. ن. حرۋشيەۆكە يمپەرياليستەر اگرەسسياسىنان تەك يادرولىق قارۋ عانا ساقتاپ تۇراتىنداي كورىنگەندىكتەن، ءبىزدىڭ سورىمىزعا باستى كۇناھار ول ءجيى جانە ءاردايىم قۋاتتى تۇردە جۇرگىزۋدى تالاپ ەتتى. سەمەي پوليگونىنداعى اتوم جانە تەرمويادرولىق بومبالار 1949 بەن 1958 -جىلدار ارالىعىندا 50 رەت سىنالدى. ناق وسى جىلداردىڭ جارىلىستى ۇيىمداستىرۋشىلار ءۇشىن دە، ەرىكسىز شىدامدىلىق كورسەتكەن جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءۇشىن دە ەرەكشە اۋىر بولعانى - كۇيكى اقيقات!

ال اسكەري دارىگەرلەر جەرگىلىكتى حالىقتى ەمدەۋمەن اينالىسقان جوق. وسى جىلداردا رادياتسيا اسەرىنەن (قاتەرلى ىسىك اۋرۋلارى، اق قان، راديوفوبيا) كوز جۇمعانداردىڭ سىرقاتىن ناقتى اتاماي باسقا اۋرۋلار ەسەبىندە تىركەلدى. بۇل جايىنداعى ەسەپ دەرەكتەرىن ك گ ب ۇجىمى قاتاڭ باقىلادى. شىن مانىندە وسىناۋ جاعداي 1989 - جىلعا دەيىن جالعاستى. سول سەبەپتەن دە سىناق زارداپتارىنان قازا بولعانداردى ەسەپتەۋدە قاتەلەسۋلەر ورىن الدى. مەن ارنايى تۇردە وسى جىلدارى ءۇش اۋدان بويىنشا «قونىس اۋدارعان» جانداردى ەسەپتەدىم. شامامەن 10 مىڭنان اسادى ەكەن. ولاردىڭ بارلىعى دا رادياتسيالىق «جاۋىن» استىندا بولعاندار. وسى ورايدا، نە سەبەپتەن اباي اۋدانىنداعى قاراۋىل اۋىلىنىڭ تۇرعىندارىنا رادياتسيا مولشەرى جىل بويى 250 رەنتگەننەن تۇسپەي تۇرسا دا ەلدى مەكەندەرىنە تەزدەتىپ قايتارعان؟ بۇل سۇراققا جاۋاپ جوق جانە تابىلا دا قويماس. ول جايىندا بومبانى ويلاپ تابۋشى اكادەميك ا. ساحاروۆتىڭ ءوزى دە بىلگەن جوق.

تاعى ءبىر كەلەڭسىز جايت: پوليگونعا تاياۋ ورنالاسقان اۋىلداردىڭ تۇرعىندارىن تەك ءبىر مارتە عانا ۋاقىتشا كوشىرگەن. ال 1953 -جىلدان جىراققا ۋاقىتشا كوشىرۋ بولعان جوق. دەمەك، ولاردىڭ كەلەشەك تاعدىرىنا اسكەريلەر مەن فيزيك- عالىمدار كوز جۇما قاراعان. مەنىڭشە، بۇل دا كەزدەيسوق ەمەس. سەبەبى، 1940 -جىلداردان باستاپ بۋرجۋازيالىق قوعامنىڭ جاڭساق عىلىمى، سوتسياليستىك قۇرىلىمعا قاتەرلى دەگەن بوپسامەن گەنەتيكا ىلىمىمەن اينالىسۋعا كەڭەس وداعىندا تىيىم سالىندى. وسىلايشا ءبىزدى بيلەگەن شالا ساۋاتتى «كوسەمدەردىڭ» لىسەنكو سياقتى دۇمشە «عالىمدارعا» سەنگەن دارمەنسىز ارەكەتتەرى سالدارىنان ون مىڭ، ءجۇز مىڭداعان ادام قاسىرەت شەكتى. بۇل جايىندا «وسىنشاما كوپ جارىلىستار كىم ءۇشىن؟» اتتى تاراۋدا كەڭىرەك توقتالدىم. حرۋشيەۆتىڭ سول قىلىعىن برەجنيەۆ 18 جىل جالعاستىردى.

- ال وسىناۋ جىلدارى يادرولىق سىناقتاردى توقتاتۋ نەمەسە سانىن ازايتۋ تۋرالى قارسىلىقتاردىڭ دا بولعانى انىق قوي؟

- قازاق زيالىلارى سەمەي وڭىرىندە ەتەك العان عاسىر قاسىرەتى جايىندا ناقتى بىلگەن كەزدە ولاردىڭ ساناۋلى توبى بۇل جايتقا شاما- شارقىنشا قارسىلىق بىلدىرگەن. مىسالى، مۇحتار اۋەزوۆ، قانىش ساتبايەۆ، مەديك- عالىم باقيا اتشاباروۆ. سونداي- اق، ولارمەن كوزقاراستارى ورتاق قازاق ك س ر دەنساۋلىق ءمينيسترى سيبۋعاتۋللا قارىنبايەۆ، سەمەي وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى مۇحامەدعالي سۋجيكوۆتى ايتۋعا بولادى. ارادا 30 جىل وتكەن سوڭ وسى كۇرەستى كەشىرىم بوزتايەۆ پەن ولجاس سۇلەيمەنوۆ جالعاستىردى. وسىناۋ ىمىراسىز كۇرەسكە 1991 -جىلدىڭ 29 - تامىزى كۇنى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىن مۇلدەم جابۋ تۋرالى جارلىعىمەن عانا نۇكتە قويىلعانىن جوعارىدا ايتىپ ءوتتىم.

بۇل ءساتتى مەن كىتابىمنىڭ 15 - تاراۋىندا ناقتى ايعاقتارمەن باياندادىم. سول جارلىقتىڭ ماسكەۋدەگى بيلىك باسىنان «ءشىرىپ»، اۋمالى- توكپەلى كەزەڭ تۋعاندا نۇرسۇلتان ءابىش ۇلىنىڭ جەكە باسىنىڭ كورەگەندىگىمەن ءھام ەرلىگىمەن دۇنيەگە كەلىپ، سەمەيلىكتەر تارتقان قاسىرەتكە تەجەۋ تۇسكەنىن مەيلىنشە تاپتىشتەدىم. بۇل دا كەشەگى ءومىردىڭ شىندىعى!

- اسەرلى اڭگىمەڭىزگە كوپ راقمەت. وقىرمان العىسىمەن ءالى دە ۇزاعىراق جاساي بەرۋىڭىزگە تىلەكتەسپىز!

2016- جىل

سۇحباتتاسقان - ءساتجان قاسىمجان ۇلى